Narcyz (mitologia)
| młodzieniec niezwykłej urody | |
 Statua efeba tradycyjnie utożsamianego z Narcyzem lub Hiacyntem (kopia rzymska z II w.) | |
| Występowanie | |
|---|---|
| Rodzina | |
| Ojciec | |
| Matka | |
Narcyz (gr. Νάρκισσος Nárkissos, łac. Narcissus) – mityczna postać młodego myśliwego o niezwykłej urodzie.
Jak podaje Owidiusz w Metamorfozach[1], Narcyz pochodził od nimfy Liriope i bóstwa rzecznego Kefisosa[2]. Wyróżniał się wielką urodą[3]. Po narodzinach dziecka rodzice udali się do wieszczka Tejrezjasza z prośbą o wywróżenie chłopcu przyszłości[1]. Tejrezjasz przepowiedział, że chłopiec będzie żył, dopóki nie ujrzy swego odbicia[2]. Stwierdził, że dziecko dożyje starości, jeśli nie będzie siebie oglądało[1].
Gdy Narcyz dorósł, stał się bardzo urodziwym mężczyzną[1]. Czas spędzał w górach lub lasach, znały go więc wszystkie nimfy. Wszystkie żywiły do niego gorące uczucia[3]. Kochało go też wiele dziewcząt[1]. Narcyz jednak nie był zainteresowany związkami miłosnymi. Kochał tylko polowanie[3], obojętny na wzbudzaną przez siebie miłość[2].
Smutny los spotkał nimfę Echo. Jak inne boginki, zakochała się w nim i spotkała z odtrąceniem. Pogrążyła się więc w rozpaczy i stopniowo nikła, aż wreszcie pozostał z niej tylko jękliwy głos[2]. Wedle innej wersji jeszcze przed poznaniem Narcyza Echo swoją gadatliwością wprawiła w gniew Herę. Bogini ukarała nimfę, która mogła jedynie powtarzać ostatnie zasłyszane słowa. Kiedy więc Narcyz nawoływał, Echo odpowiadała mu. Zabawa ta szybko jednak znudziła myśliwego, który porzucił nimfę, zostawiając ją w rozpaczy, przez co[2] uciekła na pustkowie i tam nikła[1], aż został z niej sam powtarzający zasłyszane słowa głos[2].
W jednej z wersji wzgardzone przez Narcyza dziewczęta zanosiły do nieba modły o pomszczenie ich krzywdy[1]. W innej zachowanie względem Echo oburzyło jej siostry. Udały się one po pomoc do Nemezis, oskarżając Narcyza o egoizm i obojętność. Bogini zdecydowała się wymierzyć sprawiedliwość[2]. Pewnego upalnego dnia zawiodła polującego młodzieńca nad źródło, gdzie zmęczony polowaniem[1] łowca pragnął się odświeżyć[2]. Chcąc ugasić pragnienie, pochylił się nad strumieniem. Ujrzał w lustrze wody swą twarz. Własna uroda zadziwiła go. Zakochał się sam w sobie. Nie była to szczęśliwa miłość, gdyż młodzieniec[3], mimo ciągłego nachylania się[1], nie mógł dosięgnąć własnej twarzy. Nie przyjmował pokarmów ani napojów[2]. Cały świat stał się dla niego obojętny[1]. W jednej z wersji umarł z tęsknoty. Pochowano go, a na jego grobie wyrósł kwiat o złotym środku otoczonym białymi płatkami, który nazwano narcyzem[3]. Młodzieniec jednak i po śmierci nie zaznał ukojenia. Starał się odnaleźć swą twarz w wodach Styksu[1]. Istnieje też wersja mitu mówiąca, że Narcyz tak długo przebywał nad źródłem, że zapuścił tam korzenie. W końcu jego ciało uległo przemianie w kwiat przeglądający się wiosną i latem w zwierciadle wody, a więdnący jesienią[2].
