Przejdź do zawartości

Billy Sunday

Artykuł na Medal
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Billy Sunday
William Ashley Sunday
Ilustracja
Billy Sunday (1921)
Pełne imię i nazwisko

William Ashley „Billy” Sunday

Data i miejsce urodzenia

19 listopada 1862
Ames (Iowa)

Data i miejsce śmierci

6 listopada 1935
Chicago

Miejsce spoczynku

German Waldheim Cemetery

Zawód, zajęcie

baseballista
ewangelista

Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Strona internetowa
Billy Sunday
zapolowy
Pseudonim

Parson lub The Evangelist

Wzrost

177 cm

Odbijał

lewą

Rzucał

prawą

Debiut

22 maja 1883

Ostatni występ

4 października 1890

Statystyki
Średnia uderzeń

0,248

Uderzenia

498

RBI

170

Runy

339

Kariera klubowa
Lata Kluby
1883–1887 Chicago White Stockings
1888–1890 Pittsburgh Alleghenys
1890 Philadelphia Phillies

William Ashley „Billy” Sunday (ur. 19 listopada 1862 w Ames, zm. 6 listopada 1935 w Chicago) – amerykański baseballista i ewangelista przebudzeniowy wyznania prezbiteriańskiego. Był najważniejszym ewangelistą w pierwszej połowie XX wieku i jednym z najbardziej wpływowych w historii Stanów Zjednoczonych. Często gościł na pierwszych stronach gazet, przyjaźnił się z wpływowymi politykami i biznesmenami, bywał w Białym Domu.

Początkowo był baseballistą, ale karierę sportową poświęcił dla głoszenia Ewangelii. W swoim przesłaniu odwoływał się do patriotyzmu. Podczas I wojny światowej wzywał USA do militarnego uczestnictwa, a następnie to zaangażowanie popierał. Szczyt jego powodzenia przypada na drugą dekadę XX wieku, kiedy sprawami organizacyjno-administracyjnymi kierowała jego żona, Nell. Najbardziej udana kampania została przeprowadzona w 1917 r. w Nowym Jorku. Po roku 1920 jego kampanie nie cieszyły się już wielką popularnością.

Do końca swego życia pozostał konserwatywnym chrześcijaninem, był przeciwnikiem spożywania alkoholu (zwłaszcza whisky). Popierał reformy społeczne, ale był bardzo konserwatywny w sferze moralności. Pomimo iż na gruncie teologicznym reprezentował protestancki fundamentalizm, był nastawiony ekumenicznie do innych wyznań chrześcijańskich. Odegrał znaczącą rolę we wprowadzeniu 18 poprawki do Konstytucji Stanów Zjednoczonych w 1919 roku. Jeszcze za swego życia stał się bohaterem powieści, poezji, filmu, muzyki i rozpoznawaną postacią kultury popularnej. Po jego śmierci, jego pracę kontynuowała żona.

Dzieciństwo i młodość

[edytuj | edytuj kod]

Urodził się 19 listopada 1862 r. w Ames (Iowa). Jego ojciec, William Sunday, pochodził z rodziny niemieckich emigrantów o nazwisku Sonntag, co, po ich osiedleniu się w Chambersburgu (Pensylwania), zostało przetłumaczone na „Sunday” („niedziela”). Ojciec był murarzem, podczas wojny secesyjnej został wcielony do 23 regimentu ochotników stanu Iowa. Zmarł na zapalenie płuc w Patterson (Hrabstwo Madison w Missouri) w roku 1864, pięć tygodni po narodzeniu najmłodszego syna, Williama Ashleya[1][2]. Matką Sundaya była Mary Jane Corey, a jej ojciec był farmerem, młynarzem, kowalem i kołodziejem[3][4]. W kilka miesięcy po śmierci pierwszego męża wyszła powtórnie za mąż, ale drugi mąż szybko opuścił rodzinę[1][2].

Gdy Billy Sunday miał dziesięć lat, matka posłała go wraz z bratem do sierocińca w Glenwood, a później do sierocińca w Davenport. W sierocińcu otrzymał wykształcenie podstawowe, nabył nawyk do porządku i dyscypliny i uświadomił sobie, że ma predyspozycje do sportu[5]. W wieku 15 lat zamieszkał ze swoim dziadkiem[1][2].

W wieku czternastu lat Sunday pracował na farmie pułkownika Johna Scotta, polityka i biznesmena, gdzie doglądał m.in. kuca szetlandzkiego. Znajomość ze Scottem umożliwiła mu podjęcie studiów w Nevada High School, której poziom nauczania był jednym z najwyższych w regionie[6]. Nie ukończył szkoły, jednak zdobył tam wysoki poziom wykształcenia[7].

W tym czasie zaczął też odnosić sukcesy sportowe. Był pierwszym Amerykaninem, który przebiegł 100 jardów w 10 sekund[8].

W 1880 roku zamieszkał w Marshalltown (Iowa), gdzie z powodu swej atletycznej budowy zatrudniony został w straży pożarnej. Startował w zawodach organizowanych przez straż pożarną i grał w drużynie baseballowej miasta[9]. W 1882 roku drużyna z Marshalltown, którą Sunday reprezentował, pokonała mistrza stanu, drużynę z Des Moines, wynikiem 13-4[10][11].

Kariera baseballowa

[edytuj | edytuj kod]
Jako zawodnik White Stockings (1887)

Billy Sunday rozpoczął karierę baseballisty w 1883 roku, kiedy związał się z występującym w National League klubem Chicago White Stockings (obecnie Chicago Cubs)[12]. W Major League Baseball zadebiutował 22 maja 1883 roku w wygranym meczu przeciwko drużynie Boston Beaneaters (obecnie Atlanta Braves)[13][14]. W inaugurującym sezonie wystąpił w 14 meczach, zaliczył m.in. 54 at bats, 6 runów czy 5 RBI, a wraz z zespołem zdobył wicemistrzostwo National League (wygrał wspomniany wyżej zespół z Bostonu)[15]. W sezonie 1884 zajął wraz z zespołem piąte miejsce w lidze, jednak w dwóch kolejnych zdobył dwa tytuły mistrzowskie w NL. W swoim ostatnim sezonie gry w Chicago zajął z drużyną trzecie miejsce w sezonie zasadniczym[16].

