Przejdź do zawartości

Jaworzno

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez Antonipodg (dyskusja | edycje) o 17:10, 2 sie 2024. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
Ten artykuł dotyczy miasta w woj. śląskim. Zobacz też: Jaworzno – wieś w woj. opolskim, w pow. oleskim, w gminie Rudniki.
Jaworzno
miasto na prawach powiatu
Ilustracja
Rynek w Jaworznie
Herb Flaga
Herb Flaga
Dewiza: Jaworzno – źródło energii
Państwo

 Polska

Województwo

 śląskie

Konurbacja

górnośląska

Data założenia

przed 1229

Prawa miejskie

1901

Prezydent

Paweł Silbert

Powierzchnia

152,7 km²

Wysokość

230–354 m n.p.m.

Populacja (31.12.2021)
• liczba ludności
• gęstość


88 267[1]
578 os./km²

Strefa numeracyjna

32

Kod pocztowy

43-600 do 43-618

Tablice rejestracyjne

SJ

Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Jaworzno”
Położenie na mapie województwa śląskiego
Mapa konturowa województwa śląskiego, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Jaworzno”
Ziemia50°12′16″N 19°16′12″E/50,204444 19,270000
TERC (TERYT)

2468011

SIMC

0940335

Hasło promocyjne: Jaworzno – źródło energii
Urząd miejski
ul. Grunwaldzka 33
43-600 Jaworzno
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Wiadomości w Wikinews
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP
Jaworzno z lotu ptaka z Cessna 150 SP-ICE. Jesienny widok Jaworzna

Jaworzno – miasto na prawach powiatu w południowej Polsce położone na Pagórach Jaworznickich (Wyżyna Śląsko-Krakowska) w województwie śląskim. Pod względem kulturowym, etnograficznym[2] i historycznym[3][4] Jaworzno wraz ze swoim regionem stanowi część ziemi krakowskiej oraz Małopolski[5][6].

Obecnie jest głównym miastem Jaworznicko-Chrzanowskiego Okręgu Przemysłowego. Dawniej jedno z głównych miast tzw. Zagłębia Krakowskiego. W latach 1815–1846 Jaworzno było częścią Rzeczypospolitej Krakowskiej przejętej przez cesarstwo austriackie – dwa lata po utworzeniu monarchii austro-węgierskiej – od 1869 Jaworzno znajdowało się w autonomicznej prowincji Galicji.

Położenie

Do 1975 r. należało do województwa krakowskiego. W latach 1975–1998 w granicach woj. katowickiego. Jaworzno leży po południowo-wschodniej stronie rozwidlenia rzek: Biała Przemsza i Przemsza, które wyznaczały – wraz z Czarną Przemszą – trójstyk trzech cesarstw tzw. Trójkąt Trzech Cesarzy. We wschodniej części województwa śląskiego. Według podziału na regiony fizycznogeograficzne obszar Jaworzna wchodzi w obręb dwóch mezoregionów Wyżyny Śląskiej: Wyżyny Katowickiej na północnym zachodzie i północnym wschodzie oraz Pagórów Jaworznickich. W południowej i wschodniej części Jaworzno położone jest na dwóch mezoregionach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej: Rów Krzeszowicki oraz Wyżyna Olkuska.

Pod względem historycznym Jaworzno leży w dawnej ziemi krakowskiej, stanowiącej część Małopolski[7].

Miasto leży na zachodnim krańcu aglomeracji krakowskiej.

Miasto graniczy:

Podział administracyjny

Jaworzno składa się z kilkunastu dzielnic (w skład niektórych wchodzą osiedla dawnych samodzielnych miast lub wsi), bez wyraźnych granic pomiędzy nimi. Rozchodzą się one gwiaździście od śródmieścia, najczęściej oddzielone są pasami zieleni. Potocznie używa się nazw osiedli, jednak w związku z tym, że dawne przyłączone miasteczka również miały swoje dzielnice, określenie lokalizacji bywa kłopotliwe. Powszechnie przyjmuje się poniższy podział na tzw. ośrodki dzielnicowe:[8]

Dzielnice Jaworzna – mapka podziału z okresu PRL

Dzielnice

Osiedla mieszkaniowe (podział umowny)

Warunki naturalne

Rzeźba terenu

Najwyżej położonym punktem jest wzniesienie Przygoń (354,7 m n.p.m.), najniżej – miejsce w dolinie Przemszy (230 m n.p.m.)[potrzebny przypis].

Wzgórza w Jaworznie:

Grodzisko w Jaworznie – najwyższa góra Pagórów Jaworznickich (346 m n.p.m.); stanowisko archeologiczne
Nieczynne wyrobisko po kopalni dolomitu u podnóża Sodowej Góry (327 m n.p.m.)

Klimat

Wikipedia:Weryfikowalność
Ta sekcja od 2009-09 wymaga zweryfikowania podanych informacji.
Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych.
Część lub nawet wszystkie informacje w sekcji mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

W Jaworznie występuje klimat umiarkowany. Ze względu na ścieranie się wilgotnych mas powietrza znad Atlantyku z suchymi, kontynentalnymi, napływającymi ze wschodu, często dochodzi do zmian pogody. Średnia temperatura roku waha się od 6 do 10 °C. Przeciętnie w ciągu roku występuje 70 słonecznych dni (1702 godziny nasłonecznienia). Najcieplejszym miesiącem jest sierpień, a najzimniejszym styczeń. W okresie letnim wieją na ogół wiatry zachodnie sprzyjające opadom deszczu, natomiast w zimie przewagę mają wiatry wschodnie, co wpływa na zmniejszenie ilości opadów atmosferycznych. Do najbardziej deszczowych miesięcy należą czerwiec i lipiec, ze średnimi opadami w wysokości od 100 do 177 mm. Najmniej deszczowy jest wrzesień i październik, gdy opady wynoszą od 13 do 30 mm.

