Afryka

Afryka – drugi pod względem wielkości kontynent świata otoczony wodami Morza Śródziemnego, Oceanu Atlantyckiego i Oceanu Indyjskiego, graniczący poprzez Kanał Sueski w Egipcie z Azją, a poprzez Cieśninę Gibraltarską oddzielony od Europy.

Afryka jest zróżnicowana krajobrazowo i kulturowo, uznawana za region egzotyczny, „Czarny Ląd”. Przyciąga turystów historycznymi budowlami dawnych cywilizacji (Afryka Północna, Etiopia, Zimbabwe), dziką przyrodą, krajobrazami. Tu znajduje się największa pustynia świata, Sahara, czy najdłuższa rzeka – Nil. Liczne parki narodowe i rezerwaty przyrody przyciągają miłośników fauny i flory, często poznających ją na safari. Atrakcyjność turystyczną kontynentu obniżają: względnie słabo rozwinięta infrastruktura, ubóstwo, konflikty, liczne stereotypy. W ostatnich dekadach sytuacja się jednak poprawia i niektóre państwa posiada standard życia i infrastrukturę zbliżoną do biedniejszej części Europy. Coraz szybciej rozwija się turystyka, szczególnie w Egipcie, Tunezji, Maroku, Republice Południowej Afryki, Kenii, Tanzanii, Republice Zielonego Przylądka, Botswanie, Namibii, czy Seszelach. Również podległe Portugalii Madera, Hiszpanii Wyspy Kanaryjskie i Francji Reunion zyskały na popularności.

Charakterystyka

Geografia

Afryka – zobacz pełnoekranową mapę

Drugi pod względem wielkości kontynent (30,37 mln km²), zajmujący 1/5 wszystkich lądów na Ziemi. Przez Afrykę przechodzą południk 0°, obydwa zwrotniki i równik. Kontynent jest w większości wyżynny, z mniejszym udziałem przybrzeżnych nizin oraz gór. Najważniejsze masywy znajdują się wzdłuż Wielkiego Rowu Afrykańskiego na wschodzie kontynentu, góry Atlas na północnym zachodzie i góry związane z Wielką Krawędzią (Góry Przylądkowe, Góry Smocze) na południu kontynentu będące pozostałością starszego rowu tektonicznego z czasów rozpadu superkontynentu Gondwany. Najwyższym szczytem jest Kibo (5895 m n.p.m.) w masywie Kilimandżaro. Poza tym pojedyncze masywy górskie, głównie pochodzenia wulkanicznego. Wyżyny Afryki dzieli się na wyższe, południowo-wschodnie i niższe północno-zachodnie.

Historia

Kontynent posiada długą, skomplikowaną i w wielu aspektach słabo poznaną historię. Na terenie Etiopii znaleziono najstarsze szczątki ludzkie, a w RPA najstarsze ślady homo sapiens sięgające 200 tysięcy lat wstecz. Około 60 tys. lat temu człowiek rozumny opuścił kontynent Afrykański. Na przestrzeni dziejów w Afryce rozwinęły się liczne kultury i cywilizacje, takie jak Starożytny Egipt, Nubia, Aksum, Mali, Wielkie Zimbabwe, Kongo. Północna część kontynentu była związana przez tysiąclecia ze śródziemnomorskim kręgiem kulturowym i wywarła olbrzymi wpływ na dzieje świata.

W XV wieku Portugalczycy zaczęli eksplorację wybrzeży kontynentu, zakładając pierwsze kolonie i faktorie handlowe. W jej ślady poszły później kolejne państwa Europejskie, jednak do połowy XIX wieku jedynie 5% Afryki zostało poddane kolonizacji europejskiej. Biali osadnicy w holenderskiej Kolonii Przylądkowej wokół Kapsztadu wykształcili z czasem poczucie afrykanerskiej odrębności etnicznej, co jest jedynym takim przypadkiem w Afryce. Ta pierwsza kolonizacja wywarła znaczący wpływ na kontynent ze względu na transatlantycki handel niewolnikami. W jego wyniku siłą przesiedlono kilkanaście milionów ludzi, zaburzając strukturę gospodarczą i społeczną niektórych regionów. Również Arabowie prowadzili na podobną skalę handel niewolnikami przez Saharę i Ocean Indyjski, a w mniejszym stopniu władcy w Indiach. Rozwinęły się też państwa wyspecjalizowane w sprzedaży ludności niewolnej, takie jak Dahomej, Aszanti, Zanzibar.

