Bursztyn
| |
| Właściwości chemiczne i fizyczne | |
| Skład chemiczny | |
|---|---|
| Twardość w skali Mohsa |
2 – 2,5 |
| Przełam |
muszlowy |
| Łupliwość |
brak |
| Układ krystalograficzny |
substancja bezpostaciowa |
| Gęstość |
ok. 1,08 g/cm³ |
| Właściwości optyczne | |
| Barwa |
żółty, brązowy, białożółty, kremowy, czerwony, pomarańczowy, rzadko niebieski, zielonkawy, fioletowy[2] |
| Rysa |
biała |
| Połysk |
tłusty |
| Współczynnik załamania |
ok. 1,54 (substancja izotropowa) |
| Inne |
Pleochroizm – brak |
Bursztyn, jantar, amber (łac. sucinum, czasem także elektrum z gr. ἤλεκτρον – elektron[5]) – kopalna żywica drzew iglastych, a w rzadszych przypadkach żywicujących liściastych drzew z rzędu bobowców czy rodziny dwuskrzydłowatych.
Znanych jest około 60 odmian (gatunków). Najstarsze z nich pochodzą z utworów dewońskich (stwierdzono je w Kanadzie) i karbońskich (Illinois, USA[6]); najmłodsze, niezaliczane zasadniczo do bursztynów są znajdowane w Ameryce Południowej, Afryce, Australii i Nowej Zelandii (kopal).
Największe znane złoża bursztynów, szacowane na 90% całych zasobów światowych, zlokalizowane są w obwodzie królewieckim (Rosja)[7].
Nazwy
[edytuj | edytuj kod]Polska nazwa bursztyn pochodzi od niemieckiego Bernstein (kamień, który się pali). Znany był od dawna pod różnymi nazwami:
- sukcynit – nazwa geologiczna, pochodzi od łacińskiej formy succinum, która powstała od łac. succus – sok, żywica drzewna; nazwa succinum używana jest również w farmacji.
- Grecy nazywali ten kamień elektron (ηλεκτρον), co oznacza świecący i błyszczący; od nazwy tej pochodzi określenie elektryczności
- Rzymianie nazywali bursztyn electrum, co było zapożyczeniem z greki lub lyncurium, czyli mocz rysia, albowiem według legendy złocisty kamień powstał ze skamieniałego moczu tego drapieżnika;
- Estowie (ludy bałtyjskie), jak podaje Tacyt, nazywali go słowem glaesum, które to słowo było również używane w łacinie[8] i od którego pochodzi słowo szkło (glass, glas) używane w językach germańskich
- Egipcjanie nazywali bursztyn sokal;
- Arabowie anbar, ponieważ zapach pocieranego bursztynu kojarzył się z zapachem ambry; od tej nazwy pochodzi angielskie amber
- Persowie nazywali kamień karuba – złoty rabuś;
- używana w niektórych językach słowiańskich nazwa jantar pochodzi od litewskiego gintaras lub gentaras[9]
- Żydzi nazywali go chaszmal, co dosłownie oznacza przepływ prądu, ale metafizycznie również Moc Boża, Moc Anielska, Tchnienie[10]
Właściwości
[edytuj | edytuj kod].JPG)
- Skład chemiczny: mieszanina kilkudziesięciu różnych związków, o średniej zawartości ok. 67 do 81% węgla i ok. 1% siarki; resztę stanowią tlen i wodór. Jednym ze składników jest kwas bursztynowy (3–8% w sukcynicie, poniżej 3% w innych odmianach bursztynu)
- Barwa: jasnożółta do brunatnej („bursztynowa”), bywa też mlecznobiały, niebieski, zielonkawy, bezbarwny, czerwony i czarny
- Połysk: tłusty
- Przełam: muszlowy, schodkowy
- Przezroczystość: przezroczysty, przeświecający, do nieprzezroczystego
- Rysa: biała
- Twardość w skali Mohsa: 2,0 – 2,5
- Gęstość: 1,05 – 1,09 g/cm³
- Łupliwość: brak
- Luminescencja: fluoroscencja – brunatnobiała do żółtozielonej, dla burmitu niebieska
- Temperatura topnienia 287–300 °C
- Współczynnik załamania światła 1,539 – 1,542
Tworzy nieregularne bryłki. Największa znaleziona bryła bursztynu bałtyckiego waży 9,75 kg. Najczęściej spotykany jest bursztyn żółty, rzadsze są odmiany bezbarwne, czerwone, zielonkawe, a ich przejrzystość zależy od zawartości drobnych pęcherzyków powietrza. Bryłki bursztynu zawierają niekiedy pochodzące z okresu kredy i kenozoiku szczątki zwierząt lub roślin, tzw. inkluzje. Inkluzje stałe są reprezentowane przez różne minerały np. piryt czy kwarc, oraz owady, rzadziej pajęczaki, drobne płazy i gady (również dinozaury, w tym ptaki[11][12]), rośliny i ich szczątki. Inkluzje stanowią cenny materiał badawczy dla biologów i paleontologów.