Stosunki wodne

Przez Jaworzno przepływają lub przepływały takie cieki jak:

Na terenie Jaworzna znajdują się takie zbiorniki wodne jak:

  • Sosina
  • Tarka, czyli stawy Belnik. Nazwa Tarka nawiązuje do porastającej niegdyś ten obszar śliwy
  • Łęg
  • Dolomit – zalany kamieniołom.

Nazwa miasta

Miejscowość swoją nazwę wzięła od słowiańskiej nazwy drzewa jawor (Acer pseudoplatanus), które występuje na terenie miasta.

Znana mieszkańcom i oparta na etymologii ludowej legenda głosi: W 1330 r. przyszły król Kazimierz III Wielki wracał z Poznania do Krakowa na wezwanie swojego ojca Władysława Łokietka. W rejonie zwanym dziś Pańską Górą napotkał drwali ścinających jawor i zapytał ich, co robią. Wówczas jeden z nich odpowiedział: „My se jawor zno lo tyk, co śrybra sukajo” (co można tłumaczyć: My sobie jawor ścinamy, dla tych, co srebra szukają). Na podstawie tej ludowej opowieści powstał obecny herb miasta – rozłożysty jawor i ścinający go dwaj drwale. Jak podaje znany językoznawca Kazimierz Rymut nazwa „Jaworzno” powstała poprzez dodanie do wyrazu „jawor” przyrostka *-ьno[9].

Nazwę miejscowości w obecnej polskiej formie Jaworzno wymienia w latach (1470-1480) Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis[10]. Długosz wymienia również obecną dzielnicę miasta Szczakową w formie Sczakowa jako osobną miejscowość, która decyzją władz PRL arbitralnie została przyłączona do Jaworzna.

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego wydany w latach 1880–1906 notuje nazwę miasta Jaworzno[11].

Historia

Jaworzno na mapie Wolnego Miasta Krakowa
Miasto Jaworzno w 1903 roku
Elektrownia Jaworzno III

Jaworzno historycznie leży na terenie Małopolski, a wykopaliska archeologiczne potwierdzają, że osiedle ludzkie istniało na jego terenie już w młodszej epoce kamienia. Zarysowane wały na powierzchni wzgórza Grodzisko wskazują również na istnienie osady we wczesnym średniowieczu. Przez wieki Jaworzno było niewielką osadą na terenie ziemi krakowskiej w pobliżu Chrzanowa należącą do parafii w Lędzinach. Pierwsze zapiski o Jaworznie pochodzą z 1229 r. W XIII wieku w obrębie kasztelanii chrzanowskiej, a w 1335 r. powstała parafia, która przyjmuje imię św. Wojciecha. Początkowo tereny te należały do biskupów krakowskich i wchodziły w skład klucza sławkowskiego[12][13]. Do 1273 r. tereny ziemi jaworznickiej należały do księstwa opolskiego. Początkowo w Jaworznie wydobywano srebro i ołów z galeny, następnie rudę cynku i żelaza, a w 1767 r. w obecnej dzielnicy miasta – Szczakowej powstała pierwsza polska kopalnia węgla kamiennego i od tego czasu do dzisiaj w mieście wydobywa się ten surowiec.

Po III rozbiorze Polski Jaworzno znalazło się w zaborze austriackim. W latach 1809–1815 Jaworzno wchodziło w skład Księstwa Warszawskiego, w latach 1815–1846 na nim kończyło się terytorium maleńkiej, formalnie niepodległej Rzeczypospolitej Krakowskiej – Wolnego Miasta Krakowa. Od 1846 r. do 1918 r. Jaworzno należało do Królestwa Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim[14] (w skrócie zwanego Galicją), w ramach zaboru austriackiego. W czasach rozbiorów na styku rzek Przemszy, Czarnej Przemszy i Białej Przemszy istniał tzw. Trójkąt Trzech Cesarzy, wyznaczający granicę między Austrią, Rosją a Prusami. W XIX wieku rozwój przemysłowy zdynamizował rozwój miejscowości, a przeprowadzenie w 1847 r. przez obecną dzielnicę miasta – Szczakową linii kolejowej Towarzystwa Kolei Krakowsko-Górnośląskiej (od 30 kwietnia 1850 r. C.K. Uprzywilejowana Kolej Północna Cesarza Ferdynanda) jeszcze bardziej wzmocniło impuls rozwojowy tych terenów, tworząc jednocześnie ze Szczakowej istotny do dzisiaj węzeł kolejowy, który po uzyskaniu połączenia z Koleją Warszawsko-Wiedeńską stał się również ważnym węzłem przeładunkowym pomiędzy Austrią a Rosją i Prusami. Już w 1898 r. powstała w Jaworznie pierwsza elektrownia, wydobycie węgla stanowiło 84% wydobycia w całej Galicji, powstała Fabryka Bieli Cynkowej, Fabryka Sody Amoniakalnej (przekształcona w Hutę Szkła Okiennego „Szczakowa”), Garbarnia, a w 1916 r. Zakłady Azotowe „Azot”. 21 września 1901 r. cesarz Franciszek Józef I podpisał ustawę Sejmu Lwowskiego w sprawie nadania praw miejskich dla Jaworzna[15]. W latach 1918–1939 i 1945–1975 w woj. krakowskim.

W czasie II wojny światowej miasto znalazło się pod okupacją niemiecką. Zostało włączone do Rzeszy Niemieckiej. Utworzono tu podobóz obozu koncentracyjnego Auschwitz (Oświęcim), którego więźniowie pracowali w jaworznickich kopalniach, inaczej zwany: Neu-Dachs.

24 grudnia 1943 roku grupa partyzantów z oddziału Gwardii Ludowej im. Jarosława Dąbrowskiego likwiduje Wiktora Dombka, niemieckiego sztygara kopalni „Sobieski” za znęcanie się nad polskimi górnikami[16].