Istnieje jeszcze inna wersja mitu o Narcyzie. Podaje ona, że młodzieniec miał siostrę[2], a nawet bliźniaczkę[1], podobną do niego z wyglądu. To w niej miał się zakochać[2] lub też po prostu kochał ją jako siostrę[1]. Dziewczyna jednak zmarła. Wtedy Narcyz, tak podobny do siostry, wpatrywał się nad wodą w swoją twarz, gdyż przypominała mu oblicze drogiej zmarłej; nie chciał bowiem zapomnieć jej wyglądu[2]. Wydawało mu się, że to jej twarz widzi, co koiło jego cierpienie. Tak więc pocieszał się, wpatrując się w zwierciadło wody[1]. W końcu i on umarł z wyczerpania[2]. Jest to racjonalistyczna interpretacja mitu, podawana przez Pauzaniasza[1].
Wyróżnia się też beocką wersję mitu. Podaje ona, iż Narcyz zamieszkiwał Tespie w pobliżu Helikonu. Jego uroda i pogarda dla miłości są zgodne z bardziej znanymi wersjami mitu, natomiast w roli zawiedzionego adoratora występuje młody Amejnias. Narcyz odrzucił jego uczucie, odstręczał go od siebie, a nawet któregoś razu posłał mu miecz. Amejnias spełnił sugestię obiektu swojej miłości i popełnił samobójstwo pod drzwiami domu Narcyza. Dalszy ciąg jest podobny – Narcyz zakochuje się we własnym obliczu widzianym w zwierciadle wody, co sprowadza na niego śmierć. Jego krew przesiąkła ziemię, z której wyrósł kwiat noszący imię młodzieńca. Opowieść ta ma związek z kultem miłości w Tespiach[1].
Jeszcze inna wersja podaje, jakoby Narcyz pochodził z eubejskiej Eretrii, a zabić go miał Epops lub Epo. Kwiat noszący jego imię – narcyz biały z czerwonym znamieniem (Narcissus poeticus), miał powstać z krwi zamordowanego[1]. Istnieją też domniemania, że kwiatem tym, poświęconym Hadesowi[4], był irys lub lilia[5]. Wiadomo, że w starożytności z kwiatów narcyza sporządzano balsam na dolegliwości uszu, a także maść na rany będące skutkiem odmrożenia[6].
Powstałe od jego imienia określenie „narcyzm” oznacza w ogólnym rozumieniu przesadny stan nadmiernego zainteresowania się sobą aż do zachwycenia własną urodą; rodzaj samouwielbienia, typowy dla bezkrytycznego uznawania własnych cech fizycznych i psychicznych, prowadzącego do zakochania się w samym sobie[7][8].
Przypisy
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Pierre Grimal: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej. Wrocław: Ossolineum, 2008, s. 245. ISBN 978-83-04-04673-3.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n Joël Schmidt: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej. Katowice: Książnica, 2006, s. 220-221, seria: Słowniki encyklopedyczne Książnicy. ISBN 978-83-7132-841-1.
- ↑ a b c d e Jan Parandowski: Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian. Warszawa: Czytelnik, 1979, s. 138-139. ISBN 83-07-00233-8.
- ↑ Mała encyklopedia kultury antycznej A–Z (red. Zdzisław Piszczek). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983, s. 506, ISBN 83-01-03529-3.
- ↑ David Sacks: Encyklopedia świata starożytnych Greków. Warszawa: Książka i Wiedza, 2001, s. 271, ISBN 83-05-13169-6.
- ↑ Krystyna Kreyser: Śladami mitów starożytnej Grecji i Rzymu. Warszawa: LSW, 1992, s. 82, ISBN 83-205-4167-0.
- ↑ Słownik wyrazów obcych PWN. Warszawa: PWN, 1991, s. 585, ISBN 83-01-08730-7.
- ↑ Słownik mitów Greków i Rzymian. Warszawa: WDW, 1995, s. 185, ISBN 83-7140-108-6.