Przejdź do zawartości

Wyzwolenie w hinduizmie

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Wyzwolenie – stan będący celem rozwoju duchowego w tych tradycjach hinduistycznych, które dążą do uwolnienia od cykliczności sansary, prawa karmana zmuszającego do ponownej inkarnacji na Ziemi i doświadczanego tutaj cierpienia[1] materialnej egzystencji. To zanik stanu zniewolenia wynikłego z uwięzienia jaźni w materii. Stan wyzwolenia można określać jako przejście ponad uwikłania w nierzeczywistość i iluzje maji[2] lub prakryti. Osiągnięcie wyzwolenia przez hinduistę jest równoznaczne z przekroczeniem kondycji inkarnowanej istoty ludzkiej[3] i uzyskaniem innej (doskonalszej jakościowo) relacji z religijnym ideałem. Wiedzę:

  • jaka jest droga dojścia do tego celu,
  • jaki będzie charakter tej wzajemnej relacji (służba, roztopienie, zjednoczenie itd.),
  • jakiej natury istota (isztadewata, Purusza, Absolut itd.) będzie jej adresatem, rozliczne nurty w łonie hinduizmu precyzują w sposób odmienny, sobie właściwy. Ta wielość dróg dojścia zrodziła mnogość określeń celu, jak i nazw dla tych, którzy tam dotarli.

Doktryny dróg prowadzących do wyzwolenia bazują na tezie, iż każdy czyn dowolnej istoty (tak ludzkiej, jak i boskiej) wywołuje skutek o określonej wartości moralnej i że istoty muszą doświadczyć owoców wszystkich swoich działań. Muszą więc doświadczyć też całości skutków swoich indywidualnych dążeń do religijnego ideału[4].

Wiedza o wyzwoleniu

[edytuj | edytuj kod]

Pouczenia traktujące o wyzwoleniu zawierają dzieła zaliczane do klasy mokszaśastra. Zalicza się do nich[5]: wedy, upaniszady, brahmany, tantry oraz liczne gity, purany i sutry.

Możliwość osiągnięcia wyzwolenia za życia

[edytuj | edytuj kod]
  • Tradycje zaprzeczające możliwości całkowitego wyzwolenia za życia:

Proces osiągania wyzwolenia

[edytuj | edytuj kod]

Wyzwolenie natychmiastowe i stopniowe

[edytuj | edytuj kod]

Najogólniejszy podział sposobów osiągnięcia wyzwolenia (mukti), wskazuje na dwie możliwości:

  1. sadjamukti – ścieżka bezpośrednia, prowadząca do bezpośredniego wyzwolenia
  2. kramamukti – ścieżka stopniowa, prowadząca ku ostatecznemu celowi poprzez kolejne etapy[7].

Dzieło Bryhatkhećariprakaśa Ballala, będące komentarzem do tekstu Khećariwidja, nazywa te dwie możliwości jako:

  1. kewalamukti (odnośnie do nagłego zdarzenia)
  2. kramamukti (odnośnie do wyzwolenia przebiegającego stopniowo)[8].

Etapowanie w systemach saguna

[edytuj | edytuj kod]

W systemach saguna dążących do realizacji wyzwolenia poprzez osobowego Boga, gdzie Najwyższa Istota to Iśwara lub forma sagunabrahmana, ma miejsce proces stopniowy.

  • Cztery etapy wyzwolenia wyznawców Śiwy wymienia Śankara w hymnie Fala szczęścia Śiwy[9].
  • Pięciostopniowy proces wyzwolenia:
  1. saryszti,
  2. salokja,
  3. samipja,
  4. sarupja,
  5. sajudźja

według tradycji Śriwidja przedstawia Adi Śankara w hymnie Fala Piękna (Saundaryalahari). Etap ostatni, nieustającego nieprzemijającego szczęścia wyzwolenia osiąga wielbiciel, który dotarłszy drogą suszumnanadi do sahasrary, zrealizował tam stan kaiwalji (jedyność), wobec rezydujących w tej ćakrze, pozostających w unifikacji Śiwy i Śakti[10].