W kwietniu 1945 r. utworzono tzw. Centralny Obóz Pracy, więziono tu m.in. żołnierzy AK, Niemców, a także Ukraińców i Łemków podejrzanych o współpracę lub sympatyzowanie z OUN i UPA. Obóz istniał do lutego 1949 r. przekształcając się w tzw. Progresywne Więzienie dla Młodocianych Przestępców, wzorowane na sowieckich łagrach[17]. Ośrodek w Jaworznie zamknięto oficjalnie w 1956 r., po buncie więźniów, który miał miejsce 15 maja 1955 r. W 1990 r. powstał Związek Młodocianych Więźniów Politycznych „Jaworzniacy”.

Znaczący wzrost ludności miasta nastąpił w drugiej połowie XX w., kiedy napłynęły do niego tysiące ludzi (głównie z południowej Polski) do pracy w przemyśle, a także poprzez przyłączanie do Jaworzna okolicznych osad oraz dawniej niezależnych miast, tworząc dzisiejsze dzielnice Dąbrowa Narodowa, Szczakowa, Byczyna, Jeleń, Ciężkowice, Długoszyn. Powstał organizm miejski o specyficznej, nieposiadającej ciągłości zabudowy strukturze, mający bardzo dużą powierzchnię (152,2 km², co oznacza że miasto zajmuje 4. miejsce w województwie, a w skali kraju – 13) i ok. 99 tys. mieszkańców. Do 1975 r. Jaworzno było jednym z ważniejszych miast ówczesnego woj. krakowskiego. Po reformie administracyjnej 1975 r. zostało przyłączone, głównie ze względu na silnie rozwinięty przemysł, do województwa katowickiego.

Kolejna reforma administracyjna z 1999 r. nie przywróciła miasta pod zarząd jednostki samorządu terytorialnego, która w swej nazwie odwołuje się do etnograficznej Małopolski (jak to się stało z pozostałymi miastami dawnego powiatu chrzanowskiego: Chrzanowem, Trzebinią, Libiążem), włączając Jaworzno do woj. śląskiego (które składa się z dwóch regionów kulturowych) jako miasto na prawach powiatu. Niemniej jednak tożsamość kulturowa mieszkańców (w tym m.in. krakowski strój ludowy, dialekt małopolski) zachowała się w niezmienionej formie.

Pod koniec XX wieku Jaworzno było miastem z największą liczbą elektrowni na świecie – funkcjonowały 3 elektrownie.

  • Elektrownia I – wyłączona w 1998 r. z eksploatacji z powodów ekologicznych a później zlikwidowana
  • Elektrownia II – obecnie elektrociepłownia
  • Elektrownia III – posiada jeden z największych kominów w Europie, mierzący ok. 300 lub według niektórych danych 306 metrów, obecnie wyłączony z ruchu z powodów ekologicznych

Obecnie Elektrownia II i Elektrownia III tworzą jeden zakład pod nazwą – Elektrownia „Jaworzno III” będący częścią koncernu Tauron (Tauron Wytwarzanie).

W 2016 roku Jaworzno wystąpiło z Górnośląskiego Związku Metropolitalnego[18], a w 2017 roku odmówiło udziału w Górnośląsko-Zagłebiowskiej Metropolii z powodu odmiennego zdania w kwestii transportu publicznego[19].

Demografia

 Osobny artykuł: Ludność Jaworzna.

Pod koniec 2012 r. Jaworzno zamieszkiwało 94 305 osób. Wśród mieszkańców miasta 16,2% stanowiły osoby w wieku przedprodukcyjnym, 65,5% osoby w wieku produkcyjnym, zaś 18,3% osoby w wieku poprodukcyjnym[20]. Najwyższą liczbę mieszkańców Jaworzna odnotowano w 1991 r., gdy według danych GUS miasto zamieszkiwało 99 993 osoby[21].

Pracujących ogółem w gospodarce narodowej jest 21 572 osoby, z tego w przemyśle i budownictwie pracuje 11 787 osób, w usługach rynkowych 5274, w usługach nierynkowych 4407. Rolnictwem zajmują się 104 osoby[potrzebny przypis].

Piramida wieku mieszkańców Jaworzna w 2014 roku[22].

Gospodarka

Galeria Galena

Od czasu transformacji ustrojowej w Polsce, wskutek znacznej redukcji zatrudnienia w sektorze przemysłowym w latach 90. XX wieku, znaczna część mieszkańców Jaworzna trudni się handlem detalicznym[potrzebny przypis]. W Jaworznie swoje sklepy zlokalizowało kilka dużych sieci handlowych, np. Carrefour, Carrefour Express, Kaufland, Lidl, Aldi, Biedronka, Netto, a także restauracja typu fast food – McDonald’s. 20 listopada 2015 r. w centrum miasta otwarto galerię handlową Galena mieszczącą sklepy, kino itp. Obecnie w mieście funkcjonuje jedna kopalnia ZG Sobieski, należąca do spółki Południowy Koncern Węglowy. Dawniej istniała jeszcze Kopalnia Jan Kanty.

Transport

Dworzec kolejowy Jaworzno Szczakowa, widok od strony miasta
Dworzec kolejowy Jaworzno Szczakowa, widok od strony peronów

Jaworzno znajduje się na skrzyżowaniu szeregu drogowych szlaków komunikacyjnych. Przez miasto przebiegają:

Planowane jest przedłużenie Drogowej Trasy Średnicowej do Jaworzna.

W czasach Polski Ludowej, do 1985 roku, przez miasto biegła droga międzynarodowa E22a[23][24].

Transport kolejowy

Stacja kolejowa Jaworzno Szczakowa jest jednym z największych w Polsce węzłów kolejowych i ważnym punktem ruchu ludności, a także przeładunku towarów. Kolejowy transport towarowy to przede wszystkim przewozy węgla kamiennego. Ze względu na położenie miasta dużą rolę odgrywają przewozy tranzytowe, także międzynarodowe.

W mieście znajdują i znajdowały się następujące stacje i przystanki kolejowe:

Komunikacja miejska

Autobus Solaris PKM Jaworzno w charakterystycznych kolorach.