Począwszy od lat 80. XIX wieku, szybko uprzemysławiające się państwa europejskie rozpoczęły „wyścig o Afrykę” i w ciągu trzech dekad Wielka Brytania, Francja, Niemcy, Włochy, Portugalia, Belgia i Hiszpania opanowały kolejne 90% kontynentu. Jedynie Cesarstwo Etiopii było w stanie oprzeć się obcej inwazji i zostało uznane na arenie międzynarodowej. Liberia również zachowała niezależność, ale było to państwo założone przez Amerykanów, którzy osiedlali tam część byłych niewolników, a rola miejscowej ludności we władzy była marginalna. Kolonizacja europejska pod wieloma względami była tragiczna dla Afryki – zostały zaburzone rdzenne stosunki społeczne, etniczne, gospodarcze, ekonomia była podporządkowana interesom europejskim, a miejscowa ludność traktowana zazwyczaj jako prymitywna i gorsza.

Po II wojnie światowej nastąpiła dekolonizacja kontynentu. Obecnie w Afryce znajdują się 54 w pełni uznane niepodległe państwa, dwa państwa o statusie nieustalonym (Sahara Zachodnia i Somaliland) oraz kilka niedużych terytoriów zależnych. Niepodległość, z różnych przyczyn, nie spełniła pokładanych nadziei i do przełomu stuleci coraz większa część ludności ubożała. Liczne miejsca kontynentu cierpiały ze względu na wojny, epidemie, dyktatury, nieudolne zarządzanie, intrygi obcych mocarstw (gł. USA i ZSRR oraz byłych państw kolonialnych), wyzysk obcego kapitału. Począwszy od XXI wieku gospodarka wielu państw afrykańskich zaczęła się rozwijać w szybkim tempie, a sytuacja ludności zaczęła się stopniowo poprawiać. Mimo tego, w kilku krajach Afryki wciąż trwają wojny domowe, z których najwięcej ofiar w 2017 r. pochłonęły konflikty w Somalii, Libii, północnym Mali, Sudanie, północnej Nigerii, Egipcie, Republice Środkowoafrykańskiej, Sudanie Południowym, na wschodzie Demokratycznej Republiki Konga.

Demografia

Państwa Afryki zamieszkuje łącznie około 1,1 mld ludzi, czyli 1/7 całej populacji Ziemi. Jest to jednocześnie najsłabiej zurbanizowany kontynent (ok. 39%). Największym państwem jest Algieria (2 381 740 km²), najludniejszym – Nigeria (186 mln), najgęściej zaludnionym – Mauritius (610 osób na km²); najmniejszym i najmniej ludnym – Seszele (455 km², 98 tys.), najrzadziej zaludnionym – Sahara Zachodnia (1 os./km², terytorium sporne de facto pod kontrolą Maroka). Afryka ma najwyższy na świecie przyrost naturalny i najniższy średni wiek ludności.

Większość mieszkańców Afryki wyznaje islam lub chrześcijaństwo, jednak często przemieszane z lokalnymi wierzeniami animistycznymi. Muzułmanie dominują na północy i wschodzie kontynentu, zaś chrześcijanie na zachodzie, w centrum i na południu.

Regiony

Afryka Północna (Algieria, Egipt, Hiszpańskie posiadłości w Afryce Północnej (Ceuta, Melilla, Wyspy Kanaryjskie) Libia, Madera (Portugalia), Maroko, Sahara Zachodnia (obszar sporny), Tunezja)
Zamieszkały w większości przez muzułmanów obszar położony nad Morzem Śródziemnym i północnym Atlantykiem, oddzielony od reszty kontynentu Saharą. Znajdują się tu liczne ślady dawnych cywilizacji, wysokie góry Atlas i żyzna delta Nilu. Jest to jedna z lepiej rozwiniętych części kontynentu, z dobrą infrastrukturą turystyczną.