Metody

[edytuj | edytuj kod]

Stosownie do nauk doktrynalnych danej tradycji duchowej (sampradaja) lub świętego, możliwe jest osiągnięcie celu wieloma metodami (marga – droga). Ta wielość możliwości odpowiedzialna jest za istnienie wielu nurtów hinduizmu, odmiennych systemów jogi czy akceptacje niespójności pomiędzy naukami hinduistycznych nauczycieli. Przykładowe koncepcje:

  • dewajana (droga bogów, droga dew) – droga prowadząca osoby przestrzegające zalecenia religijne Wed do nieba dew, by na następnym etapie uwolnili się całkowicie z niewoli samsary.
  • kramamukti – we wczesnych upaniszadach uzyskiwanie wyzwolenia metodą odpowiadającą podążaniu drogą bogów określane jest jako kramamukti (stopniowe wyzwolenie). Jednocześnie wskazuje się tam też możliwość sadjomukti (natychmiastowego wyzwolenia wytworzonego samoistnie – bez zewnętrznej pomocy) dla jednostek zdolnych do utrzymania postawy szczególnie intensywnego wyrzeczenia[11].
  • sadjomukti – samoistnie wytworzone wyzwolenie poprzez dźńanę, która posiada dwa znaczenia: sarwarupadźńana (absolutna świadomość będąca celem końcowym) i krijadźńana (procesy intelektualne jako środki wspierające cel końcowy)[12]
  • karmamarga – głosząca wyzwolenie poprzez bezinteresowne (całkowicie nieegoistyczne) działania * bhaktimarga – najwyższą moc wyzwalającą upatruje w oddaniu Bogu (proces bhakti)
  • według Śiwasutr wyzwolenie można osiągnąć poprzez jeden z trzech sposobów:
  1. śambhawa upaja – wchłonięcie w świadomość Śiwy
  2. śakta upaja – percepcja Istoty, która zamanifestowała wszechświat # anawa upaja – sadhany i rytuały jogiczne[13]
  • arćirmarga – wskazywana w Upaniszadach „droga blasku”, z której nie przechodzi się do kolejnej inkarnacji[15]

Odmiany stanu wyzwolenia

[edytuj | edytuj kod]

Rodzaje wyzwolenia

[edytuj | edytuj kod]
  • Muktikopaniszad opisuje następujące rodzaje wyzwolenia:
    • salokja – bezcielesny jogin rezydujący w brahmaloce w błogości, bliski Brahmie, postrzegający Go wszędzie we wszechświecie
    • sarupja – jogin zrównany z formą Brahmy, tożsamy
    • samipja – bliskość nieznająca przeszkód w zbliżeniu
    • sajudźja – jedność z Brahmą osiągnięta poprzez samadhi powodująca kompletną identyfikację[16].
  • Dźiwa Goswamin[17]
    • antar – jedynie wewnętrzne doświadczenie
    • bahis – zewnętrzne doświadczenie Bhagawana

Poglądy na różnice w jakości stanu końcowego

[edytuj | edytuj kod]
  • Ramanudźa głosił pogląd o istnieniu tylko jednego rodzaju mukti doświadczanego przez różnych wyzwolonych[18]
  • Nimbarka i Ćajtanja uznawali możliwość doświadczania stanu wyzwolenia na różne sposoby[18]
  • Madhwa wskazywał na gradację pozycji wyzwolonych dusz i wynikające z tego różnice w odczuwaniu błogości. Rozróżniał cztery rodzaje wyzwolenia dostępne dla bhaktów i piąty (sarszti) przynależny jedynie dewom (istotom niebiańskim)[19].
  • Komentując rodzaje wyzwolenia Bhagawan Ramana Mahariszi objaśnia, iż nie ma różnic w jakości doświadczenia tego, który odszedł do brahmaloki metodami dewajany i tam osiągnął wyzwolenie, oraz mahatmy (wyzwolonego w chwili śmierci) i dźiwanmukty (wyzwolonego za życia)[20].

Droga po wyzwoleniu

[edytuj | edytuj kod]
  • Niektóre systemy hinduistyczne nie uważają, że moksza to najwyższy cel istoty ludzkiej. Dla nich to dopiero brama. Przykładami mogą być śajwasiddhanta i wisznuizm bhagawatów[21]
  • Filozofia nathów wskazuje na ważność osiągnięcia paramukti ("wyższego wyzwolenia"), jako drugiego stopnia wyzwolenia. Zajść ono może po stopniu pierwszym, będącym stanem dźiwanmukty[22].