Na terenie Jaworzna działa wiele linii autobusowych, które obsługuje PKM Jaworzno nie należący do ZTM. PKM Jaworzno było jedną z pierwszych firm transportu publicznego w Polsce, która wprowadziła kartę magnetyczną (Jaworznicka Karta Miejska) zamiast biletów papierowych. Obecnie PKM Jaworzno jest jedną z najnowocześniejszych firm transportu publicznego w Polsce. Flota PKM Jaworzno opiera się w 80% na pojazdach elektrycznych[25][26]. Oprócz tego w Jaworznie działają także linie organizatorów z miast ościennych (Mysłowice, Chrzanów, Sosnowiec) oraz przewoźników prywatnych. Dzięki PKM Jaworzno bezpośrednio z Jaworzna dostać się można do: Katowic, Mysłowic, Sosnowca, Balina i Chrzanowa. Od 25 marca 2024 roku miasto oferuje również autobusowy bilet miesięczny w promocyjnych cenach w ramach ważnego imiennego biletu kolejowego obejmującego dowolną stacje kolejową w Jaworznie. Dzięki busom, można także dostać się do Dąbrowy Górniczej i Sosnowca.

Transport lotniczy

Dzięki dobrze rozwiniętej sieci dróg i połączeń kolejowych oraz bliskości międzynarodowych portów lotniczych: Katowice-Pyrzowice – 41 km i Kraków-Balice – 47 km, komunikacja z miastem jest szybka i bardzo łatwa.

W 2014 r. przy ul. Chełmońskiego oddano do użytku sanitarne lądowisko dla helikopterów.

Edukacja

Budynek OKE Jaworzno

W Jaworznie znajduje się Okręgowa Komisja Egzaminacyjna. Jaworzno posiada także wiele szkół, w których można się kształcić na różnorodnych kierunkach. Jaworzno jako pierwsze miasto w Polsce wprowadziło do szkolnych pracowni komputerowych system operacyjny Linux[27].

Przedszkola

Szkoły podstawowe

  • Szkoła Muzyczna I Stopnia im. Grażyny Bacewicz
  • Jaworznicka Szkoła Muzyki Rozrywkowej
  • Szkoła Tańca Towarzyskiego WIR (oddział zamiejscowy)
  • Szkoła Tańca Towarzyskiego GAMA
  • TITO Dance Studio
  • Szkoła Tańca Towarzyskiego Sukces
  • Akademia Tańca Elite

Licea

Technika

  • Technikum nr 1 Zespołu Szkół Ponadpodstawowych nr 1
  • Technikum nr 2 Zespołu Szkół Ponadpodstawowych nr 2
  • Technikum nr 3 Zespołu Szkół Ponadpodstawowych nr 3
  • Technikum nr 4 Zespołu Szkół Ponadpodstawowych nr 4
  • Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego
    • Technikum nr 5
    • Technikum nr 6
    • Technikum Energetyczne
    • Branżowa szkoła I stopnia (od września 2017)[28]

Szkoły policealne

  • Policealna Szkoła eCollege
  • Centrum Edukacji Copernicus
  • Policealna Szkoła Informatyki i Administracji
  • Szkoła Policealna dla Dorosłych EDUKACJA

Uczelnie

Kultura

Budynek "Teatru Sztuk"

Świętem Miasta jest pierwsza sobota czerwca. W tym okresie organizowane są Dni Jaworzna[30].

Zespoły muzyczne i orkiestry z Jaworzna

  • Basia Trzetrzelewska
  • „Archetti” Orkiestra Kameralna Miasta Jaworzna – Samorządowa Instytucja Kultury powołana przez Radę Miasta w 2010 r. Orkiestra wystąpiła z wieloma koncertami między innymi w Austrii, Belgii, Niemczech i w Polsce.
  • „eM Band” Orkiestra Rozrywkowa Miasta Jaworzna
  • Stos
  • Blunt Razor
  • Cronica

Muzea

  • Muzeum Miasta Jaworzna

Kina

  • Kino Pod Chmurką – kino plenerowe, zawsze w okresie wakacyjnym.
  • Kino Sasanka – otwarte 22 lutego 1985 r. (widzowie zobaczyli przedpremierowy szlagier Vabank II) a zamknięte w 2002 r. (budynek przekształcony do celów handlowych np. sklep Biedronka)
  • Kino Złocień – zamknięte w 1985 r.
  • Kino Pionier – zamknięte w 1994 r.
  • Kino Związkowiec – zamknięte w 1987 r.
  • Multikino w galerii handlowej Galena.

Teatr

  • Atelier Kultury w Jaworznie (z oddziałami w Jeleniu – Archetti i na Niedzeliskach – klub Relaks)

Biblioteki

Budynek Biblioteki Miejskiej
  • Miejska Biblioteka Publiczna, Rynek Główny 17 (Główna siedziba)
  • Filie:
    • al. 11 listopada 1 (Os. Podwale)
    • ul. Ławczana 12 (Os. Podłęże I)
    • ul. Brodzińskiego 27 (Os. Podłęże II)
    • ul. Granitowa 5 (Os. Gigant)
    • ul. Dwornickiego 7 (Os. Kościuszki)
    • ul. Łukasiewicza 1 (Os. Stałe)
    • ul. Niemcewicza 7a (Bory)
    • ul. Jaworznicka 27a (Góra Piasku)
    • ul. Jagiellońska 3 (Szczakowa)
    • ul. Olszewskiego 76 (Stara Huta)
    • ul. Kasztanowa 33 (Jeziorki)
    • ul. Strażacka 1 (Dąbrowa Narodowa)
    • ul. Dąbrowskiego 25 (Długoszyn)
    • ul. Na Stoku 12 (Byczyna)
    • ul. Wyzwolenia 2 (Ciężkowice)
    • ul. Celników 1 (Jeleń)
    • ul. Chełmońskiego 28 (Filia Szpital)
  • Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Katowicach. Filia w Jaworznie, Rynek Główny 17 (II piętro w gmachu Miejskiej Biblioteki Publicznej)[31]