Odmiany
[edytuj | edytuj kod]- burmit;
- bursztyn bałtycki;
- aikait – odmiana bursztynu znajdowana na Węgrzech i we Francji;
- bursztyn dominikański – odmiana bursztynu znajdowana w osadach trzeciorzędowych w Dominikanie na Karaibach;
- bursztyn japoński – odmiana bursztynu wydobywanego w północnej części wyspy Honsiu (Japonia), nad brzegiem Oceanu Spokojnego;
- bursztyn libański – odmiana bursztynu znajdowana w osadach kredowych (kreda dolna) w Libanie na Bliskim Wschodzie;
- bursztyn meksykański – odmiana bursztynu znajdowana w osadach trzeciorzędowych (oligocen górny – miocen dolny) w Meksyku;
- bursztyn tajmyrski;
- bursztyn z Oise;
- cyberyt;
- keflachit;
- keuperyt;
- retynit – odmiana cechująca się zawartością kwasu bursztynowego poniżej 3%, czym różni się od sukcynitu (wszystkie pozostałe bursztyny są odmianami retynitu);
- rumenit – odmiana spotykana w Rumunii;
- symetyt – charakteryzuje się wyraźną opalescencją, spotykany we Włoszech;
- walchowit – całkowicie nieprzezroczysty, barwy beżowej; występuje na Morawach;
- krancyt – odmiana spotykana w Saksonii[13].
Występowanie
[edytuj | edytuj kod]
- Występuje w utworach trzeciorzędowych: bałtycki, dominikański, birmański (birmit) – odmiana spotykana w Tajlandii, Wietnamie, Malezji, Mjanmie, chilijski, meksykański, australijski, grenlandzki (szraufit), sachalinski, sycylijski;
- W utworach kredowych: libański, jakucki, willeryt, cedaryt – spotykany w Kanadzie, walchowit i neudorfit – odmiany spotykane w Czechach. Najbardziej znany – sukcynit jest znajdowany w utworach trzeciorzędowych Polski, Litwy, Łotwy, Rosji, Danii, Niemiec. Inne żywice kopalne są spotykane w Argentynie (ambryt), w Afryce, na Madagaskarze.
Za największe na świecie pokłady bursztynu uważa się znajdujące się w okolicy Jantarnego nad Bałtykiem w obwodzie królewieckim, wydobywane przemysłowo w kopalniach odkrywkowych od XIX wieku[14].
W Polsce udokumentowane geologicznie (2010) są cztery złoża o łącznej zasobności bursztynu (bilans geologiczny) 1118 ton: największe w Górce Lubartowskiej 1088 ton (w osadach eoceńskiej delty), na Przeróbce 17 ton (złoże wtórne w czwartorzędowym osadzie), w Wiślince 2,7 tony (złoże wtórne w czwartorzędowym osadzie) i w Możdżanowie 10 ton (w krze osadów eoceńskich w obrębie plejstocenu); prócz tego rocznie skupuje się 4–6 ton bursztynu pozyskanego według oficjalnych danych z plaż Bałtyku[15].