Pośrednie i bezpośrednie przyczyny wyzwolenia

[edytuj | edytuj kod]
  • anubhawa – akt intuicyjnego rozpoznania tożsamości własnej jaźni (atmana) i Brahmana. Według Śankary, doświadczenie to poprzedzają:
    • panditja – stan nauki
    • balja – stan dziecięcej prostoty
    • muni – stan milczącego ascety[23]
  • anubhuti – wniknięcie w swoją jaźń (atmana)
  • widja – wiedza usuwająca błędne poznanie i niewiedzę (awidja)
  • dźńana – poprzez bezpośrednie poznanie swojej jaźni jako atmana identycznego z brahmanem
  • pradźńa w ujęciu Jogasutr Patańdźalego to czynnik bezpośrednio powodującym wyzwolenie u jogina[24]. Źródłem pradźńi jest wiwekakhjati (poznanie rozróżniające).
  • brahmadhjana (jako urzeczywistnienie jakości sat-ćit-ananda) – uwalnia człowieka od konieczności inkarnacji[25]
  • łaska Wisznu – zdaniem dwajtawedanty Madhwy dźiwa jedynie zdobywa zdolność do mokszy, która nadchodzi jako akt łaski ze strony Wisznu po opanowaniu wiedzy świętych ksiąg i umiejętności nieprzerwanej medytacji[26]
  • budhjamana – gdy ta tattwa uświadomi sobie swą naturę (swarupa) jako transcendentną świadomość, staje się wolna (kewala)[29]
  • mrytoddhara – pośmiertne rytuały kremacji i wybawienia, wyzwalający sakrament w tantryzmie[31]
  • aweśa (owładnięcie), występująca jako rozwinięty stały stan posesji przez Mahabhajrawę, owocuje stanem końcowego wyzwolenia według doktryny kapalików[33]
  • rozpoznanie tożsamości natury Śiwy i natury duszy (w doktrynie systemu pratjabhidźni)[34]

Terminy hinduistyczne określające stan wyzwolenia

[edytuj | edytuj kod]
  • amrytatwa - nieśmiertelność (w niebie) uzyskiwana przez ofiarnika drogą zasługi z rytuału ogniowego agnićajany według Tajttirijabrahmana|Tajttirijabrahmany
  • mukti – w doktrynach upaniszad i wedanty
  • rudrasajudźjam – wyzwolenie jako zjednoczenie z Rudrą w systemie paśupatów[41]
  • parama gati (sansk. najwyższy stan) z kodeksu Manusmryti[43]
  • paramwiśram (najwyższe wyciszenie) – ramaicki spokój najwyższej miary (Banadas: Ubhajprabodhakramajan, księga siódma pt. Śanti khand)[44]
  • patidaśa (stan Pana) – ‘najwyższe doświadczenie’ w naukach Śiwasutr[45]
  • atjantikapralaja (nieskończona pralaja) – rozpłynięcie jako ostateczne wyzwolenie z sansary, jeden z rodzajów pralaji opisywany w puranach[46]
  • niwrytti (trl. nivṛtti, zaprzestanie). Przeciwieństwo osiągania ziemskich celów (prawrytti)[47].

Terminy hinduistyczne określające wyzwolonego

[edytuj | edytuj kod]
  • Wczesne upaniszady:
    • dhira
    • muni
    • brahmawit
    • juktatma
    • atmasanstha
    • mahatma (Wielki Duch) – osiągnie wyzwolenie w momencie śmierci ciała fizycznego, następuje wtedy połączenie z Jaźnią[48]
  • nitjamukta – odwiecznie wolny, nie potrzebujący inkarnacji w świecie ziemskim[49]
  • Jogasutry Patańdźalego:
    • kaiwaljin
    • ćaramadeha – ten, który (zredukował kleśa i) ma fizyczne ciało po raz ostatni (II.4, IV.7)
    • siddhantin – osiąga wyzwolenie w chwili śmierci, stając się pełną emanacją wszechwiedzy i wszechmocy Śiwy[50]
  • mokszarthin – ten, który pragnie osiągnąć mokszę (wyzwolenie)[51]
  • widehamukta -"wyzwolony w śmierci"[52]

Istota stanu wyzwolenia

[edytuj | edytuj kod]

Wartości natury soteriologicznej, jakie osiąga się wraz z przezwyciężeniem niewiedzy (awidja) oraz uwikłania w świat (inkarnacja) i nadejściem wyzwolenia, systemy indyjskie wskazują tak różne – jak różnorodne nurty hinduizm w sobie objął poprzez wielowiekową ciągłość i rozwój coraz to nowych nurtów:

  • uwolnienie od cierpień i wszelkich negatywności, napełnienie spokojem i błogością – dzięki mokszy (njaja)
  • przebudzenie do realnego życia ze snu, którym omamiły jednostkę maja i karman (upaniszady)
  • oddzielenie puruszy od świata materialnego i pozostałych tattw – ewolutów prakryti (według systemu sankhja)
  • ostateczne oddzielenie puruszy od gun[53]
  • osiągnięcie prawdziwej postaci (swarupa) duszy (dźiwa) i wolności (kaiwalja) (Jogasutry)
  • nawiązanie relacji miłosnej z Bogiem, służenie przez duszę (dźiwa) jego Osobie i pragnienie miłosnego zadowolenia Bhagawana wypełniające całe pole świadomości aż do zniweczenia nawet pragnienia jakiegokolwiek innego wyzwolenia (Bhagawatapurana)[54]
  • osiągnięcie miłości o jakości boskiej (bhakti), ponad rozkoszami zmysłowymi (bhukti) i pragnieniem wyzwolenia (mukti), awansując do stanu wiecznego obcowania (w funkcji sługi, przyjaciela, rodzica lub kochanka) z Kryszną (wisznuizm Ćajtanji)[55]
  • bezpośrednie nieodwracalne zjednoczenie z Śiwą, osiągane po śmierci (lingajaci)[56]
  • nierozróżnialne jakościowo (abhibhāga) zjednoczenie i zrównanie atmana z Brahmanem (adwajtawedanta)
  • osiądnięcie stanu zjednoczenia z Absolutem[57]

Skutki wyzwolenia dla jaźni

[edytuj | edytuj kod]

Osiągnięcie poziomu niebios

[edytuj | edytuj kod]

Zdaniem niektórych szkół (szczególnie propagujących stopniowy proces), po wyzwoleniu i śmierci fizycznego ciała, nie następuje zanik wszystkich ciał subtelnych (kosza), a dźiwa oraz subtelniejsze powłoki miałyby doznawać stanu błogości (przyjemności) w niebiosach (loka):

Zachowanie tożsamości

[edytuj | edytuj kod]
  • Ramanudźa uznając iż dusza nie podlega zmianom i jest bezczynna, odmawia jej możliwości utraty jednostkowej tożsamości w chwili wyzwolenia. Atman w tym ujęciu wiśisztadwajty ma jedyne i niepowtarzalne poczucie tożsamości, które po osiągnięciu mokszy nadal pozostają jako doświadczenie odrębności od Boga i pozostałych wyzwolonych dusz[60].
  • W naukach śuddhadwajty (czystego niedualizmu satgunicznej bhakti) Wallabhy, najwyższym celem nie jest mukti, lecz poprzez doskonałą postawę bhakty, wieczna służba dla Kryszny. Dzięki jego łasce wyznawca niweczy jakąkolwiek różnicę pomiędzy swoim atmanem a Brahmanem, odkrywając tożsamość iskry i ognia[61].
  • W naukach Ćajtanji Mahaprabhu celem jest bhakti, rozumiana jako inna nazwa dla mukti. To koncepcja miłości i obcowania z bóstwem (bez utraty swej tożsamości), jako owoców wyzwolenia[62].
  • Akrytibhakti (naturalne, niesztuczne bahkti[63]) jako cel według Dźńaneśwara, stan świadomości będący zjednoczeniem z bogiem, jednak nieznoszący odrębności jednostki, powodujący jednak iż świadomość boga jest też świadomością bhakty. Wypływ duchowej miłości (prema) z jaźni czciciela do jaźni bóstwa jest warunkiem zaistnienia tego stanu. Ostatecznie dochodzi do odpowiedzi boga na miłość bhakty. Bóstwo przyjmuje postawę analogiczną do kochającej kobiety w relacji z ukochanym i ma miejsce zwrotny przepływ mistycznej miłości z jaźni bóstwa do jaźni czciciela.