Cykliczne imprezy kulturalne

  • Festiwal Piosenki Francuskiej – luty;
  • Jawor Rock Festival – kwiecień (ostatni odbył się w 2004 r.);
  • Jeunesses Musicales – cykl koncertów – styczeń/luty;
  • Festiwal Twórczości Młodzieży Szkolnej „Jawor” – kwiecień – czerwiec;
  • Konkurs Literacki „O złote pióro prezydenta m. Jaworzna” kwiecień – czerwiec;
  • „Psia Parada” – maj;
  • „Jaworznicki salon motoryzacyjny” – maj;
  • Tour de Jaworzno – czerwiec;
  • Dni Jaworzna – czerwiec;
  • „Noc Świętojańska” – czerwiec;
  • „Grand Prix w siatkówce plażowej” – lipiec;
  • Festiwal Energii – lipiec;
  • Międzynarodowy Bieg Uliczny na 15 km – sierpień;
  • „Pożegnanie lata” – sierpień;
  • „Grand Prix w biegach ulicznych” – wrzesień;
  • Miejski Przegląd Humoru „Śmiej się pan z tego” – listopad;
  • Festyn Energetyków – 14 sierpnia.
  • Festiwal piosenki religijnej „Barka”

Galerie sztuki

  • Galeria Kameralna
  • Galeria Obecna
  • Galeria Sektor I

Rozrywka

Widok na zalew Sosina w Jaworznie, w centralnej części, na dole, widać rozciągnięty do przodu pomost/molo.
Zalew Sosina
Stadnina koni w Jaworznie
  • Basen kąpielowy
  • Stadnina koni
  • Kręgielnia
  • Strzelnica
  • Skate Park
  • Korty tenisowe
  • Lodowisko (sezonowe)
  • Centrum nurkowania „Zalany kamieniołom”
  • Sztuczna ścianka wspinaczkowa w Gimnazjum nr 3
  • Sztuczna ściana wspinaczkowa na Osiedlu Stałym
  • Bulodrom
  • Galeria handlowa Galena
  • Park Geosfera
  • Jaw.pl – Portal Społecznościowy Jaworzno
  • JaworznoPL. jaworzno.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-18)]. – Twoje miasto on-line – Portal miasta Jaworzna.

Prasa

  • Puls Jaworzna – tygodnik lokalny (średni nakład 30 tys. egzemplarzy)
  • Extra Jaworzno – dwutygodnik lokalny
  • Co Tydzień – tygodnik lokalny (średni nakład w listopadzie 2013 wynosił 4000 egzemplarzy[32])
  • Jaworznicki Przegląd Gospodarczy – lokalny miesięcznik ekonomiczny
  • Tydzień w Jaworznie – tygodnik opiniotwórczy
  • Głos Jaworznicki – lokalny miesięcznik informacyjno-reklamowy
  • Sokół Jaworznicki – magazyn kulturalny, miesięcznik Miejskiego Centrum Kultury i Sportu – niewydawany od 2011 r.
  • Gwarek – dwutygodnik – pismo załóg: KWK „Jaworzno, KWK „Komuna Paryska”, KPP „Szczakowa”, HSO „Szczakowa” Elektrowni „Jaworzno III”, Zespołu Elektrowni, ZCh „Organika – Azot”. Gazeta wpisana do księgi zasłużonych dla miasta Jaworzna. Ukazywała się w latach 1975–1990.
  • Jaworzno112.pl - https://www.facebook.com/JAWORZNO112

Telewizja

  • dlaciebie.tv – prywatna telewizja lokalna, która w 2012 r. zmieniła nazwę z CTv Jaworzno. Dostępna jest w sieci kablowej UPC Polska analogowo i od 2 lipca 2012 r. cyfrowo dla GOP.

Sport

Hala widowiskowo-sportowa MCKIS

Piłka nożna

Siatkówka

  • MCKiS Jaworzno – męska drużyna siatkarska, która w sezonie 2017/2018, po 5 latach przerwy, wróciła do 1 ligi rozgrywek.
  • MCKiS Jaworzno – nieistniejąca żeńska sekcja siatkówki.
  • UKS Jedynka Jaworzno - męska drużyna siatkarska występująca w III Lidze mężczyzn (awans z IV ligi w sezonie 2018/19) oraz w rozgrywkach młodzieżowych

Koszykówka

  • MCKiS Jaworzno – męski klub koszykarski grający obecnie w trzeciej lidze

Szachy

  • MCKiS Jaworzno – klub szachowy.

Narty wodne

Turystyka

Kolegiata św. Wojciecha i Katarzyny
Dawna organistówka parafii św. Wojciecha i św. Katarzyny - typowy budynek w centrum Jaworzna z czasów Austro-Węgier
Siedziba Południowego Koncernu Węglowego S.A. w Jaworznie (dawniej siedziba Jaworznickiego Gwarectwa Węglowego)
Planty Jaworznickie z zabytkowym wagonem platformą
Rezerwat przyrody Dolina Żabnika
Zabytkowa studnia przy Rynku Jeleńskim z XVII w.

Atrakcje turystyczne Jaworzna:

  • Budynki użyteczności publicznej:
    • Muzeum Miasta Jaworzna przy ul. Pocztowej 5, z eksponatami związanymi z tradycją, kulturą i przemysłem miasta.
    • Budynek przy ul. Mickiewicza 2 – Miejskie Centrum Kultury i Sportu (dawna siedziba Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”) z XIX w
    • Budynek kasyna dla urzędników gwarectwa przy ul. Grunwaldzkiej 52, z II połowy XIX w.
    • Budynek Stowarzyszenia Przyjaźń Jaworznicka przy ul. św. Wojciecha 2, z przeł. XIX/XX w.
    • Zespół willowo-parkowy (tzw. Pałac w Jaworznie) przy ul. Grunwaldzkiej 37, z XIX w.
  • Cmentarze:
    • Cmentarz Pechnicki (ul. Grunwaldzka) z I. poł. XIX w.
    • Cmentarz Ciężkowicki (gwarowo Ciężkowski; ul. Chełmońskiego) z XIX w.
    • Cmentarz w Szczakowej z 1913 r.
    • Cmentarz żołnierzy radzieckich z 1945 r.
    • Cmentarz Żydowski z końca XIX w. przy al. Piłsudskiego
  • Kolonie robotnicze i urzędnicze:
    • Budynki po kolonii robotniczej Jaworznickiego Gwarectwa Węglowego przy ul. Olszewskiego.
    • Obiekty kolonii robotniczej Nowy Pechnik przy ul. Lipowej i Cyprysowej wraz z budynkiem szkoły podstawowej, willą kierownika kopalni Leopold z 1924 r. (ul. Piekarska), powstałe w latach 1911–1916
    • Pozostałości po kolonii robotniczej i urzędniczej przy ul. Różanej i Sportowej.
    • Zespół kolonii robotniczych i kolonia urzędnicza przy dawnej cementowni Szczakowa w Pieczyskach.
    • Pozostałości po zespole obiektów administracyjno-mieszkalnych Zakładów Chemicznych „Azot”.
  • Obiekty przemysłowe:
    • Budynek dawnej rzeźni w Ciężkowicach z końca XVIII w. (zabytek techniki)
    • Dworzec PKP w Jaworznie–Szczakowej z XIX w.
    • Zabudowa dawnej Huty Szkła Dąbrowa Narodowa z XX w.
    • Budynki Huty Szkła w Szczakowej z II połowy XIX w.
    • Roznos sztolni kopalni rud- cynkowo-ołowianych w Długoszynie z XVI w.
    • Młyn w Długoszynie z XVIII/XIX w.
    • Ruiny Fabryki Cementu w Pieczyskach z II połowy XIX w.
    • Stacja pomp wody pitnej w Dobrej z lat 20. XX w.
    • Budynek transformatorowni kopalni Leopold z 1917 r.
    • Jeden z największych w Europie kominów (należący do Elektrowni „Jaworzno III”).
    • Warto zobaczyć też nieczynne kamieniołomy oraz kopalnie węgla kamiennego już nieużywane lub dwie pozostałe, które funkcjonują nadal.
  • Obiekty rekreacyjno-sportowe:
    • Hala Widowiskowo-Sportowa MCKiS (jedna z najnowocześniejszych w Polsce, z 1348 r. miejscami).
    • Kryta Pływalnia, która oprócz olimpijskiego basenu posiada kilkudziesięciometrowe zjeżdżalnie, jacuzzi, sauny i inne nowoczesne rekreacyjno-zdrowotne atrakcje.
    • Ośrodek nurkowania „Orka” w zalanym kamieniołomie kopalni dolomitu
    • Zalew Sosina powstały w dawnym wyrobisku Kopalni Piasku „Szczakowa”.
    • Stadion Miejski z 7000 miejscami
  • Obiekty sakralne:
  • Pozostałości po Centralnym Obozie Pracy.
  • Rezerwaty przyrody:
  • Inne:
    • Rynek Główny o nietypowym trójkątnym kształcie.
    • Studnia w Jeleniu z XVII w.
    • Na terenie miasta znajduje się ok. 150 pomników, obelisków i tablic pamiątkowych. Najstarsze pomniki to: pomnik upamiętniający 500 rocznicę bitwy pod Grunwaldem – w Szczakowej z 1910 r. oraz pomnik ks. S. Stojakowskiego z 1919 r.

Szlaki turystyczne

  • szlak turystyczny czerwony – PKP Jaworzno Szczakowa, Zalew Sosina, Ciężkowice, Jeziorki, Góra Grodzisko, Byczyna, Zalew Tarka, Jeleń, Zalew Łęg, Elektrownia Jaworzno III, Dąbrowa Narodowa, Łubowiec, Długoszyn, Góra Piasku, PKP Jaworzno Szczakowa.
  • szlak turystyczny niebieski – Bukowno, Jaworzno Knieje, Zalew Sosina, Ciężkowice, Sosina Młyny Serafińskie, Diabla Góra, Kopalnia Piasku „Szczakowa”, Kanał wodny Jaworznik, Teren Gminy Bukowno.
  • szlak turystyczny zielony – PKP Maczki, Długoszyn, Góra Piasku, Góra Sodowa, Rezerwat Sasanka, Obszar Krajobrazowy Dobra – Wilkoszyn, Warpie, Osiedle Leopold, Osiedle Podłęże, Zalew Łęg, Elektrownia Jaworzno III, Wysoki Brzeg, Rzeka Przemsza, Mysłowice Brzęczkowice. Dalej szlak biegnie po terenie Mysłowic.
  • szlak turystyczny żółty – siedziba PTTK o/Jaworzno, Wilkoszyn, Jeziorki, Cezarówka, Koźmin, Balin, PKP Balin.
  • szlak turystyczny niebieski – siedziba PTTK o/Jaworzno, Góra Grodzisko, Byczyna, Pomnik Partyzantów, Gmina Libiąż i Chrzanów.
  • szlak turystyczny czarny – dochodzi do szlaku zielonego i żółtego w Wilkoszynie do źródła wody siarczanej.

Baza noclegowa

W mieście znajdują się 3 skategoryzowane hotele:

  • Brojan*** (ul. Paderewskiego 44)
  • Pańska Góra*** (ul. Krakowska 1)
  • Wodnik* (ul. Bukowska 10)

Administracja

Urząd Miejski w Jaworznie

Jaworzno jest miastem na prawach powiatu. Mieszkańcy wybierają do Rady Miejskiej w Jaworznie 23 radnych[33]. Organem wykonawczym samorządu jest prezydent miasta, którym obecnie jest Paweł Silbert.