Od 1888 do 1890 roku występował w zespole Pittsburgh Alleghenys (dzisiejszy Pittsburgh Pirates). W nowym klubie częściej pojawiał się na placu gry (tylko w sezonie 1888 wystąpił w 120 spotkaniach, niemal tyle ile przez pierwsze cztery w White Stockings). W pierwszym sezonie gry w tym zespole zwyciężył w dwóch klasyfikacjach ligowych, a w zestawieniu skradzionych baz był trzecim najlepszym zawodnikiem ligi; w kolejnym sezonie zajął jednak ósme miejsce w klasyfikacji skradzionych baz[13]. Drużyna ta nie osiągała tak znaczących sukcesów jak jego poprzedni klub, w jednym z sezonów jego zespół zajął nawet ostatnie miejsce w National League[17]. W sezonie 1890 wystąpił jeszcze w 86 spotkaniach, po czym w sierpniu 1890 został odsprzedany do Philadelphia Phillies, w którym to rozegrał swoje ostatnie mecze w karierze profesjonalnej[13]. W swoim ostatnim sezonie zajął trzecie miejsce w ligowej klasyfikacji skradzionych baz, a z zespołem z Filadelfii osiągnął trzecie miejsce w rundzie zasadniczej[18]. Ostatnie spotkanie rozegrał 4 października 1890 roku[13].

Sunday występował głównie na pozycji zapolowego, okazjonalnie także na pozycji pierwszobazowego. Był zawodnikiem bardzo szybkim, jednak popełniającym wiele błędów[19].

W uniformie ligi narodowej

W niedzielne popołudnie 1886 (lub 1887) roku[a] spacerował ulicą i usłyszał Ewangelię głoszoną przez grupę Pacific Garden Mission[20][21]. Niedługo potem sam zaczął głosić w kościołach oraz podczas spotkań organizowanych przez YMCA[22][23].

W 1886 poznał Helen Amelię Thompson, w której się zakochał[24]. Pochodziła z lepiej sytuowanej rodziny i jej ojciec był przeciwny małżeństwu córki z Sundayem[25]. Ostatecznie związek małżeński został zawarty 5 września 1888 roku. Przystąpił też do kościoła prezbiteriańskiego ze względu na Nell[26][27][28].

Wiosną 1891 roku zerwał kontrakt ze swoim klubem baseballowym gwarantujący mu dochód 2800 dolarów rocznie i rozpoczął pracę w YMCA za 83 dolary miesięcznie[29][30]. W 1894 roku zespół Pittsburgh Pirates oferował mu pensję 2000 dolarów miesięcznie, ale odmówił[31].

Do końca życia pozostał wielkim fanem baseballu. Udzielał wywiadów dla prasy, w których wyrażał swoje opinie o tej grze[b]. Wielokrotnie sędziował podczas rozgrywek trzecioligowych oraz amatorskich meczów w tych miejscach, w których przeprowadzał swoje „kampanie przebudzeniowe”. O ile tylko mógł, uczęszczał na ważne mecze baseballowe, włącznie z 1935 World Series (tylko w jednym meczu)[32]. W swoich kazaniach często stosował terminologię zapożyczoną z baseballu[33].

Statystyki w MLB

[edytuj | edytuj kod]

Sezon zasadniczy[13]

Sezon Klub G PA AB R H 2B 3B HR RBI SB CS BB SO BA OBP SLG OPS
1883 CHC 14 55 54 6 13 4 0 0 5 NO NO 1 18 0,241 0,255 0,315 0,569
1884 CHC 43 180 176 25 39 4 1 4 28 NO NO 4 36 0,222 0,239 0,324 0,563
1885 CHC 46 184 172 36 44 3 3 2 20 NO NO 12 33 0,256 0,304 0,343 0,647
1886 CHC 28 110 103 16 25 2 2 0 6 10 NO 7 26 0,243 0,291 0,301 0,592
1887 CHC 50 221 199 41 58 6 6 3 32 34 NO 21 20 0,291 0,362 0,427 0,789
1888 PIT 120 519 505 69 119 14 3 0 15 71 NO 12 36 0,236 0,256 0,275 0,532
1889 PIT 81 352 321 62 77 10 6 2 25 47 NO 27 33 0,240 0,307 0,327 0,634
1890 PIT 86 395 358 58 92 9 2 1 33 56 NO 32 20 0,257 0,327 0,302 0,628
1890 PHI 31 139 119 26 31 3 1 0 6 28 NO 18 7 0,261 0,367 0,303 0,669
Łącznie w karierze 499 2155 2007 339 498 55 24 12 170 NO NO 134 229 0,248 0,300 0,317 0,617

Ewangelista

[edytuj | edytuj kod]
Sunday głosi

Początki służby

[edytuj | edytuj kod]

W 1893 roku Sunday został asystentem ewangelisty J. Wilbura Chapmana, w owym czasie jednego z najbardziej znanych ewangelistów w USA (predestynował go do tego m.in. potężny głos)[34]. Zadanie Sundaya polegało na przybyciu do każdego miasta, do którego miał udać się Chapman, zorganizowanie spotkań modlitewnych, chóru, wzniesienie namiotu i inne sprawy ewangelizacyjne[35]. Słuchając Chapmana, odbierał lekcje homiletyki i utożsamił się z teologią konserwatywnego chrześcijaństwa[36]. W 1896 Chapman nieoczekiwanie wrócił do pastorostwa, a Sunday rozpoczął własne mityngi ewangelizacyjne. Pierwszy miał miejsce w Garner[37].

Od końca XIX wieku stopniowo stawał się coraz bardziej znanym ewangelistą, a na początku XX wieku był już najbardziej wpływowym kaznodzieją w Stanach Zjednoczonych[38]. Często gościł na pierwszych stronach gazet. Nawet podczas I wojny światowej jego kazania publikowane były w prasie w całości[39]. W drugiej dekadzie XX wieku stał się sensacją narodową, głosił we wszystkich większych miastach[40]. Nie mając żadnego nagłośnienia potrafił przemawiać do 24-tysięcznego tłumu. Potrafił docierać do ludzi wszystkich klas społecznych. Był bardzo niekonwencjonalny i ekstrawagancki, podczas głoszenia rozbijał krzesła, by lepiej zobrazować przesłanie[41]. Głosił nie tylko zza mównicy czy sprzed niej, ale lubił też wchodzić na nią[42].

