Federalissem

Charta dals stadis cun constituziun federala

Il term federalissem (da latin foedus, foedera, ‹lia›, ‹allianza›, ‹contract›) designescha ozendi en emprima lingia in princip d’organisaziun tar il qual ils singuls members (stadis commembers) disponan d’in’autonomia e statalitad limitada, ma èn s’unids ad in stadi cumplessiv. Savens vegn la noziun duvrada a moda nundifferenziada ed applitgada tant sin federaziuns en il segn pli stretg sco er sin confederaziuns.

Sco stadi da tempra federalistica designesch’ins in stadi che dispona d’ina constituziun federala. Quel è structurà tenor il princip dal stadi federal e sa cumpona uschia da stadis commembers, ils quals disponan da cumpetenzas statalas limitadas che na derivan betg dal stadi cumplessiv. Ord vista dal dretg public disponan pia, sper il stadi cumplessiv, er ils singuls members da quel d’in’atgna suveranitad originara areguard lur populaziun e lur territori.

Per part vegn concedì als members d’ina tala confederaziun il dretg da sortir da quella. Il dretg constituziunal scrit na sto però betg correspunder necessariamain a la realitad constituziunala. Uschia excluda per exempel la Decleraziun da princips da l’Assamblea generala da las Naziuns unidas dals 24 d’october 1970 per gronda part in dretg da secessiun en rom dal dretg d’autodeterminaziun dals pievels.

Definiziun dal term

Il federalissem odiern deriva dal term latin foedus che manegia l’emprim, en il latin classic, en general in’allianza (tranter stadis) u in contract (tranter persunas privatas). En il decurs dal temp è la muntada da noziuns sco foedus, foederati, ‹federaziun›, ‹federal› sa midada talmain ch’ina definiziun generala n’è betg pussaivla.

Istorgia

Pierre-Joseph Proudhon (1809–1865)

Sco federats valevan en la Republica romana dal temp avant Augustus stirpas e pievels che na furmavan nagina colonia da Roma e che na disponivan er betg dal dretg da burgais roman. Cun quels vegnivan fatgas allianzas (foedera) ch’als obligavan da sustegnair Roma militarmain. En l’ulteriur decurs da l’istorgia è la noziun vegnida applitgada durant il temp da la migraziun dals pievels sin las stirpas barbaras, per il pli germanas, a las qualas ins concediva il dretg da sa domiciliar entaifer l’Imperi roman; er en quest cas avevan quellas da furnir sco recumpensa truppas per l’armada romana. En rom dal svilup dals fatgs da militar durant l’antica tardiva è la noziun danovamain sa midada e designava uss il dretg da federats; a basa da quel furmavan truppas da mercenaris multietnicas, che cumpigliavan er burgais romans, las forzas armadas. Questa muntada funcziunala ch’è stada en diever be in tschert temp n’ha nagin connex cun il federalissem odiern.

Il Sontg Imperi roman aveva gia tratgs federals. Uschia dependevan per exempel ils Ottons, Saliers e Staufers d’elements federativs per far valair la pussanza imperiala, damai ch’i mancavan ils instruments necessaris per dominar l’entir territori nà d’ina pussanza centrala (meds da communicaziun adattads, in’administraziun codifitgada exequida da funcziunaris e.a.). Il domini dals retgs ed imperaturs saxons dal temp autmedieval – da Heinrich I sur Otto I fin Otto III – na considerescha la medievistica ozendi betg pli sco execuziun da pussanza centralistica, organisada a moda severa, mabain sco domini consensual; facticamain stuevan ils retgs elegids numnadamain s’arranschar fitg ferm cun las pussanzas regiunalas. Ed en il Sontg Imperi roman dal temp medieval tardiv disponivan prinzis u auters regents regiunals d’ina vasta autonomia ed er da blers dretgs da cundecisiun sco prinzis electurs u en rom da la Dieta imperiala. Ma pir cur che singuls prinzis han cumenzà a sa distanziar dal tuttafatg da l’Imperi è la cooperaziun federala a nivel imperial ida da rendì. Quai ha manà en il decurs dal temp modern tempriv ad in grond dumber da stadis pitschens, segnads plitost da l’isolaziun e dal cumbat tranter pèr che da la collavuraziun.