Utrata tożsamości

[edytuj | edytuj kod]
  • Joga objaśnia, że po nastaniu kaiwalji, śmierć wszystkich ciał subtelnych powoduje brak organów percepcji (indrija), w tym również percepcji niebios i ich właściwości. Nieśmiertelna jaźń, oddzieliwszy się od prakryti i jej aktywności, pozostaje sama, a jej stan szczęśliwości wynika z pełnego kontaktu z Brahmą wszechprzenikającym całość wszechświata, będącego w hinduizmie postacią stwórcy[64] (adekwatność realizacji zaniku rozdzielenia i jakościowej tożsamości atman-brahman).
  • Adi Śankara pojmuje stan wyzwolonego jako całkowite wygaśnięcie jakichkolwiek indywidualnych cech i wchłonięcie przez Brahmana[65].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Wyzwolenie i poznanie. W: Asztawakragita. Tajemnice jogi poznania. M.M. Wüthrich Saranowska (tłum, wstęp). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN SA, 2005, s. X, seria: Biblioteka Klasyków Filozofii. ISBN 83-01-14512-9.
  2. ↑ 3.1. Od hinduizmu do hindutwy i komunalizmu. W: Małgorzata Sacha: Ginefobia: lęk przed kobietą w dyskursie antropologicznym i psychoanalitycznym. Wyd. 1. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2011, s. 83. ISBN 978-83-233-3226-8.
  3. ↑ Z badań nad kulturą Indii / Wzorce indyjskiego perfekcjonizmu. W: Ija Lazari-Pawłowska: Etyka: pisma wybrane. Paweł J. Smoczyński (wybór, oprac., red. nauk.). Wyd. 1. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1992, s. 202, seria: Biblioteka Etyczna. ISBN 83-04-03890-0.
  4. ↑ Ewa Kopt, Cywilizacja Zachodu a problem postrzegania odmienności w islamie i hinduizmie, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2004, ISBN 83-7322-884-5.
  5. ↑ Piotr Michalik: Bohater czy grzesznik? Uwagi na temat tantrycznego antynomizmu. W: Wartości etyczne w różnych tradycjach religijnych. Marta Kudelska (red.). Wyd. 1. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2005, s. 97. ISBN 83-233-2027-6.
  6. ↑ Carol Salomon: Pieśni baulów. W: Praktyki religijne w Indiach. Donald S.Lopez Jr (red.). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie DIALOG, 2001, s. 237. ISBN 83-88238-68-X.
  7. ↑ Anantanand Rambachan: Hinduizm. W: Życie po śmierci w wielkich religiach. Coward Harold (red.). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo VERBINUM, 2003, s. 83, seria: Dialog międzyreligijny. ISBN 83-7192-197-7.
  8. ↑ Notes, przypis 450. W: James Mallinson: The Khecarīvidyā of Ādinātha. A critical edition and annotated translation of an early text of haṭhayoga. Wyd. 1. Varanasi: Indica Books, 2010, s. 238. ISBN 81-86569-93-6. (ang.).
  9. ↑ Anna Rucińska: Hymny Siankary. Wyd. 1. Kraków: Wydawnictwo Miniatura, 2006, s. 141. ISBN 83-7081-710-6.
  10. ↑ Anna Rucińska: Hymny Siankary. Wyd. 1. Kraków: Wydawnictwo Miniatura, 2006, s. 186. ISBN 83-7081-710-6.
  11. ↑ Krama-mukti. W: Georg Feuerstein: Joga – Encyklopedia. Maria Kużniak (tłum.). Wyd. 1. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Brama, 2004, s. 158. ISBN 83-914652-5-X.
  12. ↑ Arthur Avalon: Joga Kundalini. Ścieżka poznania siebie. Marek Friman (tłum.). Wyd. 1. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Brama, 2001, s. 158, seria: Dzieje Gnozy (Tom 10). ISBN 978-83-914652-1-9.
  13. ↑ Łukasz Trzciński: Tantar śiwaicka. W: Filozofia Wschodu. Beata Szymańska (red.). Wyd. 1. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 306. ISBN 83-233-1487-X.
  14. ↑ a b Jogawasisztharamajana. W: Georg Feuerstein: Joga – Encyklopedia. Maria Kużniak (tłum.). Wyd. 1. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Brama, 2004, s. 139. ISBN 83-914652-5-X.