W roku 1903 został ordynowany na duchownego w Kościele prezbiteriańskim[31].

Sunday głosił całym ciałem

Początkowo głosił w namiotach. W październiku 1906 roku śnieżyca w Salida w Kolorado zniszczyła mu namiot. Od tego czasu Sunday zaczął domagać się by miasta budowały dlań drewniane tabernacles (świątynie, przybytki) na czas kampanii. Było to kosztowne, pomimo iż drewno było następnie sprzedawane po zakończeniu kampanii. Obiekty te mieściły zwykle od 5 do 20 tysięcy ludzi i nazywano je Billy Sunday’s Tabernacles. Budowane były wedle pomysłu konstrukcyjnego Sundaya, budowniczymi byli zwykle wolontariusze i wznoszone je w szybkim tempie (do każdej deski wbijano tylko dwa gwoździe). Większość z nich była rozbierana zaraz po zakończeniu kampanii ewangelizacyjnej. Tabernacles poprawiły relacje Sundaya z ludnością, były też miarą jego sukcesu i znaczenia, ponieważ inni ewangeliści głosili zwykle w namiotach[43][44]. Koszta budowy były opłacane przez kościoły oraz indywidualne ofiary i wynosiły zwykle około 20 tysięcy dolarów[45]. W 1916 wzniesiono taką konstrukcję w Nowym Jorku, a koszty tego przedsięwzięcia wyniosły 68 tysięcy dolarów. Obiekt mógł pomieścić 18 tysięcy ludzi[46]. Podobne obiekty wznoszone były w Chicago, Detroit, Filadelfii i wielu innych większych miastach. Wzniesiono je w niemal dwustu miastach[44].

Pod administracją Nell Sunday

[edytuj | edytuj kod]

Zarówno Sunday, jak i jego żona źle znosili rozłąkę. W 1908 roku Sunday zdecydował powierzyć swoje dzieci niańce, natomiast jego żona Nell dołączyła do jego kampanii, zarządzała przygotowaniem krucjat i sprawami administracyjnymi[47][48]. Nell wynajęła nowy personel. Stały zespół Sundaya liczył odtąd około 30 osób, a w jego skład wchodzili m.in. muzycy. Zespołem muzyków, w latach 1909–1930, kierował Homer Alvan Rodeheaver. Inną ważną osobą w zespole była bizneswoman Virginia Asher (od 1911 do 1928), która organizowała spotkania dla samych kobiet. Od 1922 roku Asher organizowała spotkania dla kobiet zajmujących się biznesem[49]. Ważną rolę odgrywała rzesza wolontariuszy[50]. Uważa się, że Nell w znacznym stopniu przyczyniła się do przekształcenia kampanii Sundaya w narodowy fenomen. Biografowie Sundaya powątpiewają, by jego sukces był możliwy bez udziału żony. Od tego też czasu jego kampanie prowadzone były głównie w wielkich miastach[51][52][53][33]. Większość czasu Nell spędzała na sprawach menadżerskich oraz zarządzaniu zespołem ewangelizacyjnym. Opłacany zespół w różnych latach liczył od 2 do 17 osób, ale wspomagany był przez tysiące ochotników. Podczas krucjaty w Boston (1916) liczba ochotników wyniosła 35 tysięcy. Byli to członkowie chóru, ochroniarze i inni[54]. Najważniejszym członkiem grupy był Homer Rodeheaver, który był częścią zespołu przez dwadzieścia lat i był odpowiedzialny za muzyczną stronę kampanii Billy’ego Sundaya[55].

Organizował spotkania dla dzieci. Pewnego razu przyniósł na takie spotkanie wielką ilość chińskich waz, a następnie rozbijał je młotkiem, by pokazać dzieciom, jak łatwo jest złamać dziesięć przykazań[56]. Odbywały się też spotkania dla kobiet (np. 20 listopada 1906 w Kewanee – 4 tysiące uczestniczek)[57]. Na spotkaniach dla samych mężczyzn atakował grzechy seksualne[58].

„Zerwij ze starym towarzystwem, albo zostaniesz potępiony” (1908)

Największym jego osiągnięciem była kampania w Nowym Jorku w 1917, trwała od 8 kwietnia do 19 czerwca, uczestniczyło w niej około miliona słuchaczy. Efektem wystąpienia było ok. 98 000 nawróceń[59]. Prawdopodobnie przemawiał do największej liczby ludzi w historii aż do czasów wynalezienia elektrycznego nagłośnienia[60]. Jeden z jego biografów, Robert F. Martin, szacuje, że głosił do 80–100 milionów ludzi[61]. Szacuje się również, że pod wpływem jego kazań nawróciło się ok. 1,125 miliona ludzi[62][63][64][65], liczba ta bywa jednak kwestionowana[66].

Ostatniego dnia krucjaty Sunday zbierał kolektę. Otrzymywał wiele „ofiar miłości” od ludzi z wielkiego biznesu. W latach 1908–1920 otrzymał więcej niż milion dolarów[c][67]. W czasach swego największego powodzenia mawiał: „Nie chcę słyszeć brzęku monet w skarbonce, chcę słyszeć szelest banknotów”[68]. Podczas krucjaty w Detroit w 1916 Henry Leland podarował mu cadillaca za 8 tysięcy dolarów. Spotkał się z nim Henry Ford. Biznesmen J.L. Hudson oraz szef policji Detroit regularnie przychodzili na spotkania. Ostatniego dnia krucjaty otrzymał około 50 tysięcy dolarów kolekty. Według Sundaya w krucjacie uczestniczyło 2 miliony ludzi, według gazet około miliona. Gdy Sunday przybył do Detroit w 1934 otrzymał już tylko 2 tysiące dolarów[69]. W latach 20. dwukrotnie otrzymał pieniądze od Ku Klux Klanu (w 1921 w Richmond przyjął od nich publicznie 50 dolarów)[70][71]. Biografowie Sundaya twierdzą, że publicznie ani nie popierał, ani nie zwalczał tej organizacji[d][72]. Cyrus Hayat zauważył jednak, że Sunday skrytykował Ku Klux Klan w Chattanooga w 1919[71].