Federalissem modern

Sco princip da dretg public modern è il federalissem sa sviluppà en Frantscha durant il temp da l’illuminissem, e quai oravant tut a basa da las lavurs teoreticas da Montesquieu e Proudhon. Montesquieu veseva en il federalissem surtut ina furma da la separaziun da las pussanzas che gidia – sper la separaziun en legislativa, executiva e giudicativa – a limitar supplementarmain la pussanza centrala absolutistica. Il federalissem dueva uschia sa sviluppar ad in impurtant element constituziunal per structurar stadis moderns sco ils Stadis Unids, il Canada u l’Australia. En l’Europa ha surtut il territori da lingua tudestga sviluppà tradiziuns federalisticas. Ed en il 20avel tschientaner han elements federalistics cumplettà la furma da regenza parlamentar-democratica. Als pajais federativs sco sutdivisiun regiunala dal stadi han ins surdà atgnas cumpetenzas ch’els pon reglar tenor agen dretg. Tras quai è l’execuziun da la pussanza e la procedura da decisiun repartida sin differents nivels; sper il nivel dal stadi cumplessiv è vegnì quel da ses stadis commembers, uschia ch’i dat ulteriuras pussaivladads da far valair l’opiniun politica e da far opposiziun. Per las burgaisas ed ils burgais augmenta questa repartiziun las pussaivladads da sa participar al svilup politic.

Germania ed Austria

En Germania èn sa sviluppads differents models da la collavuraziun ed uniun statala tranter ils dus pols dal particularissem d’ina vart e da l’unitarissem da l’autra vart. Las constituziuns da la Confederaziun tudestga ch’è sa furmada il 1815, da l’Imperi tudestg, da la Republica da Weimar e da la Republica Federala Tudestga èn tuttas segnadas d’elements federalistics. En la constituziun da Weimar eran ils elements federalistics main ferms che quels unitars.

La constituziun austriaca dal 1920 enconuscheva tratgs federalistics be fitg flaivels; ultra da quai è la centralisaziun anc creschida per motivs economics e politics. Pir las revisiuns da la constituziun dal 1974 han mess fin a quest svilup. Ulteriuras revisiuns han augmentà las cumpetenzas dals pajais federativs e la posiziun dal Cussegl federal, vul dir da la chombra parlamentara che represchenta ils pajais federativs.

Stadis Unids da l’America

Cun la fundaziun dals Stadis Unids da l’America han ins realisà l’emprima giada il federalissem modern en la pratica. A moda programmatica ha la nova constituziun alura er purtà il titel Articles of Confederation; quella è stada en vigur dal 1776 fin il 1789 a basa dals artitgels da confederaziun ch’avevan transfurmà suenter l’independenza il construct statal en in stadi federativ (1783). Entaifer quel era fixada la suveranitad cumplaina dals singuls stadis. Ma gia il 1789 han ins fundà ils Stadis Unids e transfurmà uschia la confederaziun en in stadi federal che sa cumpona da stadis commembers unids sut ina democrazia presidiala. Correspundentamain n’han ins er betg numnà il stadi cumplessiv confederaziun, mabain uniun. Il 1860/61, en rom da la Guerra da secessiun, è la debatta davart il federalissem anc returnada ina giada sin il parchet politic: Sa distanziond sapientivamain d’ina definiziun dal federalissem ch’era per els memia stretga, èn ils stadis dal sid sortids da l’Uniun, èn sa numnads Confederate States of America e lur truppas ‹confederads›.