Sahel (Czad, Mauretania, Mali, Niger, Sudan)
Pogranicze między pustynną Saharą a sawannami, zaludniony głównie przez pół-nomadyczne plemiona wyznające w większości islam sunnicki. W starożytności nad Nilem rozwinęła się cywilizacja nubijska. W średniowieczu miejsce rozkwitu licznych królestw kontrolujących transsaharyjski handel solą, złotem i niewolnikami. Żyjący na przełomie XIII i XIV wieku król Mali, Mansa Musa, jest uważany za najbogatszego człowieka w Historii.

Afryka Zachodnia (Benin, Burkina Faso, Gambia, Ghana, Gwinea, Gwinea Bissau, Liberia, Nigeria, Republika Zielonego Przylądka, Senegal, Sierra Leone, Togo, Wybrzeże Kości Słoniowej)
Obejmuje państwa położone w strefie sawann i lasów tropikalnych na zachodzie kontynentu. Ekonomia wielu krajów opiera się na produkcji oleju palmowego, kakao, kawy i wydobyciu ropy naftowej oraz innych kopalin. Jest to obszar pogranicza między ludnością muzułmańską a chrześcijańską, silnie zróżnicowany etnicznie, o wielu kontrastach.

Afryka Środkowa (Angola, Gabon, Gwinea Równikowa, Kamerun, Demokratyczna Republika Konga, Republika Kongo, Republika Środkowoafrykańska, Sudan Południowy, Wyspy Świętego Tomasza i Książęca)
Zróżnicowany kulturowo, etnicznie i krajobrazowo region znany z bogactwa zasobów naturalnych i niestabilności politycznej, szczególnie na wschodzie. W dorzeczu Kongo znajduje się drugi co do wielkości na świecie las tropikalny, ponadto mozaika innych formacji roślinnych bogatych we florę i faunę, w tym wulkaniczne masywy górskie takie jak Kamerun i Virunga.

Afryka Wschodnia (Burundi, Dżibuti, Erytrea, Etiopia, Kenia, Rwanda, Somalia, Tanzania, Uganda)
Obszar na wschodzie kontynentu do którego zalicza się państwa Rogu Afryki, Wybrzeża Swahili, Wielkiego Rowu Afrykańskiego. Teren różnorodny krajobrazowo i historycznie, prawdopodobne miejsce powstania gatunku ludzkiego. Historia Etiopii, jednego z najstarszych państw świata i jedynego nie skolonizowanego przez Europejczyków, ma co najmniej 3 tysiące lat, a wyróżniające się cywilizacje powstały także w Somalii i na Wybrzeżu Swahili znajdującym się na wschodzie Kenii i Tanzanii. Tu znajdują się najwyższe góry kontynentu, ze słynnym Kilimandżaro, a także liczne znane obszary chronione, takie jak Semien w Etiopii, Masai Mara w Kenii, czy Serengeti w Tanzanii.

Wyspy Afryki Wschodniej (Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiego, Komory, Madagaskar, Majotta (Francja), Mauritius, Reunion (Francja), Seszele, Sokotra (Jemen), Somalia, Somaliland (terytorium sporne), Francuskie Terytoria Południowe i Antarktyczne (tylko niewielka część terytorium – Wyspy Rozproszone))
Wyspa Madagaskar tworzy odrębną płytę tektoniczną i może być traktowana jako mikrokontynent. Wyspa znana z bioróżnorodności oraz unikatowej flory i fauny. Pozostałe, dużo mniejsze wyspy są pochodzenia wulkanicznego i są jednymi z najlepiej rozwiniętych gospodarczo i turystycznie terytoriów Afryki.

Afryka Południowa (Botswana, Lesotho, Malawi, Mozambik, Namibia, Republika Południowej Afryki, Eswatini, Wyspa Świętej Heleny, Wyspa Wniebowstąpienia i Tristan da Cunha (terytorium zamorskie Wielkiej Brytanii) Zambia, Zimbabwe)
Region Afryki znany z wydobycia diamentów i złota. Na zachodzie żyją ludy KhoiSan, znane też jako Buszmeni i Hotentoci, które są znane z wyjątkowej i archaicznej kultury zbieracko-łowieckiej. Na wschodzie ludy Bantu tworzyły liczne królestwa, z których najsłynniejszymi są Wielkie Zimbabwe i Zulu. Sporą część obszaru zasiedlali Europejczycy, czego efektem jest dość dobra infrastruktura w niektórych państwach, ale i duże napięcie między ludnością białą i autochtoniczną. Góra Stołowa w Kapsztadzie została uznana za jeden z nowych siedmiu cudów przyrody.