Podczas I wojny światowej otrzymał od brytyjskich urzędników oraz biznesmenów ofertę prowadzenia swych antyalkoholowych kampanii w Anglii. Cały jego zespół wraz z chórem miałby zostać przerzucony do Wielkiej Brytanii. Sunday odrzucił ofertę[73].

Przed swoją śmiercią ocenił, że w ciągu swego życia wygłosił prawie 20 000 kazań, średnio 42 kazania miesięcznie, w latach 1896–1935. W czasach, gdy cieszył się szczytem powodzenia głosił więcej niż 20 razy w tygodniu do wielkich tłumów. Nawet w 1923 roku, gdy prowadził już służbę na znacznie mniejszą skalę i stracił część dawnej popularności, 479 300 ludzi przybyło na 79 spotkań w Columbii[74][75]. Największym powodzeniem cieszyły się jego kazania przeciwko alkoholowi[33].

Poglądy

[edytuj | edytuj kod]

Wierzył w pięć niekwestionowanych zasad: Bóstwo Chrystusa, Jego narodzenie z dziewicy, Jego zmartwychwstanie, Powtórne Przyjście Chrystusa, nieomylność Biblii[76]. Wierzył, że ekonomiczny rozwój oraz industrializacja Ameryki jest znakiem od Boga, że Ameryka jest na właściwej drodze[77]. Korzystał z wynalazków i nowych możliwości przez nie oferowanych. Już w 1910 roku przeleciał samolotem nad Winona Lake[77].

Pomimo iż był prezbiterianinem, jego służba była ponad-wyznaniowa, a on sam nigdy nie był kalwinistą w ścisłym tego słowa znaczeniu[78]. Nigdy nie zdobył formalnego wykształcenia teologicznego, ale znał dobrze Biblię[79][80], posiadał też dobrze wyposażoną bibliotekę[e][81]. W przeciwieństwie do fundamentalnych protestantów był nastawiony ekumenicznie zarówno względem katolików, jak i unitarian. W 1916, przed rozpoczęciem swej kampanii ewangelizacyjnej w Baltimore, spotkał się z kardynałem Gibbonsem. Gibbons w specjalnym liście wyraził zgodę na współpracę z Sundayem dla swego duchowieństwa[82][83]. Podczas swej największej krucjaty w Nowym Jorku w 1917, 3,500 osób które podpisały decision cards odesłał do kościołów katolickich, 900 do żydowskich synagog, a 400 do scjentologów[84].

Działalność społeczna i polityczna

[edytuj | edytuj kod]
„Będę walczył dopóki piekło nie zostanie zamrożone” (1908)

Podczas I wojny światowej nawoływał do wypowiedzenia wojny Niemcom[f]. Po wypowiedzeniu wojny zgromadził w Nowym Jorku 120 500 dolarów dla amerykańskich żołnierzy[85][86][87]. Walkę z Niemcami przyrównywał do walki nieba z piekłem. Pod koniec wojny w jednym z kazań powiedział: „Jeżeli odwrócisz piekło do góry nogami, znajdziesz «Made in Germany» podstemplowane od dołu”[88].

Przez wiele lat współpracował z organizacjami walczącymi o zaprowadzenie prohibicji, takimi jak: Liga Antysalonowa oraz Women's Christian Temperance Union[89]. Od roku 1914, gdy wygłosił w Bostonie słynne kazanie booze sermon[90], w którym alkohol nazwał narzędziem Szatana, zaangażował się w walce o wprowadzenie prohibicji. Odegrał znaczącą rolę we wprowadzeniu 18. poprawki do Konstytucji Stanów Zjednoczonych w 1919 roku[91]. W przeddzień wprowadzenia prohibicji wygłosił w Nowym Jorku kazanie:

Skończy się przelewanie łez. Slumsy wkrótce przejdą do historii. Nasi więźniowie wrócą do fabryk, a więzienia przekształcą się w magazyny i spichlerze. Mężczyźni będą chodzić w pionowej pozycji, kobiety będą się uśmiechać, a dzieci będą się śmiać. Piekło będzie czekało na wynajem[92][93].

Skutek wprowadzenia prohibicji okazał się odwrotny od wizji ukazanej w kazaniu. Więzienia zapełnione zostały pijakami, skorumpowanymi funkcjonariuszami czy szmuglerami. Dodatkowo, wskutek wielkiego kryzysu i klęski ekologicznej na Południu (Dust Bowl) powstały rzesze bezrobotnych, którzy skupiali się w slumsach znanych jako Hoovervilles. Jednak sam Billy Sunday za porażkę uznał bardziej odwołanie „swojej poprawki” do konstytucji USA, niż fakt, że szkodliwe picie się nie zmniejszyło[94][95].

Zapraszany był do Białego Domu, spotykał się z przedstawicielami elit finansowych i politycznych, z gwiazdami sportu[68]. Jadał obiady z wieloma wpływowymi politykami, w tym z prezydentami Theodorem Rooseveltem oraz Wilsonem. Do swoich przyjaciół zaliczał takich przedsiębiorców i wpływowych działaczy jak: Hoover, Rockefeller[96], John M. Studebaker, H.J. Heinz, Henry Leland, S.S. Kresge i John Wanamaker[77].

Podczas kampanii w Los Angeles w 1917, Sundaya odwiedzili aktorzy z Hollywood oraz przedstawiciele show-biznesu, wśród nich Douglas Fairbanks, a członkowie jego grupy misyjnej zagrali z nimi charytatywny mecz baseballowy (zwycięstwo przypadło gwiazdom z Hollywoodu, padł wynik 1-0)[97][32].