Diever betg unitar da la terminologia

En il context dal federalissem en ils Stadis Unids (ed en l’entir intschess anglosaxon) è in federalist pia in aderent d’in ferm stadi central che vul extender ils dretgs dal stadi unitar. En il territori da lingua tudestga percunter è, pervi dal svilup istoric fitg different, in federalist ina persuna che s’engascha per extender las cumpetenzas dals pajais federativs. En lingua englaisa vegnan ils terms federation e confederation per part duvrads per las noziuns tudestgas Bundesstaat e Staatenbund; ma la terminologia n’è betg unitara: malgrà ses caracter statal vegn per exempel il Norddeutscher Bund numnà North German Confederation.

La Svizra ha enconuschì ses agen svilup da la terminologia correspundenta e quella s’effectuescha er sin la lingua rumantscha. Per suttastritgar la cuntinuitad istorica dal pajais vegn fatg diever vastamain da las noziuns ‹Confederaziun› e ‹federal›; uschia discurr’ins tant da la Veglia Confederaziun d’avant il 1798, sco er dal contract federal dal 1814 e da la Confederaziun svizra moderna ch’exista dapi il 1848. Per applitgar ina terminologia concisa fiss er da far qua la differenza tranter la Veglia Confederaziun premoderna, il stadi unitar dal temp da la Helvetica, il stadi federativ ch’ha existì ils onns 1803/14–1847 ed il stadi federal modern ch’è entrà en vigur cun la constituziun dal 1848.

Istorgia da las ideas e svilup da la teoria dal federalissem

Federalissem politic

Unitarissem u federalissem? Caricatura en connex cun las tensiuns politicas en Spagna a la fin dal 19avel tschientaner

En la perscrutaziun dal federalissem moderna vegn il term dal federalissem savens chapì en in vast senn. Resguard’ins er las structuras surstatalas, surtut l’Uniun europeica, alura tanscha la sutdivisiun territoriala da la communitad mundiala da las organisaziuns supranaziunalas sur ils stadis che fan part da quellas e (en stadis federals) lur stadis commembers ubain las corporaziuns territorialas superiuras (p.ex. las regiuns franzosas) fin als circuls e las vischnancas. Questa sutdivisiun serva en emprima lingia ad elavurar conflicts a moda graduada. Per quest intent vegnan las cumpetenzas da decisiun repartidas sin ils differents plauns statals. La repartiziun da las cumpetenzas decida a moda essenziala davart la structura federativa. Quella vegn per ordinari definida a basa da las relaziuns da pussanza.

En il dretg statal vegn il term federalissem savens duvrà en in senn pli stretg. Qua designescha quel en spezial in princip d’organisaziun statala, tenor il qual singuls stadis commembers (pajais federativs, stadis), furman in stadi federal – en il senn d’in stadi cumplessiv (Bundesstaat, federation) – u (a moda bundant pli lucca) in stadi federativ (Staatenbund, confederation). Las singulas parts d’in stadi federal (tut tenor il stadi per exempel pajais, pajais federativs, chantuns u stadis federals) renunzian a lur suveranitad statala, mantegnan però lur statalitad sco corporaziuns territorialas. Il stadi cumplessiv decida davart tut las dumondas da l’unitad e cuntinuitad da l’entir stadi; las singulas parts da quel han il dretg d’autodeterminaziun sin lur champs da cumpetenza (p.ex. furmaziun, polizia). Per ordinari vegn la noziun dal federalissem applitgada sin stadis suverans che concedan a plirs territoris parzials da lur stadi ina tscherta autonomia politica. Quella na dastga betg senz’auter vegnir retratga ed è fixada en la constituziun dal stadi cumplessiv. Ils singuls stadis commembers definids en questa moda disponan d’agens organs politics e d’atgnas cumpetenzas per reglar lur purschidas, e quai senza stuair deducir quests dretgs dal stadi cumplessiv.

Il federalissem statal sa chatta en in champ da tensiun tranter las cumpetenzas dal stadi cumplessiv e quellas da ses commembers, uschia ch’i po dar moviments pendulars vers dapli centralisaziun ubain vers dapli decentralisaziun. Dapi l’illuminissem èn blers pensaders stads da l’avis ch’il process da federalisaziun mainia, ina giada che quel vegnia lantschà, sur l’uniun da vischnancas independentas, colliaziuns regiunalas e talas che cumpiglian entirs circuls culturals fin a l’uniun mundiala.