Sporadycznie bursztyn był znajdowany również w centralnej Polsce, np. w Warszawie, na południu Polski, w Krakowie, na Górnym i Dolnym Śląsku np. w okolicach Wrocławia, Bytomia, Jaworzna, czy Zabrza[16].
W 2024 roku znaleziono bursztyn na Antarktydzie w warstwie lignitu sprzed około 90 mln lat[17].
Zastosowania
[edytuj | edytuj kod]
Najbardziej ceniony w jubilerstwie bursztyn bałtycki, znany od pradziejów, po raz pierwszy włączony do wykazów mineralogicznych przez Breithaupta w XIX wieku, inaczej zwany jest sukcynitem. Z powodu niewielkiej twardości ulega szybko zarysowaniom oraz zmatowieniu powierzchni w przypadku kontaktu z twardszymi materiałami, np. ziarenkami piasku zawartymi w kurzu i powietrzu. Bursztyn jest przedmiotem handlu. Największe międzynarodowe targi bursztynu na świecie Amberif odbywają się w Gdańsku[18][19][20].
W medycynie ludowej dym bursztynowych kadzidełek zabijał zarazki, a noszone na szyi korale zapobiegają bólom gardła i głowy oraz wzmacniają tarczycę. Ogrzane grudki bursztynu stosowało się do wyciągania z oczu ciał obcych (muszek, pyłków). Utłuczony proszek zażywano jak tabakę, co miało oczyścić zatoki i pomóc w pozbyciu się kataru.
W bursztynie występują liczne skamieniałe organizmy, które są użyteczne w badaniach naukowych, podobnie jak i inkluzje nieorganiczne zawarte w żywicy kopalnej.
Wielkość
[edytuj | edytuj kod]Największe bryły osiągają wagę kilku, a wyjątkowo kilkunastu kilogramów.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]
- Bursztynowa Komnata
- Bursztynowy Słowik
- Szlak bursztynowy
- Mistrzostwa Świata w Poławianiu Bursztynu
- bursztyn bałtycki
- skamieniałości
- Alatyr
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Nikodem Sobczak: Mała encyklopedia kamieni szlachetnych i ozdobnych. Alfa, 1986 Warszawa, s. 66. ISBN 83-7001-030-X.
- ↑ Nikodem Sobczak: Mała encyklopedia kamieni szlachetnych i ozdobnych. Alfa, 1986 Warszawa, s. 169. ISBN 83-7001-030-X.
- ↑ Marcin Latka, Amber bowl with coat of arms of Sigismund III Vasa, artinpl [dostęp 2019-08-05].
- ↑ Marcin Latka, Amber inkwell of Sigismund III Vasa, artinpl [dostęp 2019-08-05].
- ↑ Por. Pliniusz Starszy, Historia naturalna III/30:152. Tom 1. (KOSMOLOGIA I GEOGRAFIA. KSIĘGI 2-6), Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2017.
- ↑ P. Sargent Bray, Ken B. Anderson, Identification of Carboniferous (320 Million Years Old) Class Ic Amber, „Science”, 326 (5949), 2009, s. 132–134, DOI: 10.1126/science.1177539, ISSN 0036-8075 [dostęp 2023-12-23] (ang.).
- ↑ Amber Trade and the Environment in the Kaliningrad Oblast. Trade and Environment Database. [dostęp 2012-04-09].
- ↑ Charlton T. Lewis, Charles Short, A Latin Dictionary, glaesum [online], www.perseus.tufts.edu [dostęp 2022-04-27].
- ↑ Witold Doroszewski (red.): jantar. Słownik języka polskiego PWN. [dostęp 2019-10-09].
- ↑ Adam Hlebowicz: Kaliningrad bez wizy. Gdansk: Oskar, 2012, s. 78. ISBN 978-83-63709-17-4.