Był republikaninem[98], sprzeciwiał się eugenice, przyjmowaniu imigrantów z południowej oraz wschodniej Europy[99]. Uważał, że imigranci budują więcej saloonów niż kościołów[100]. Był przeciwny tańcom, graniu w karty, chodzeniu do teatru i czytaniu powieści[101][102]. Równocześnie sprzeciwiał się pracy dzieci[g], popierał reformy społeczne, żądał prawa wyborczego dla kobiet[103][104].

Baseball traktował jako formę rekreacji korzystną dla zdrowia, a nawet patriotyczną[105]. Do końca życia uczęszczał na mecze baseballowe[h][106][32].

Ostatnie lata życia

[edytuj | edytuj kod]
Biały Dom (20 lutego 1922)

Czasy powodzenia Sundaya przypadają na czasy pomiędzy wojną secesyjną a I wojną światową. Ameryka szukała swojej tożsamości narodowej i szukano idei, które by łączyły cały naród. Środkowy Zachód USA odgrywał wtedy pewną rolę w kulturze amerykańskiej, a Sunday był jedną z najbardziej znanych – choć zarazem kontrowersyjnych – jego postaci. Wraz ze zmianą sytuacji społecznej i pojawieniem się nowych problemów, jego znaczenie zmalało[107].

Szczytem jego powodzenia był rok 1917 (kampanie w Nowym Jorku i Los Angeles). Po I wojnie światowej nie cieszył się już takim powodzeniem, a jego służba zaczęła podupadać (przede wszystkim w wielkich miastach)[108]. Radio, kino i przemysł rozrywkowy sprawiły, że jego ewangelizacje nie były już tak atrakcyjne dla ludzi jak przedtem[109]. Ludzie zaczęli przyzwyczajać się do wygodniejszego trybu życia oraz nowego typu rozrywek. W 1921 roku pisał do swojej żony, że wielkie miasta unikają go[110]. Miał też problem z finansowaniem swojej misji.

Trzej jego synowie popełniali te właśnie grzechy, z którymi walczył ich ojciec (cudzołóstwo, rozwody, pijaństwo), co miało szkodliwy wpływ na jego służbę. Był szantażowany przez kobiety związane z jego synami. Jego jedyna córka, Helen, zmarła w 1932 na zapalenie płuc[111][112]. Jego najstarszy syn, George, popełnił samobójstwo wyskakując przez okno w 1932[i].

Pojawiły się zarzuty wobec Sundaya o materializm. Oskarżano go, że jest narzędziem w rękach wielkiego kapitału. Ponadto stan jego zdrowia nie pozwalał na dawną aktywność[113]. Miał atak serca na początku 1935 roku, lekarz zalecił mu, by zaprzestał głoszenia. Sunday zignorował prośbę lekarza[114]. Stan zdrowia stale się pogarszał. Pod koniec życia musiał zrezygnować z wielu swoich planów (dwutygodniowe spotkanie w Waszyngtonie, podróż do Miami)[73]. Swoje ostatnie kazanie wygłosił 27 października na temat What must I do to be saved? („Co muszę zrobić, aby być zbawionym?”)[114]. Przez historyków ewangelikalnego protestantyzmu określany jest jako ten, który wykradł milion dusz od szatana, ale stracił własną rodzinę[66].

Zmarł 6 listopada 1935 na atak serca. Pogrzeb odbył się 9 listopada w Chicago, w Moody Memorial Church[115]. Na pogrzebie jego żona, Nell, powiedziała, że nie będzie już nikogo, kto będzie mógł go zastąpić[73]. Oceniano, że nie będzie miał problemu z wejściem do nieba ktoś, kto nawrócił milion. Nell oceniła, że w ciągu 39 lat Sunday głosił dla 85 milionów ludzi. Kondolencje dla wdowy przesłał m.in. prezydent Franklin Delano Roosevelt[116].

Po śmierci Sundaya jego żona dbała o dobry wizerunek męża i dobrą pamięć o nim. Osobiście zaangażowała się w kilku misjach chrześcijańskich, zwłaszcza w „Pacific Garden Mission” i pracowała w nich do końca swego życia[117]. Nell Sunday kilkakrotnie przemawiała na krucjatach Billy’ego Grahama i wielokrotnie przemawiała w Bob Jones College (otrzymała honorowy stopień naukowy). Spotkały ją również inne wyróżnienia i zaszczyty[118].

Wpływ na kulturę

[edytuj | edytuj kod]
Sunday w karykaturze Bellowsa, „Metropolitan Magazine”, maj 1915
Billy Sunday’s Tabernacle (NY 1917)

W latach 1908–1920 napisano o Sundayu więcej niż 60 artykułów w popularnych pismach i niemal wszędzie, gdziekolwiek wszedł, czyhał nań fotograf. W 1914 roku American Magazine uznał go za ósmego wielkiego Amerykanina[119]. Jeszcze za swego życia stał się częścią kultury popularnej, wszedł do filmu, powieści i poezji[33]. Zajmowali się nim pisarze tacy jak: Sinclair Lewis, Henry M. Tichenor oraz John Reed[120].

Sinclair Lewis w swej powieści Babbitt (1922) sportretował Sundaya w postaci Mike’a Monday’a: Jest to wyróżniający się ewangelista, najbardziej znany „protestancki papież” Ameryki. Nic nie osiągnął jako płatny wojownik, więc postanowił zarabiać na „służbie dla Pana”. W 1927 roku sportretował go ponownie w kontrowersyjnej powieści Elmer Gantry. Bohaterem powieści jest skorumpowany kaznodzieja, Elmer Gantry, który obiecuje wszystkim niebo za ciężkie pieniądze. Głosi abstynencję, ale regularnie się upija, kazania są plagiatami z dzieł agnostyków takich jak Robert G. Ingersoll, prowadzi niemoralne życie hipokryty, kilkakrotnie zmienia swą przynależność kościelną[119]. Sunday zaliczył Lewisa do „kohorty szatana”[121].

W 1917 roku nakręcono krótki niemy film dokumentalny Billy Sunday’s Tabernacle, w reżyserii F.M. Folletta, producentem był William Randolph Hearst[122]. Film dotyczy budynku Billy Sunday’s Tabernacle wzniesionego w Nowym Jorku.