Największe miasta

Abidżan – największe miasto Wybrzeża Kości Słoniowej, będące jego stolicą ekonomiczną i kulturalną
Addis Abeba – założona przez cesarza Menelika II w 1886 r. stolica i największe miasto Etiopii
Akra – stolica i największe miasto Ghany, przyciągające rocznie ponad milion turystów
Aleksandria – druga pod względem wielkości metropolia Egiptu i jedno z największych miast starożytności
Algier – stolica i największe miasto Algierii
Chartum – położona nad Nilem stolica Sudanu i centrum jednej z najludniejszych metropolii Afryki
Dakar – stolica i największe miasto Senegalu położone na Przylądku Zielonym, najbardziej na zachód wysuniętym punkcie kontynentu; kulturalna stolica zachodniej Afryki
Dar es Salaam – główny port i największe miasto Tanzanii, znane z wielokulturowości i bazarów
Johannesburg – największe miasto RPA, centrum handlu, biznesu i finansów
Casablanca – stolica ekonomiczna i największe miasto Maroka oraz całego Maghrebu, rozsławiona przez film z 1942 r. Humphreyem Bogartem i Ingrid Bergman w rolach głównych
Kair – największe miasto Afryki, w jego okolicy (Giza) znajdują się słynne egipskie piramidy
Kapsztad – malowniczo położone u stóp Góry Stołowej miasto założone przez Holendrów w połowie XVIII wieku przyciąga śródziemnomorskim klimatem, kuchnią i bogatą ofertą turystyczną
Kinszasa – stolica i największe miasto Demokratycznej Republiki Konga; po drugiej stronie rzeki znajduje się Brazzaville, stolica Konga
Lagos – największa metropolia Afryki i jedno z najszybciej zaludniających się miast świata
Luanda – stolica Angoli, będąca trzecim co do wielkości populacji miastem portugalskojęzycznym świata i największą portugalskojęzyczną stolicą
Nairobi – założona przez Brytyjczyków stolica Kenii jest ważnym ośrodkiem gospodarczym; mieści tu się jedna z czterech głównych siedzib ONZ (obok Genewy, Nowego Jorku i Wiednia).

Dojazd

Najłatwiej dotrzeć drogą lotniczą. Ze względu na niską konkurencję i względnie małe zainteresowanie, loty do wielu państw Afryki Subsaharyjskiej są stosunkowo drogie. Do państw Afryki Północnej można dotrzeć liniami budżetowymi i czarterami, a do wybranych państw Afryki Subsaharyjskiej takie loty są z Niemiec, Wielkiej Brytanii, Włoch czy Francji. Drogą lądową można przekraczać granicę kontynentu przez Izrael do Egiptu (w Afryce znajdziemy się dopiero po przepłynięciu Kanału Sueskiego). Można też przepłynąć przez Cieśninę Gibraltarską (Hiszpania – Maroko), a także dopłynąć promem z Krety do Libii lub z włoskiej Sycylii do Tunezji.

Transport

Infrastruktura w wielu częściach Afryki jest słabo rozwinięta, lub zaniedbana, są jednak regiony z przyzwoitą siecią dróg i kolei. Najszybszym sposobem na przemieszczanie się na większe odległości jest samolot, a po regionach – samochód (często z napędem na cztery koła). W krajach Afryki Północnej, czy RPA dość dobrze działają koleje pasażerskie, pojedyncze połączenia istnieją także w innych państwach. Popularnym środkiem transportu są taksówki zbiorowe i minibusy, choć w niektórych miastach istnieją sieci metra (Algier, Kair), czy kolei miejskich (Addis Abeba, Aleksandria, Algier, Johannesburg, Kair, Casablanca, Konstantyna, Oran, Rabat, Tunis, kolejne w budowie lub projekcie). W wielu państwach istnieją międzymiastowe połączenia autobusowe, choć ich jakość może być różna. W niektórych regionach istnieje rozwinięty transport rzeczny.