Ugrupowanie 2002-2006[34] 2006-2010[35] 2010-2014[36] 2014-2018[37] 2018-2023Błąd w przypisach: Brak znacznika zamykającego </ref> po otwartym znaczniku <ref>
BŁĄD PRZYPISÓW
Sojusz Lewicy Demokratycznej 12 (SLD-UP) – – – – - Jaworzno Moje Miasto 11 6 7 7 7 5 Prawo i Sprawiedliwość – 4 4 7 7 6 Platforma Obywatelska – 6 6 8 9 (Koalicja Obywatelska) 12 (Koalicja Obywatelska) Wspólnie dla Jaworzna – 7 6 – –
KWW Bernadety Siostrzonek – – – 1 – KWW Przyjazne Jaworzno - KWW Trzecia Droga - KWW Pospolite ruszenie -}

Miasto jest członkiem Śląskiego Związku Gmin i Powiatów i Związku Miast Polskich.

 Osobny artykuł: Prezydenci miasta Jaworzno.
Lata Imię Nazwisko Partia lub blok partyjny
1975 – 1979 Leszek Jagodyński PZPR
1979 – 1982 Marian Skalski PZPR
1982 – 1990 Józef Cichowski PZPR
1990 – 1998 Andrzej Węglarz Unia Wolności
1998 – 2002 Marian Tarabuła SLD
2002 – nadal Paweł Silbert Jaworzno Moje Miasto

Religia

Budynek, ze ścianą frontową układającą się w trójkąt, wypełniona witrażem. na szczycie trójkąta znajduje się duży, miedziany krzyż
Kolegiata św. Wojciecha i św. Katarzyny

Kościół rzymskokatolicki

Większość mieszkańców Jaworzna stanowią wierni Kościoła Rzymskokatolickiego.

Diecezja

Jaworzno niemal w całości należy do diecezji sosnowieckiej w obrębie archidiecezji częstochowskiej. Obszar Cezarówki Górnej i Koźmina podlega Parafii Chrystusa Króla w Balinie, natomiast Jeleń-Dąb, w którym znajduje się tylko kaplica dojazdowa, należy do parafii Przemienienia Pańskiego w Libiążu. Obie te parafie znajdują się w granicach archidiecezji krakowskiej, której w przeszłości podlegało całe Jaworzno.

Dekanaty

Obszar Jaworzna należy do dwóch dekanatów diecezji sosnowieckiej oraz dwóch dekanatów archidiecezji krakowskiej.

Diecezja sosnowiecka:

Archidiecezja krakowska:

Parafie

Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego

Protestantyzm

Działalność duszpasterską na terenie miasta prowadzą kościoły protestanckie o charakterze ewangelicznym. Należą do nich:

Świadkowie Jehowy

Na terenie miasta działają cztery zbory Świadków Jehowy (w tym grupa rosyjskojęzyczna): Jaworzno–Południe, Jaworzno–Śródmieście, Jaworzno–Wschód, Jaworzno–Zachód, spotykające się w dwóch Salach Królestwa (ul. Elektryków 3, ul. Kolejowa 15)[45].

Judaizm

W przeszłości istniała w Jaworznie synagoga, która została zdewastowana przez hitlerowców w czasie II wojny światowej[46].

Honorowi obywatele miasta Jaworzna

Miasta partnerskie

Sąsiednie miejscowości

Balin, Bukowno, Chełmek, Chrzanów, Imielin, Libiąż, Luszowice, Mysłowice, Sławków, Sosnowiec, Trzebinia