Fred Fisher, kompozytor z Kolonii, który wyemigrował do USA, w 1922 roku skomponował utwór z gatunku Tin Pan Alley, pt. „Chicago (That Toddling Town)”. Utwór mówi o krucjacie Sundaya z 1918 w Chicago i jego walce o wprowadzenie prohibicji. Utwór znany jest w wielu wersjach, ale najbardziej rozpowszechnioną jest wersja Franka Sinatry z 1957 roku[123].

Sunday pojawia się jako postać literacka również w powieściach końca XX wieku. John Jakes wzmiankuje o Sundayu w swej historycznej powieści o Chicago Homeland. Życie Sundaya posłużyło jako metafora w powieści australijskiego pisarza, Roda Jonesa, zatytułowanej Billy Sunday. Celem powieści jest odkrycie idei Ameryki, w przełomowym punkcie jej historii[124].

Oceny

[edytuj | edytuj kod]
Okładka „The Melting Pot: A Magazine of Protest” (sierpień 1914) – Sunday narzędziem wielkiego biznesu

Sinclair Lewis, Henry M. Tichenor oraz John Reed[j][125] zarzucali Sundayowi, że jest narzędziem w rękach wielkiego biznesu[120]. Poeta Carl Sandburg nazwał go four-flusher[k] oraz bunkshooter[l][126]. Biografowie Sundaya zauważyli, że zarzut wspierania wielkiego kapitału jest trudny do utrzymania, ponieważ Sunday popierał reformy społeczne. Sprzeciwiał się pracy dzieci[127], wspierał sufrażystki[103][104]. W odniesieniu do kapitalistów twierdził, że prowadzą oni przykładne życie, a jednocześnie okradają kieszenie 80 milionów ludzi poprzez swe monopole oraz przewagę na rynku; potępiał taką postawę[128]. Sunday nigdy nie stracił swej sympatii dla ludzi ubogich i niższych warstw społecznych[129].

Jeszcze za jego życia zarzucano mu braki w wykształceniu, ale jako kontrargument wysuwano, że umiał przemawiać w języku, który był dla ludzi zrozumiały[65]. Umiał pogodzić swoje kampanie przebudzeniowe z przygotowaniami wojennymi, które też wspierał finansowo. Łączył Ewangelię z patriotyzmem[73]. Zarzuca mu się, że głosił chrześcijaństwo, w którym wybór zbawienia pod wieloma względami przypomina podjęcie decyzji w świecie biznesu[130] i w rezultacie zamienił przebudzenie w show–business[131].

Najczęściej stawiany zarzut dotyczył umiłowania pieniędzy. Sunday odpowiadał, że średnio mu wychodzi tylko dwa dolary za jednego „nawróconego”, inni ewangeliści biorą znacznie więcej[131].

Innym stawianym mu zarzutem, jest plagiaryzm. Jeden z jego krytyków zarzucił, że 75% jego kazań zapożyczonych zostało z dzieł innych autorów. Co prawda w czasach aktywności Sundaya rozpowszechnioną praktyką było zapożyczanie cudzego materiału bez poprawnego wskazywania źródła, jednak w przypadku Sundaya zachodzi ta różnica, że jego kazania były publikowane i sprzedawane. Na potrzeby swoich kazań Sunday często korzystał z Ingersollia (1899) oraz Iconoclast (1916)[42].

Niektórzy teolodzy postrzegali fenomen Sundaya jako religijne bankructwo i zagrożenie dla Kościoła. Rabin Stephen Samuel Wise, który nigdy nie słuchał Sundaya, a jedynie czytał to, co o nim napisano, nazwał go największym teologicznym łamistrajkiem w historii i zarzucał mu profanację chrześcijaństwa. Rabina przerażał fakt, że chrześcijańscy duchowni chętnie oferowali Sundayowi wszelką współpracę[132].

Jego zwolennicy uważali, że jest największym „przebudzeniowcem” w historii Stanów Zjednoczonych, a być może największym od dni apostołów[38].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]
Poprzednicy
Następcy
Krucjaty