Warto zobaczyć

Poniżej znajduje się wybór atrakcji, które należą do najchętniej odwiedzanych na kontynencie. Większość jest wpisana na listę światowego dziedzictwa ludzkości (łącznie jest uznanych 135 takich miejsc, najwięcej w Maroku, Etiopii i RPA).

Parki narodowe i rezerwaty przyrody

Park Narodowy Chobe (Botswana) – chroniący przyrodę delty Okawango
Park Narodowy Etosha (Namibia)
Park Narodowy Gorongosa (Mozambik)
Park Narodowy Góry Stołowej (RPA) – chroniący ikoniczną górę dominującą nad Kapsztadem oraz Przylądek Dobrej Nadziei; popularne miejsce do wędrówek pieszych, poznawania unikatowej flory i fauny, w tym kolonii pingwina afrykańskiego
Park Narodowy Kilimandżaro (Tanzania) – chroniący najwyższy szczyt Afryki
Park Narodowy Krugera (RPA) – największy park narodowy RPA
Park Narodowy Jeziora Malawi (Malawi) – chroniący cenne ekosystemy wodne trzeciego pod względem wielkości jeziora kontynentu
Narodowy Rezerwat Przyrody Masai Mara (Kenia)
Park Narodowy Masoala (Madagaskar) – największy park narodowy kraju chroniący zagrożone lasy wilgotne Madagaskaru
Park Narodowy Reunionu (Reunion, Francja) – chroniący cenne ekosystemy wulkanicznej wyspy
Park Narodowy Semien (Etiopia) – chroniący najwyższe pasmo górskie Wyżyny Abisyńskiej
Park Narodowy Serengeti (Tanzania) – znana na całym świecie z afrykańskiej fauny sawanna
Park Narodowy Taï (Wybrzeże Kości Słoniowej) – chroniący jeden z ostatnich dobrze zachowanych fragmentów zachodnioafrykańskiego lasu tropikalnego
Park Narodowy Teide (Wyspy Kanaryjskie, Hiszpania)
Park Narodowy Toubkal (Maroko) – chroniący najwyższe szczyty gór Atlas
Park Narodowy Virunga (Demokratyczna Republika Konga) – znany z goryli górskich park położony na wschodzie największego państwa Afryki Subsaharyjskiej
Park Narodowy „W” Nigru (Benin, Burkina Faso, Niger) – transgraniczny park narodowy chroniący 10 tys. km² obszaru w meandrach rzeki Niger

Zabytki

Stelle w Aksum (Etiopia)
Ruiny rzymskiego miasta w Djemila (Algieria)
Amfiteatr rzymski w El Djem (Tunezja)
Twierdza Elimina (Ghana)
Piramidy w Gizie (Egipt)
Wyspa Gorea (Senegal)
Kościoły wykute w skale w Lalibeli (Etiopia)
Wyspa Meroe (Egipt)
Nekropolia staroegipska w Tebach (Egipt)
Timgad (Algieria)
Ruiny Wielkiego Zimbabwe (Zimbabwe)

Historyczne miasta

Agadez (Niger)
Cidade Velha (Republika Zielonego Przylądka)
Fez (Maroko)
Harar (Etiopia)
Gondar (Etiopia)
Kapsztad (RPA)
Lamu (Kenia)
Marrakesz (Maroko)
Timbuktu (Mali)
Tunis (Tunezja)
Zanzibar (Tanzania)

Obszary kulturowe

Aszanti (Ghana) – obszar historycznego królestwa z zachowanymi tradycjami i zabytkami
Kraj Dogonów (Mali) – znany z tradycji, architektury i masek obszar położony wzdłuż uskoku Bandiagara
Kalahari (Botswana, Namibia, RPA) – obszar pustynny zamieszkały przez ludność KhoiSan
Karoo (RPA) – półpustynia znana z małych miasteczek z czasów osadnictwa holenderskiego oraz jednych z najciemniejszych nocy na świecie
Dolina Omo (Etiopia) – znana z odkryć najstarszych szczątków ludzkich oraz tradycyjnej kultury