- ↑ Xing Lida, Ryan C. McKellar, Wang Min, Bai Ming, Jingmai K. O’Connor, Michael J. Benton, Zhang Jianping, Wang Yan, Tseng Kuowei, Martin G. Lockley, Li Gang, Zhang Weiwei, Xu Xing. Mummified precocial bird wings in mid-Cretaceous Burmese amber. „Nature Communications”. 7: 12089, 2016. DOI: 10.1038/ncomms12089. (ang.).
- ↑ Xing Lida, Ryan C. McKellar, Xu Xing, Li Gang, Bai Ming, W. Scott Persons IV, Tetsuto Miyashita, Michael J. Benton, Zhang Jianping, Alexander P. Wolfe, Yi Qiru, Tseng Kuowei, Ran Hao, Philip J. Currie. A feathered dinosaur tail with primitive plumage trapped in mid-Cretaceous amber. „Current Biology”. 26 (24), s. 3352–3360, 2016. DOI: 10.1016/j.cub.2016.10.008. (ang.).
- ↑ Barbara Kosmowska-Ceranowicz: Bursztyn i inne żywice kopalne świata. Krancyt. RynekJubilerski.pl. [dostęp 2010-03-27].
- ↑ Matthias Koch: Palmnicken/Jantarnyj – kopalnia bursztynu na brzegu Bałtyku, „Świat Kolei” nr 9/2013, s. 18–19.
- ↑ Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce. Państwowy Instytut Geologiczny i PIB, Warszawa 2011, s. 120–121.
- ↑ Teresa Pietrzak: Katalog znalezisk bursztynu w Polsce. W: Znaleziska i dawne kopalnie bursztynu w Polsce: katalog. Barbara Kosmowska-Ceranowicz (oprac.), Teresa Pietrzak (oprac.). Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne, 1982, s. 113, 115, 119, seria: Muzeum Ziemi. Opracowania dokumentacyjne 6. ISBN 83-220-0099-5.
- ↑ Na Antarktydzie znaleziono pierwszy bursztyn. To potwierdzenie hipotez naukowców [online], Rzeczpospolita [dostęp 2024-11-17] (pol.).
- ↑ Zbieralska A., Adamska G., Pytlos R.: Skarby Gdańska. Bursztyn. Biuro Prezydenta ds. Miasta, Urząd Miejski w Gdańsku.
- ↑ Sontag E., Szadziewski R.: Bursztyn bałtycki. Odkryjmy wymarły świat. Wydz. Biologii Uniw. Gdański.
- ↑ World Diamond News: Diamonds Disappear from Safe at Amberiff [online], www.israelidiamond.co.il [dostęp 2017-11-22] [zarchiwizowane z adresu 2015-09-15].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Zbigniew Bukowski Znaleziska bursztynu w zespołach z epoki brązu i z wczesnej epoki żelaza z dorzecza Odry oraz Wisły
- Krystyna Franaszek Bursztyn – podstawowe wiadomości
- Gabriela Gierłowska Przewodnik po imitacjach bursztynu
- Jerzy Jastrzębski Bursztyniarstwo na Kurpiach
- Barbara Kosmowska-Ceranowicz, Tomasz Konart Tajemnice Bursztynu
- Jacek Kriegseisen Słupskie bursztynnictwo
- Elżbieta Mierzwińska Dzieje bursztynu: historia sztuki bursztynniczej i przewodnik po wystawie malborskiej
- Anna Pęczalska Złoto Północy: opowieści o bursztynie
- Agata Świerzowska Bursztyn, koral, gagat: symbolika religijna i magiczna
- Janina Grabowska, Polski bursztyn, Janina Gardzielewska, Janusz Korpal, Warszawa: Interpress, 1982, ISBN 83-223-1982-7, OCLC 69279734.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Muzeum Minerałów Roberta Borzęckiego: Kolekcja bursztynów i innych żywic kopalnych [online], www.redbor.pl [dostęp 2019-10-09].