  15. ↑ Funkcje i role narządu poznawczego. W: Marta Kudelska: Dlaczego istnieje raczej „Ja” niż „to”? Ontologia podmiotu w Upaniszadach. Wyd. 1. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2009, s. 163. ISBN 978-83-233-2785-1.
  16. ↑ Liberation or salvation. W: Shri Yogeshwaranand Paramahans: Science of Divinity. Dr M.K. Sharma (tłum.), O.P. Raheja (przedm.). New Delhi: Yoga Niketan Trust, s. 423.
  17. ↑ Robert Czyżykowski: Droga do doskonałości w tradycji Ćaitanji. Wybrane aspekty praktyki religijnej w wisznuizmie bengalskim. Wyd. 1. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos, 2004, s. 128, seria: Religiologica Juventa. ISBN 83-88508-63-6.
  18. ↑ a b Wyzwolenie w tradycji wisznuickiej. W: Robert Czyżykowski: Droga do doskonałości w tradycji Ćaitanji. Wybrane aspekty praktyki religijnej w wisznuizmie bengalskim. Wyd. 1. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos, 2004, s. 126, seria: Religiologica Juventa. ISBN 83-88508-63-6.
  19. ↑ Wyzwolenie w tradycji wisznuickiej. W: Robert Czyżykowski: Droga do doskonałości w tradycji Ćaitanji. Wybrane aspekty praktyki religijnej w wisznuizmie bengalskim. Wyd. 1. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos, 2004, s. 125, seria: Religiologica Juventa. ISBN 83-88508-63-6.
  20. ↑ 14:5. W: Sri Ramana Gita. The Teachings of Bhagavan Sri Ramana Maharshi. Wyd. 3. Tiruvannamalai: Sri Ramanasramam, 2006, s. 182–183. ISBN 81-88018-17-1. (ang.).
  21. ↑ Niektóre aspekty filozofii wira-śiwaitów, Gopinath Kaviraj, przeł. Stefan Ziembiński, redakcja Karina Babkiewicz, Biblioteka Jogi. Zbiór tekstów filozoficznych, dostęp 2024.01.09
  22. ↑ Filozofia nathów, Gopinath Kaviraj, przeł. Stefan Ziembiński, redakcja Karina Babkiewicz, Biblioteka Jogi. Zbiór tekstów filozoficznych, dostęp 2024.01.09
  23. ↑ Piotr Kłodkowski: Homo mysticus hinduizmu i islamu.. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie DIALOG, 1998, s. 85–86, seria: Świat Orientu. ISBN 83-86483-72-5.
  24. ↑ Pramana i kaiwalja, czyli o poznaniu prawdziwym i o wyzwoleniu. W: Agata Świerzowska: Joga. Droga do transcendencji. Wyd. 1. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2009, s. 149, seria: Mała Biblioteka Religii. ISBN 978-83-7505-192-6.
  25. ↑ I. Urzeczywistnienie Jaźni. 1. Bóg i Jaźń. W: Paramahamsa Hariharananda: Krija joga. Wyd. 1. Świętochłowice: Stowarzyszenie Krija Jogi, 2000, s. 26. ISBN 83-914863-1-1.
  26. ↑ Paweł Sajdek: Wedanta. W: Filozofia Wschodu. Beata Szymańska (red.). Wyd. 1. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 148–149. ISBN 83-233-1487-X.
  27. ↑ Georg Feuerstein: Joga – Encyklopedia. Maria Kużniak (tłum.). Wyd. 1. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Brama, 2004, s. 127. ISBN 83-914652-5-X.
  28. ↑ Paśupatowie. W: Gavin Flood: Hinduizm. Wprowadzenie. Małgorzata Ruchel (tłum.). Wyd. 1. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008, s. 165, seria: Ex Oriente. ISBN 978-83-233-2517-8.
  29. ↑ Budhjamana. W: Georg Feuerstein: Joga – Encyklopedia. Maria Kużniak (tłum.). Wyd. 1. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Brama, 2004, s. 61. ISBN 83-914652-5-X.
  30. ↑ 14:14. W: Sri Ramana Gita. The Teachings of Bhagavan Sri Ramana Maharshi. Wyd. 3. Tiruvannamalai: Sri Ramanasramam, 2006, s. 189. ISBN 81-88018-17-1. (ang.).
  31. ↑ Marzenna Czerniak-Drożdżowicz: Studia nad pańćaratrą. Tradycja i współczesność. Wyd. 1. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008, s. 41. ISBN 978-83-233-2645-8.
  32. ↑ 8. W: Gopinath Kawiradż: Pogląd siaktyjski w literaturze tantrycznej. (przełożyła z języka hindi) Anna Rucińska. Wyd. 1. Warszawa: Fundacja Vivaswan, 2014, s. 337. ISBN 978-83-938477-3-0.