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Sunday nigdzie nie podaje dokładnej daty tego doświadczenia, jakkolwiek często do niego nawiązuje. (Knickerbocker, 59-63, 79-89).
  2. ↑ Na przykład w 1917 dla „Baseball Magazine” wyraził swoją opinię na temat patriotycznego charakteru baseballu i ważności rozgrywek w czasie wojny.
  3. ↑ Według Firstenbergera w latach 1907–1918 otrzymał 1 139 315 dolarów, tj. 87 razy więcej niż przeciętny pracownik. (Firstenberger, s. 51.).
  4. ↑ Edward J. Larson zauważył, że ewangelizacyjna kampania Sundaya w Memphis w lutym 1925 zbiegła się zarówno ze szczególną nocą dla Afro-Amerykanów, jak i nieoficjalną nocą Ku Klux Klanu (Larson, 1997, 55).
  5. ↑ Biblioteka Sundaya zawierała m.in.: Edgar Sanderson, The World’s History and Its Makers, The People’s Natural History Series, The World Survey Series, Brann, The Iconoclast (1919), Thomas W. Hanford, Ingersollia: Gems of Thought from the Lectures, Speeches and Conversations of the Late Col. Robert G. Ingersoll (1899). (Firstenberger, 31-32.).
  6. ↑ W owym czasie wielu amerykańskich kaznodziejów głosiło: Miłuj wrogów swoich, nawet jeżeli są Niemcami.
  7. ↑ „Men who will gladly draw their check for $10,000 and give it a child’s hospital see nothing ridiculous in the fact that the $10,000 for the child’s hospital came of out of $200,000 made from a system of child labor which crushes more children in one year than the hospital will heal in ten.” Cytat z: McLoughlin, 145.
  8. ↑ Sunday „attended one game of the 1935 World series, but declared himself so disgusted with the umpiring that he stayed away from the remaining contests.” (Knickerbocker, 156.).
  9. ↑ Wszyscy jego synowie zginęli tragicznie. Billy zginął w wypadku samochodowym po hulaszczej nocy w 1938, Paul zginął w katastrofie lotniczej w 1944. (Dorsett, 126-130, 159-160. Firstenberger, 136-137.).
  10. ↑ Sandburg napisał: „You come along squirting words at us, shaking your fist and calling us all dam fools so fierce the froth slobbers over your lips...always blabbing we’re all going to hell straight off and you know all about it...Go ahead and bust all the chairs you want to. Smash a whole wagon load of furniture at every performance. Turn sixty somersaults and stand on your nutty head. If it wasn’t for the way you scare the women and kids I’d feel sorry for you and pass the hat. I like to watch a good four-flusher work, but not when he starts people puking and calling for the doctors.” (Carl Sandburg, „To Billy Sunday”, 1915.).
  11. ↑ Four-flusher to określenie na rękę w pokerze w której brakuje jednej karty do pełnego pokera królewskiego, a potocznie określenie jest używane do określenia osoby która udaje coś lub blefuje.
  12. ↑ Neologizm utworzony na słowie bunk (niedorzeczność, nonsens) oznaczający osobę „strzelająca (z ust) niedorzecznościami”.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b c McLoughlin 1955 ↓, s. 1–3.
  2. ↑ a b c Martin 2002 ↓, s. 4–5.
  3. ↑ McLoughlin 1955 ↓, s. 1–2.
  4. ↑ Martin 2002 ↓, s. 2.
  5. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 8–10, 13.
  6. ↑ Bruns 2002 ↓, s. 29.
  7. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 14.
  8. ↑ Rit Nosotro: Billy Sunday (1862-1935), Famous baseball player / Evangelist. Hyper History. [dostęp 2011-11-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-04-26)]. (ang.).
  9. ↑ Firstenberger 2005 ↓, s. 12.
  10. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 15.
  11. ↑ Knickerbocker 2000 ↓, s. 26–27.
  12. ↑ Rosenberg, 132.
  13. ↑ a b c d e Billy Sunday Statistics and History. baseball-reference.com. [dostęp 2013-03-05]. (ang.).
  14. ↑ 1883 Chicago White Stockings. baseball-reference.com. [dostęp 2013-03-05]. (ang.).
  15. ↑ 1883 National League Team Statistics and Standings. baseball-reference.com. [dostęp 2013-03-05]. (ang.).
  16. ↑ Chicago Cubs Team History & Encyclopedia. baseball-reference.com. [dostęp 2013-03-05]. (ang.).
  17. ↑ Pittsburgh Pirates Team History & Encyclopedia. baseball-reference.com. [dostęp 2013-03-05]. (ang.).
  18. ↑ 1890 Philadelphia Phillies. baseball-reference.com. [dostęp 2013-03-05]. (ang.).
  19. ↑ Knickerbocker 2000 ↓, s. 135–137, 2–3.
  20. ↑ Knickerbocker 2000 ↓, s. 80–89.
  21. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 14–28.
  22. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 29.
  23. ↑ Knickerbocker 2000 ↓, s. 61–62.
  24. ↑ Firstenberger 2005 ↓, s. 7.
  25. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 34.
  26. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 32–34.
  27. ↑ Frankenberg 1913 ↓, s. 62.
  28. ↑ Martin 2002 ↓, s. 34.
  29. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 39–43, 48.
  30. ↑ Firstenberger 2005 ↓, s. 16.
  31. ↑ a b Billy Sunday Time Line. Billy Sunday Online. [dostęp 2011-11-24].
  32. ↑ a b c Knickerbocker 2000 ↓, s. 156.
  33. ↑ a b c d Grace 2003 ↓, s. 602.
  34. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 51.
  35. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 49–57.
  36. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 53–54, 57.
  37. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 58–59, 62–63.
  38. ↑ a b McLoughlin 1955 ↓, s. xvii.
  39. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 92–93.
  40. ↑ Martin 2002 ↓, s. 121.
  41. ↑ John Michael Giggie, Diane H. Winston: Faith in the market: religion and the rise of urban commercial culture. Iowa City: Rutgers University Press, 2002, s. 51. ISBN 0-8135-3099-7.
  42. ↑ a b Firstenberger 2005 ↓, s. 32.
  43. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 64–65.
  44. ↑ a b Firstenberger 2005 ↓, s. 46.
  45. ↑ Betts 1916 ↓, s. 20.
  46. ↑ Billy Sunday’s Tabernacle, Broadway & 168 St. NYC Worth Point.
  47. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 81–84.
  48. ↑ Firstenberger 2005 ↓, s. 45, 98–100.
  49. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 80, 103–206.
  50. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 93–95.
  51. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 86, 100–104.
  52. ↑ Firstenberger 2005 ↓, s. 124–126.
  53. ↑ Jones, 91-92.
  54. ↑ Firstenberger 2005 ↓, s. 51.