Sper l’idea etatistica dal federalissem (federalissem da surengiu), che sa basa sin l’idea dal stadi, datti er in’idea libertara (federalissem da sutensi) che vegn er numnà ‹federalissem persistent›. Tenor quel èn las pli pitschnas structuras da la societad (gruppas, vischnancas) autonomas. Quellas furman or d’agen impuls allianzas d’interess, surdattan a las structuras surordinadas però be las incumbensas ch’ellas sezzas n’èn betg ablas da surpigliar.

La basa dal federalissem furma la pretensiun da l’uman da pudair decider sez tge colliaziuns areguard la societad e la morala ch’el vul furmar (dretg natiral) per pudair cundecider tge che la cuminanza decida (democrazia directa). Las allianzas che vegnan furmadas da communitads autonomas han ina funcziun ch’è liada ad in intent e pon vegnir desditgas (interpretaziun stretga dal princip da subsidiaritad).

Ozendi vegn per part argumentà che la democrazia, l’autodeterminaziun ed il svilup economic a nivel local vegnian impedids tras il centralissem dals stadis naziunals. Magari vegn schizunt argumentà ch’il federalissem furmia ina premissa da basa per ina democrazia che funcziunescha e che las vischnancas stoppian esser il punct da partenza da mintga stadi democratic.

Federalissem instituziunal

Exempels per il federalissem instituziunal èn tschertas partidas, uniuns e.a. che sa furman en ils singuls pajais federativs, chantuns etc. e che surdattan ina part da las incumbensas e cumpetenzas ad in’organisaziun da tetg.

Furmaziun

Stadis federals pon sa furmar sco suonda:

• Sco colliaziuns da stadis ch’eran fin qua independents ad in stadi cumplessiv pli grond (p.ex. Svizra, Germania).
• Cun schluccar e sutdivider las structuras d’in stadi central da fin qua (p.ex. Spagna, Belgia, Reginavel Unì).
• Sco cuntinuaziun da l’idea d’ina tscherta independenza entaifer ina monarchia (pajais da la curuna) e transfurmaziun dal territori respectiv en ina furma republicana (p.ex. Austria).
• Sco structura che vegn octroiada per motivs da la politica mundiala (p.ex. Bosnia ed Erzegovina).

Vischnancas autonomas èn sa furmadas:

• Tar la colonisaziun d’in territori ch’era fin qua nunabità (p.ex. Islanda).
• Suenter esser sa liberà d’in domini ester (p.ex. Veglia Confederaziun).
• Suenter ch’in stadi è de facto vegnì schlià (p.ex. en la retroterra da la Somalia).
• Or da la schientscha ch’il stadi na procuria betg per segirezza e na porschia nagin avegnir (p.ex. gated communities, intentional communities, lifeboat communities).

Funcziuns dal federalissem

Charta dals singuls stadis commembers che furman ensemen ils Stadis Unids da l’America

Sco gudogn politic d’in urden federativ sa laschan allegar surtut ils suandants puncts: En in sistem politic structurà sin plirs plauns organisescha la societad per ina buna part sasezza (regulaziun autonoma); al stadi cumplessiv pervegna l’incumbensa da «regular la regulaziun autonoma». Il federalissem vivifitgescha la collavuraziun democratica, er cun pussibilitar la participaziun politica ‹al lieu›. La furmaziun da l’opiniun politica ha lieu sin differents nivels tenor il princip da subsidiaritad; quai garantescha er che quest process haja lieu datiers dals problems concrets ed a moda flexibla. Als acturs locals e regiunals pussibilitescha il sistem federal da rimnar experientschas politicas ‹en il pitschen›; e tranter las singulas parts dal stadi cumplessiv maina il federalissem ad ina tscherta cumpetitivitad e pussibilitescha da congualar las differentas regiuns ina cun l’autra. E betg il davos prevegna ina separaziun da las pussanzas federativa a concentrar la pussanza be sin in plaun statal.