  33. ↑ Judit Törzsök, Kapalikas, Brill’s Encyclopedia of Hinduism, 2011, t.III, s. 355–361
  34. ↑ Niedualistyczny śiwaizm kaszmirski/Podstawowe problemy filozoficzne. W: Małgorzata Sacha-Piekło: Tam gdzie pustka staje się światłem. Symbol światła w doktrynie i praktykach siddhajogi. Wyd. 1. Kraków: Zakład Wydawniczy >>NOMOS <<, 1999, s. 68. ISBN 83-85527-92-3.
  35. ↑ Leszek Karczewski: Wolność, odpowiedzialność, bogactwo i ubóstwo w perspektywie filozofii Indii I. Wolność (moksza) w hinduizmie. W: Etyka gospodarcza Orientu. Leszek Karczewski (red.nauk.). Wyd. 1. Opole: Oficyna Wydawnicza Politechniki Opolskiej, 2009, s. 25, seria: Studia i Monografie z.251, ISSN 1429-6063.
  36. ↑ Wstęp. W: Asztawakragita. Tajemnice jogi poznania. M.M. Wüthrich Saranowska (tłum., wstęp). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN SA, 2005, s. XIV, seria: Biblioteka Klasyków Filozofii. ISBN 83-01-14512-9.
  37. ↑ Leon Cyboran: Klasyczna joga indyjska. Jogasutry przypisywane Patańdżalemu i Jogabhaszja, czyli komentarz do Jogasutr przypisywany Wjasie. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN SA, 1986, s. 356–363, seria: Biblioteka Klasyków Filozofii. ISBN 83-01-05354-2.
  38. ↑ Zniszczenie niewiedzy i samopoznanie. W: Anna Rucińska: Hymny Siankary. Wyd. 1. Kraków: Wydawnictwo Miniatura, 2006, s. 21. ISBN 83-7081-710-6.
  39. ↑ Georg Feuerstein: Joga – Encyklopedia. Maria Kużniak (tłum.). Wyd. 1. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Brama, 2004, s. 27. ISBN 83-914652-5-X.
  40. ↑ Leon Cyboran: Klasyczna joga indyjska. Jogasutry przypisywane Patańdżalemu i Jogabhaszja, czyli komentarz do Jogasutr przypisywany Wjasie. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN SA, 1986, s. 96 Jogabhaszja II.23, seria: Biblioteka Klasyków Filozofii. ISBN 83-01-05354-2.
  41. ↑ Paśupatowie. W: Gavin Flood: Hinduizm. Wprowadzenie. Małgorzata Ruchel(tłum.). Wyd. 1. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008, s. 165, seria: Ex Oriente. ISBN 978-83-233-2517-8.
  42. ↑ „Brahmanirvāṇa versus nirvāṇa (nibbāna). Some remarks on the polemics with Buddhism in the Bhadavadgītā”, Szczurek Przemysław, Cracow Indological Studies, vol. IV-V (2002/2003) (Proceedings of the 2nd International Conference on Indian Studies), red. Renata Czekalska, Halina Marlewicz, Kraków 2003, s. 557,564,568.
  43. ↑ Przypisy / Lekcja szósta. W: Manu Swajambhuwa: Manusmryti, czyli traktat o zacności. Przełożył z oryginału sanskryckiego, wstępem przedmową, przypisami i słowniczkiem opatrzył Maria Krzysztof Byrski. Wyd. 1. Warszawa: PIW, 1985, s. 409, seria: Bibliotheca Mundi. ISBN 83-06-00997-5.
  44. ↑ Danuta Stasik, Opowieść o prawym królu. Tradycja Ramajany w literaturze hindi, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie DIALOG, 2000, s. 218, ISBN 83-88238-51-5, OCLC 750116452.
  45. ↑ pati-daśā. W: Siwasutry, czyli sutry Siwy przez czcigodnego Wasuguptę odczytane oraz komentarzami ułożonymi przez Śri Kszemaradżę zwanego też Krysznadasą opatrzone. Przełożyła Anna Rucińska. Wyd. 1. Warszawa: Fundacja Vivaswan, 2015. ISBN 978-83-938477-4-7.
  46. ↑ Bogusław J. Koc: Pralaja. W: Słownik mitologii hinduskiej. Andrzej Ługowski (red.nauk.). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie DIALOG, 1994, seria: Świat Orientu. ISBN 83-86483-20-2.
  47. ↑ Richard H. Davis: 45. Początki kultu lingi. W: Praktyki religijne w Indiach. Donald S. Lopez Jr (red.). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2001, s. 751. ISBN 83-88238-68-X.