  55. ↑ McLoughlin, Modern Revivalism, 421-222.
  56. ↑ WHEN BILLY SUNDAY COMES TO TOWN, Wanganui Chronicle, Putanga 20436, 16 Hereturikōkā 1915, Page 7 [dostęp 2011-11-22].
  57. ↑ Larry Lock: Billy Sunday In Kewanee. Kewanee Historical Society, 2007. [dostęp 2011-11-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-12-04)].
  58. ↑ Firstenberger 2005 ↓, s. 36–39.
  59. ↑ The Billy Sunday Campaign in New York. „Metropolitan Tower”, 1917-02-01. Wheaton Education & BGEA. [dostęp 2011-11-21]. 
  60. ↑ David Aikman: Billy Graham: His Life and Influence. Thomas Nelson Inc, 2007, s. 21.
  61. ↑ Robert F. Martin: Foreword. W: Billy Sunday: The sawdust trail: Billy Sunday in his own words. University of Iowa Press, 2005, s. VII.
  62. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 93.
  63. ↑ Firstenberger 2005 ↓, s. 39, 120–123.
  64. ↑ Lyle W. Dorsett, „Billy Sunday”, American National Biography, 21: 150-52; Bernard A. Weisberger, They Gathered at the River: The Story of the Great Revivalists and Their Impact upon Religion in America (Boston: Little, Brown and Company, 1958), 254.
  65. ↑ a b Evangelist Billy Sunday 'Saved a million souls’. „The Southeast Missourian”, Mar 14, 1976. [dostęp 2011-11-25]. 
  66. ↑ a b A. W. Allworthy: What the Cults Believe. The Moody Bible Institute. [dostęp 2011-11-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-12-20)].
  67. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 90–91.
  68. ↑ a b Andrew Himes: The Sword of the Lord: The Roots of Fundamentalism in an American Family. Seattle, WA: Chiara Press, 2011, s. 172.
  69. ↑ Vivian M. Baulch. How Billy Sunday battled demon rum in Detroit. „The Detroit News”. [dostęp 2012-01-06]. 
  70. ↑ Firstenberger 2005 ↓, s. 29–30.
  71. ↑ a b Hayat 2008 ↓, s. 101.
  72. ↑ McLoughlin 1955 ↓, s. 274–275.
  73. ↑ a b c d Thompson Sunday. Rev. William A. (Billy) Sunday (1862-1935). „Ames Daily Tribune-Times”, Thursday, November 7, 1935. [dostęp 2011-11-25]. 
  74. ↑ McLoughlin 1955 ↓, s. 98–105, 199–203.
  75. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 136.
  76. ↑ Morone 2003 ↓, s. 335.
  77. ↑ a b c Firstenberger 2005 ↓, s. 33.
  78. ↑ Weisberger, 253.
  79. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 77.
  80. ↑ Firstenberger 2005 ↓, s. 32, 63.
  81. ↑ Firstenberger 2005 ↓, s. 31–32.
  82. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 80–81.
  83. ↑ Firstenberger 2005 ↓, s. 30.
  84. ↑ C. T. Studd, Billy Sunday, 2009 Apples of Gold.
  85. ↑ McLoughlin 1955 ↓, s. 257–259.
  86. ↑ Firstenberger 2005 ↓, s. 60–62.
  87. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 113–114.
  88. ↑ Ray H. Abrams, Preachers Present Arms (Scottdale, PA: Herald Press, 1933), 79.
  89. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 113.
  90. ↑ Billy Sunday: Famous ‘Booze’ Sermon. Billy Sunday Online. [dostęp 2011-11-24].
  91. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 112–113.
  92. ↑ Ruth C. Engs: The progressive era’s health reform movement: a historical dictionary. Greenwood Publishing Group, 2003, s. 327. ISBN 0-275-97932-6. [dostęp 2012-01-02].
  93. ↑ Morris E. CHAFETZ. Billy Sunday’s Belief. „New York Times”, July 31, 1997. [dostęp 2012-01-02]. 
  94. ↑ Civil Disobedience and No Child Left Behind – Part 9/9 Crazy Normal – the Classroom Exposé.
  95. ↑ A Hooverville in Central Park Ephemeral New York.
  96. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 93–94, 134, 149–50.
  97. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 93, 95.
  98. ↑ Martin 2002 ↓, s. 126–127.
  99. ↑ McLoughlin 1955 ↓, s. 146–148.
  100. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 112.
  101. ↑ McLoughlin 1955 ↓, s. 132–135.
  102. ↑ Firstenberger 2005 ↓, s. 65–66.
  103. ↑ a b Firstenberger 2005 ↓, s. 66–68.
  104. ↑ a b McLoughlin 1955 ↓, s. 140–143.
  105. ↑ Knickerbocker 2000 ↓, s. 156–157.
  106. ↑ Nekrolog Sundaya w: Sporting News, November 14, 1935, 2.
  107. ↑ Martin 2002 ↓, s. 127–128.
  108. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 146.
  109. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 148.
  110. ↑ Martin 2002 ↓, s. 132.
  111. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 130–131.
  112. ↑ Martin 2002 ↓, s. 125.
  113. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 141.
  114. ↑ a b Dorsett 1991 ↓, s. 141–143.
  115. ↑ „Billy” Sunday Funeral. [w:] Billy Graham Center [on-line]. Wheaton College, 2005. [dostęp 2012-01-05].
  116. ↑ Many Condole Sunday’s Widow. „Herald-Journal”, Nov 8, 1935. [dostęp 2011-11-25]. 
  117. ↑ Bruns 2002 ↓, s. 300.
  118. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 160.
  119. ↑ a b Firstenberger 2005 ↓, s. 39.
  120. ↑ a b Bruns 2002 ↓, s. 194–195.
  121. ↑ Andrew Himes: The Sword of the Lord: The Roots of Fundamentalism in an American Family. Seattle, WA: Chiara Press, 2011, s. 188.
  122. ↑ Billy Sunday’s Tabernacle w bazie IMDb (ang.)
  123. ↑ John Fea. The Town That Billy Sunday could not shut down. „Illinois Historical Journal”. Vol. 87, No. 4, s. 242–258, Winter, 1994. [dostęp 2012-01-03]. 
  124. ↑ John Vernon. BILLY SUNDAY by Rod Jones. „New York Times”, September 15, 1996. 
  125. ↑ John Reed, Back of Billy Sunday, „Metropolitan Magazine” (May 1915), 10.
  126. ↑ McLoughlin 1955 ↓, s. 223.
  127. ↑ McLoughlin 1955 ↓, s. 145.
  128. ↑ McLoughlin 1955 ↓, s. 144–145.
  129. ↑ Dorsett 1991 ↓, s. 96–97, 152–154.
  130. ↑ David Aikman: Billy Graham: His Life and Influence. Thomas Nelson Inc, 2007, s. 19–20. ISBN 978-08499-1702-8.
  131. ↑ a b Andrzej Siemieniewski: Nowe narodzenie jako cel ruchu przebudzeniowego w Drugim Wielkim Przebudzeniu. Katolicki Serwis Apologetyczny, czwartek, 21 października 2004. [dostęp 2011-11-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-19)].
  132. ↑ Sees ‘Sundayism’ as Religion Bankrupt. „New York Times”, March 26, 1917. [dostęp 2012-01-05]. 

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
Biografie
Artykuły z prasy

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Biograficzne
Teksty kazań
Kazania (filmy)
Inne
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Billy_Sunday&oldid=71771639”