L’ambivalenza tranter l’autodeterminaziun e la pussanza da regulaziun surordinada

Betg mo stadis federals, mabain en general tut las structuras politicas pli grondas stattan davant la sfida da chattar l’equiliber tranter la pretensiun dal stadi cumplessiv da diriger l’urden politic ed il dretg d’autodeterminaziun da parts da la communitad sutordinadas (regiuns, etnias, cuminanzas religiusas etc.). La via ad in cumpromiss maina d’ina vart sur la decentralisaziun politica (stadi federal u regiuns autonomas), da l’autra vart sur la collavuraziun adequata d’organs da represchentaziun sin il plaun surordinà.

Decentralisaziun politica

Surtut la decentralisaziun politica è, en cumbinaziun cun il princip da subsidiaritad, in impurtant instrument per cultivar e furmar decisiuns politicas datiers dals burgais. A las instanzas da regulaziun surordinadas resta alura da definir las cundiziuns generalas, entaifer las qualas la regulaziun autonoma po sa sviluppar. In exempel che mussa bain questa furma da regulaziun e collavuraziun tranter ils differents plauns politics è il sectur da la scola populara: Tschertas premissas e cundiziuns da basa èn regladas a nivel naziunal, en lur realisaziun èn las singulas parts dal stadi (chantuns, pajais federativs) però vaira libras ed autonomas.

Ambivalenza democratica

Sper la decentralisaziun politica èn organs correspundents a nivel dal stadi cumplessiv indispensabels per pudair garantir la represchentaziun adequata da las singulas parts dal stadi e da sias cuminanzas. Quai vegn illustrà qua a l’exempel dals Stadis Unids da l’America.

Sco tut ils stadis federals sa stentan er ils Stadis Unids d’ina vart da tegnair quint dals dretgs d’autodeterminaziun democratica da las singulas parts dal stadi e da garantir ina represchentaziun federativa da quels sin plaun naziunal. Da l’autra vart han ils burgais il dretg d’esser represchentads sin plaun naziunal a moda egalitara (one man, one vote). Omaduas pretensiuns sa laschan be metter cun stenta sut in tetg: N’ha betg mintga singula vusch da las burgaisas e dals burgais il medem pais, smanatscha in deficit da democrazia; ma ha mintga singula vusch il medem pais, exista il ristg che pitschens stadis commembers vegnian ‹stuschads a l’ur› tras il pais dals stadis commembers fitg populads, quai che manass ad in deficit federativ. Per evitar tant ina maiorisaziun democratica sco er ina maiorisaziun federativa prevesa la constituziun dals Stadis Unids per la legislaziun conclus congruents tant dal Senat sco er da la Chombra dals represchentants. En il Senat è mintga stadi commember represchentà senza resguard da ses dumber da la populaziun cun mintgamai dus senaturs (pia cun medem pais federativ); en la Chombra dals represchentants è mintga burgais (pli precis: mintga electur) represchentà cun in pais pli u main equivalent. Ina situaziun cumparegliabla exista er en auters stadis; en Svizra èn quai il Cussegl naziunal ed il Cussegl dals chantuns. En autras organisaziuns, sco per exempel en l’Uniun europeica, prendan ins percunter en cumpra in deficit democratic per rinforzar la capacitad da decider dals organs europeics.

Furmas dal federalissem

Tranter auter sa laschan differenziar las suandantas furmas dal federalissem. Singulas noziuns cumpletteschan per part ina l’autra, autras èn plitost da muntada istorica:

• Federalissem unitar, p.ex. Austria
• Federalissem cooperativ, p.ex. Germania. (Las incumbensas a nivel dal stadi cumplessiv e da sias parts èn sapientivamain entretschadas per meglierar la collavuraziun).
• Federalissem cumpetitiv u federalissem dual, p.ex. Stadis Unids da l’America. (Las incumbensas a nivel dal stadi cumplessiv e da sias parts èn spartidas strictamain a basa dal princip da la concurrenza).
• Federalissem simmetric, p.ex. Svizra. (Tut las parts dal stadi cumplessiv disponan precis dals medems dretgs).
• Federalissem asimetric, p.ex. Spagna. (Entaifer las singulas parts dal stadi cumplessiv datti differenzas areguard ils dretgs e las obligaziuns; singulas regiuns disponan da dapli autonomia).
• Federalissem libertar (u persistent): Vischnancas autonomas s’uneschan or d’agen impuls per schliar communablamain quai che surpassas las pussaivladads d’unitads pli pitschnas.
• Federalissem da stirpa: Inscunters associativs/dissociativs da pussanzas politicas localas u regiunalas en cas d’ina autoritad reducida dal stadi naziunal (p.ex. pajais da las Alps).

Stadis federals

Stadi central – stadi federal – stadi federativ

Sistem administrativ da la Republica Federala Tudestga

In stadi federal sa differenziescha per l’ina dal stadi central (u unitar), per l’autra dal stadi federativ.

Entant ch’il stadi federativ furma be ina colliaziun lucca da stadis suverans, sa tracti tar il stadi federal d’ina uniun da stadis (betg suverans) ad in stadi cumplessiv (suveran). Las relaziuns tranter il stadi federal e sias parts vegn sclerida en il dretg public naziunal e betg en il dretg internaziunal.

La constituziun dal stadi cumplessiv reparta las cumpetenzas statalas tranter ils organs dal stadi federal e quels da sias singulas parts en quel senn che ni ils organs federals ni ils stadis commembers disponan d’ina pussanza da regulaziun che fiss superiura a l’autra instituziun. Tras questa repartiziun da la suveranitad da las cumpetenzas sa differenziescha il stadi federal tant dal stadi unitar sco er dal stadi federativ.

En in stadi unitar, sco per exempel la Frantscha, è la suveranitad da las cumpetenzas percunter centralisada. Tut las cumpetenzas legalas en il stadi vegnan deducidas da questa suveranitad statala surordinada ed èn suttamessas a la pussanza da disponer da quella. Uschia n’ha per exempel in’autoritad locala naginas cumpetenzas or d’agen dretg ch’impedissan il stadi unitar da puspè retrair questas cumpetenzas u da schliar l’autoritad.

Repartiziun da las cumpetenzas tranter il stadi federal e sias parts

La repartiziun da las incumbensas tranter il stadi federal e sias parts po vegnir fatga tenor criteris tematics ubain tenor ponderaziuns funcziunalas. Tenor criteris tematics è per exempel il stadi federal responsabel per la politica da l’exteriur e da finanzas, entant ch’ils stadis commembers èn cumpetents per ils fatgs da scola e la segirezza interna. Tar la repartiziun funcziunala è per exempel il stadi federal responsabel per elavurar leschas e las singulas parts da quel per exequir quellas.

Territori statal

En stadis organisads a moda federala sa tschenta la dumonda davart la relaziun tranter il territori statal dal stadi federal ed il territori statal da ses stadis commembers.

Per ordinari è il territori statal dals dus plauns statals congruent. Ma i po er dar la situaziun che tscherts territoris èn suttamess directamain al stadi federal, senza appartegnair ad in stadi commember da quel. Quai è per exempel il cas tar il Capital Territory da l’Australia, tar ils territoris dal Canada u tar il District of Columbia dals Stadis Unids. In exempel istoric furma il Reichsland Elsass-Lothringen ch’appartegneva directamain a l’Imperi tudestg.

Da l’autra vart poi er dar territoris ch’appartegnan ad in stadi commember, ma che na fan betg part dal stadi federativ. In exempel istoric per questa situaziun furma la part meridiunala dal Gronducadi da Hessen che n’ha, cuntrari al gronducadi sco tal, betg fatg part ils onns 1867–1871 da la Confederaziun da la Germania dal Nord.