  48. ↑ 14:6. W: Sri Ramana Gita. The Teachings of Bhagavan Sri Ramana Maharshi. Wyd. 3. Tiruvannamalai: Sri Ramanasramam, 2006, s. 183–184. ISBN 81-88018-17-1. (ang.).
  49. ↑ Byt szczególny – człowiek. W: Małgorzata Ruchel: Ramakriszna. Filozof – mistyk – święty. Wyd. 1. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos, 2003, s. 92. ISBN 83-88508-40-7.
  50. ↑ Śaiwasiddhanta. W: Gavin Flood: Hinduizm. Wprowadzenie. Małgorzata Ruchel (tłum.). Wyd. 1. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008, s. 172, seria: Ex Oriente. ISBN 978-83-233-2517-8.
  51. ↑ Przemysław Szczurek: Sati. Samopalenie wdów indyjskich w najdawniejszych relacjach Wschodu i Zachodu. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2013, seria: Świat Orientu. ISBN 978-83-63778-15-6.
  52. ↑ Stanisław Tokarski, Jogini i wspólnoty, str. 78
  53. ↑ Czyn niszczący czas. W: część pierwsza: Anna Rucińska, część druga: Gopinath Kaviraj: Życie i cuda paramahansy Wisiudanandy i Niepodzielna Wielka Joga. Wyd. 1. Cz. Część druga. Akhanda Mahajoga. Niepodzielna Wielka Joga. Warszawa: Fundacja Vivaswan, 2015, s. 111. ISBN 978-83-938477-6-1.
  54. ↑ Wyzwolenie w tradycji wisznuickiej. W: Robert Czyżykowski: Droga do doskonałości w tradycji Ćaitanji. Wybrane aspekty praktyki religijnej w wisznuizmie bengalskim. Wyd. 1. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos, 2004, s. 125–126, seria: Religiologica Juventa. ISBN 83-88508-63-6.
  55. ↑ Koncepcja wyzwolenia w tradycji Ćaitanji. W: Robert Czyżykowski: Droga do doskonałości w tradycji Ćaitanji. Wybrane aspekty praktyki religijnej w wisznuizmie bengalskim. Wyd. 1. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos, 2004, s. 130, seria: Religiologica Juventa. ISBN 83-88508-63-6.
  56. ↑ Lingajatowie. W: Gavin Flood: Hinduizm. Wprowadzenie. Małgorzata Ruchel (tłum.). Wyd. 1. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008, s. 181, seria: Ex Oriente. ISBN 978-83-233-2517-8.
  57. ↑ Słownik. W: Swami Muktananda: Dokąd idziesz? Przewodnik podróży duchowej wraz ze słownikiem ważnych pojęć, terminów, osób.. Wprowadzenie Swami Durgananda, Przekład KT. Wyd. 1. Wrocław: Rękodzielnia Arhat, 2002, s. 149. ISBN 83-85358-55-0.
  58. ↑ Shri Yogeshwaranand Paramahans: Science of Divinity. Dr. M.K. Sharma (tłum.), O.P. Raheja (przedm.). New Delhi: Yoga Niketan Trust, s. 123–124.
  59. ↑ Śiwaizm puraniczny. W: Gavin Flood: Hinduizm. Wprowadzenie. Małgorzata Ruchel (tłum.). Wyd. 1. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008, s. 163, seria: Ex Oriente. ISBN 978-83-233-2517-8.
  60. ↑ Paweł Sajdek: Wedanta. W: Filozofia Wschodu. Beata Szymańska (red.). Wyd. 1. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 143–144. ISBN 83-233-1487-X.
  61. ↑ Bóg miłości i filozofii. W: Piotr Kłodkowski: Homo mysticus hinduizmu i islamu. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie DIALOG, 1998, s. 123–124, seria: Świat Orientu. ISBN 83-86483-72-5.
  62. ↑ Piotr Kłodkowski: Homo mysticus hinduizmu i islamu. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie DIALOG, 1998, s. 124–125, seria: Świat Orientu. ISBN 83-86483-72-5.
  63. ↑ Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 2., r. Dźńaneśwara, s. 388, 2001, ISBN 83-914431-4-0.
  64. ↑ Shri Yogeshwaranand Paramahans: Science of Divinity. Dr. M.K. Sharma (tłum.), O.P. Raheja (przedm.). New Delhi: Yoga Niketan Trust, s. 127–128.
  65. ↑ Wyobrażenia o życiu i śmierci. W: Andrzej Szyszko-Bohusz: Hinduizm, buddyzm, islam. Wyd. 1. Wrocław: Ossolineum, 1990, s. 15. ISBN 83-04-03162-0.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wyzwolenie_w_hinduizmie&oldid=73731429”