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ https://stat.gov.pl/download/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5515/3/16/1/polski_rocznik_demograficzny_2022.pdf
  2. ↑ Krakowiacy Zachodni [online] [dostęp 2021-12-09].
  3. ↑ Muzeum Miasta – Historia [online], muzeum.jaw.pl [zarchiwizowane z adresu 2009-05-18]..
  4. ↑ Jaworzno – Historia miasta [online], jaworzno.pl [zarchiwizowane z adresu 2011-07-12]..
  5. ↑ Muzeum Miasta – Etnografia [online], muzeum.jaw.pl [zarchiwizowane z adresu 2009-05-18]..
  6. ↑ Dialektologia Polska [online], www.dialektologia.uw.edu.pl [dostęp 2021-12-09].
  7. ↑ Janusz Kalinowski: Katowice i okolice. Przewodnik. Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1981, s. 94. ISBN 83-217-2352-7. (pol.).
  8. ↑ Historia miasta | Muzeum Miasta Jaworzna [online] [dostęp 2021-12-09] (pol.).
  9. ↑ Rymut 1987 ↓, s. 94.
  10. ↑ Joannis Długosz Senioris Canonici Cracoviensis, „Liber Beneficiorum”, Aleksander Przezdziecki, Tom II, Kraków 1864, s. 228.
  11. ↑ Jaworzno w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego, Tom III, s. 532.
  12. ↑ J. Łepkowski: Przegląd zabytków przeszłości z okolic Krakowa, Warszawa 1863, s. 29 [1].
  13. ↑ M. Leś-Rudnicka: Historia miasta [2].
  14. ↑ Statut Krajowy dla Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim z 26 lutego 1861 r, 26 lutego 1861 [dostęp 2023-01-16] (pol.).
  15. ↑ Ustawa z dnia 21 września 1901 r. o zaliczeniu gminy Jaworzno, powiatu chrzanowskiego do miejscowości, podlegających ustawie gminnej z dnia 3 lipca 1896, Dz. u. kr. Nr. 51. (Dz. u. kraj. z 1901 r. Nr 99).
  16. ↑ Józef Bolesław Garas, Oddziały Gwardii Ludowej i Armii Ludowej 1942–1945, Wydawnictwo MON, 1971, s. 420.
  17. ↑ Fedorowicz Andrzej, Wzorowy polski łagier, [w:] „Polityka”, 2014, nr 2, s. 54–57.
  18. ↑ Wiadomości z Katowic, Jaworzno występuje z GZM. Radni przyjęli uchwałę w sprawie wyjścia z metropolii [online], wyborcza.pl Katowice, 23 czerwca 2016 [dostęp 2024-04-03] (pol.).
  19. ↑ Redakcja, Jaworzno (znów) wychodzi z metropolii. Silbert: "Nie da nam żadnych korzyści" [online], Dziennik Zachodni, 20 lutego 2017 [dostęp 2022-11-19] (pol.).
  20. ↑ GUS: Bank Danych Lokalnych – Ludność w wieku przedprodukcyjnym (17 lat i mniej), produkcyjnym i poprodukcyjnym według miejsca zamieszkania.
  21. ↑ Ludność Jaworzna.
  22. ↑ Jaworzno w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-02], liczba ludności na podstawie danych GUS.
  23. ↑ Samochodowy atlas Polski 1:500 000, wyd. V, Warszawa: Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, 1979, s. 127, 129, ISBN 83-7000-017-7.
  24. ↑ Samochodowy atlas Polski 1:500 000, wyd. IX, Warszawa: Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, 1985, s. 127, 129.
  25. ↑ 80% floty autobusowej w Jaworznie jest już elektryczna'.
  26. ↑ Jaworzno zakupiło 22 autobusy elektryczne.
  27. ↑ Pionierzy video – TVS. tvs.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-07-18)]..
  28. ↑ CKZiU Jaworzno | Kierunki kształcenia [online], www.ckziu.jaworzno.pl [dostęp 2017-11-09] (pol.).
  29. ↑ Studia I stopnia, podyplomowe – Jaworzno [online], Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa [dostęp 2020-06-04] (pol.).
  30. ↑ uchwała nr IX/87/2003. jaworzno.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-03-26)]. Rady Miejskiej w Jaworznie z dnia 24 kwietnia 2003 r. w sprawie uchwalenia Statutu Miasta Jaworzna.
  31. ↑ Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka im. Józefa Lompy w Katowicach – Filia w Jaworznie
  32. ↑ „Tele Tydzień” najchętniej kupowanym tygodnikiem, „Polityka” lepsza od „Newsweeka” (Top 64). wirtualnemedia.pl, 2014-02-03. [dostęp 2014-02-06]. (pol.).
  33. ↑ Zarządzenie Nr 111 Wojewody Śląskiego z dnia 8 kwietnia 2010 r. (Dz. Urz. Woj. Śląskiego z 2010 r., Nr 64, poz. 1062).
  34. ↑ Państwowa Komisja Wyborcza: Wybory samorządowe [online], wybory2002.pkw.gov.pl [dostęp 2015-10-20].
  35. ↑ Geografia wyborcza – Wybory samorządowe – Państwowa Komisja Wyborcza [online], wybory2006.pkw.gov.pl [dostęp 2015-10-20].
  36. ↑ Wybory Samorządowe 2010 – Geografia wyborcza – Województwo śląskie – m. Jaworzno [online], wybory2010.pkw.gov.pl [dostęp 2015-10-20].
  37. ↑ Państwowa Komisja Wyborcza | Jaworzno [online], wybory2014.pkw.gov.pl [dostęp 2015-10-20].
  38. ↑ Dekanat katowicki [online], cerkiew.net.pl [dostęp 2023-06-12].
  39. ↑ Zbory [online], adwent.pl [dostęp 2021-11-13].
  40. ↑ Wspólnoty lokalne [online], chrystusowi.pl [dostęp 2021-11-13].
  41. ↑ Zbory Kościoła Wolnych Chrześcijan [online], kwch.org [dostęp 2021-11-09].
  42. ↑ Znajdź Kościół [online], kz.pl [dostęp 2021-11-09].
  43. ↑ Anna Bieńkuńska i inni, Wyznania religijne w Polsce w latach 2015–2018, Warszawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych, 2019, s. 201, ISBN 978-83-66466-00-5.
  44. ↑ Rejestr kościołów i innych związków wyznaniowych [online], gov.pl [dostęp 2021-11-13].
  45. ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2022-10-21].
  46. ↑ Synagoga w Jaworznie (ul. Stojałowskiego 4) [online], sztetl.org.pl [dostęp 2023-06-12].
  47. ↑ Yiwu partnerem Jaworzna. jaworzno.pl, 29 sierpnia 2013. [dostęp 2016-02-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-02-09)].
  48. ↑ Hereford (Wielka Brytania). um.jaworzno.pl. [dostęp 2019-12-10].
  49. ↑ https://www.facebook.com/share/p/wF3DtZ9YJF7pMnWF/

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Dzielnice Jaworzna
Części miasta wg TERYT
Dzielnice
Osiedla

Herb Jaworzna

Województwo śląskie
Miasta na prawach powiatu
Powiaty
Inne zagadnienia

Miasta województwa śląskiego
Miasta na prawach powiatu
Miasta powiatowe
Miasta gminne

Gminy górnicze

Symbol Górnictwa

Powiat chrzanowski (1920–1975) (► 1939–1945)
Przynależność wojewódzka
Miasta / Prawa miejskie (1920–1934 →)
Miasteczka (1920–1934)
Gminy miejskie (1920–1939[A] i 1945–1975)
Osiedla (1954–1972)
Gminy wiejskie zbiorowe
(1934–1939[A], 1945–1954 i 1973–1975)
Gminy (1939–1945)
Miasta
Amtsbezirke[G]
Gromady
(1954–72)
  1. ↑ a b c d e f Podczas okupacji 1939–1945 powiat włączono do III Rzeszy jako Landkreis Krenau, oprócz miasta i gminy Krzeszowice (po włączeniu do niej gmin Tenczynek i Nowa Góra), które przyłączono do Landkreis Krakau w GG
  2. ↑ do 1926: Trzebinia–Miasteczko
  3. ↑ 1969–1977: Trzebinia-Siersza
  4. ↑ a b w 1939 jednostka częściowo przecięta granicą III Rzeszy i GG
  5. ↑ od 1973: gmina Libiąż
  6. ↑ 1973–1977: gmina Trzebinia-Siersza
  7. ↑ kursywą opisano jednostki utworzone przez władze hitlerowskie
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Jaworzno&oldid=74468926”