Stadis federativs

In’autra furma dal federalissem è il stadi federativ. Tar quel sa tracti d’ina colliaziun da stadis suverans a basa da cunvegnas. Entaifer il stadi federativ poi bain dar instituziuns communablas, a las qualas ils stadis surdattan singuls dretgs da suveranitad. La cumpetenza da suveranitad cumplessiva resta però tar ils singuls stadis commembers. Quels decidan er or d’atgna iniziativa da puspè sortir da la lia. In exempel furma l’Uniun africana.

L’Europa federala

Er tar la Communitad economica europeica (CEE) e la Communitad europeica (CE) han ins pudì discurrer sur lung temp d’in stadi federativ. Ozendi dispona l’Uniun europeica però sper in’atgna administraziun er da cumpetenzas che vegnan survegliadas, a basa dals contracts da l’UE, dal Tribunal da la Communitad europeica. L’Uniun europeica furma in construct supranaziunal sui generis che surpassa in stadi federal; ma ella n’è nagin stadi. La pretensiun da stgaffir per l’entira Europa ina constituziun tenor ils princips d’in stadi federal numnan ins ‹federalissem europeic›.

Litteratura

Introducziun

• Reinhold Zippelius: Allgemeine Staatslehre (Politikwissenschaft). 17. ed., C.H. Beck, Minca 2017, ISBN 978-3-406-71296-8, §§ 38ss.

Lexicons

• Uwe Andersen: Bundesstaat/Föderalismus. En: Uwe Andersen/Wichard Woyke: Handwörterbuch des politischen Systems, 5avla ediziun actualisada, Opladen 2003, p. 83–91.
• Manfred G. Schmidt: Föderalismus. En: Wörterbuch zur Politik, 2. ediziun repassada ed extendida, Stuttgart 2004, p. 231s.

Istorgia da las ideas

• Emil Brunner: Gerechtigkeit. Eine Lehre von den Grundgesetzen der Gesellschaftsordnung. Theologischer Verlag, Turitg 1981.
• Ernst Deuerlein: Föderalismus. Die historischen und philosophischen Grundlagen des föderativen Prinzips. Minca 1972.
• Giuseppe Duso, Werner Krawietz, Dieter Wyduckel (ed.): Konsens und Konsoziation in der politischen Theorie des frühen Föderalismus. Berlin 1997.
• Horst Dreitzel: Althusius in der Geschichte des Föderalismus. En: E. Bonfatti, G. Duso, M. Scattola (ed.): Politische Begriffe und historisches Umfeld in der ‹Politica methodice digesta› des Johannes Althusius, (Wolfenbütteler Forschungen, tom 100), Wiesbaden 2002, p. 49–112.
• Constantin Frantz: Der Föderalismus als das leitende Prinzip für die soziale, staatliche und internationale Organisation, unter besonderer Bezugnahme auf Deutschland. Restampa da l’ediziun Magonza 1879. Scientia Verlag, Aalen 1962.
• Carl Joachim Friedrich: Nationaler und internationaler Föderalismus in Theorie und Praxis. En: Politische Vierteljahresschrift, V. annada, Cologna/Opladen 1964, p. 154–187.
• Carl Joachim Friedrich: Trends of Federalism in Theory and Practice. New York/Londra 1968.
• Albert Funk: Föderalismus in Deutschland. Vom Fürstenbund zur Bundesrepublik. Paderborn 2010 (Ediziun da licenza Bundeszentrale für politische Bildung, Bonn 2010, ISBN 978-3-8389-0097-1).
• Thomas O. Hüglin: Sozietaler Föderalismus. Die politische Theorie des Johannes Althusius. Berlin/New York 1991.
• Eugen Stamm: Ein berühmter Unberühmter. Neue Studien über Konstantin Frantz und den Föderalismus. Curt Weller Verlag, Constanza 1948.
• Barbara Zehnpfennig: Alexander Hamilton, James Madison, John Jay. Die Federalist Papers. Minca 2007.

Perscrutaziun actuala

• Andreas Heinemann-Grüder: Föderalismus als Konfliktregelung. Indien, Russland, Spanien und Nigeria im Vergleich. Opladen 2012, ISBN 978-3-86649-420-6.
• Ines Härtel (ed.): Handbuch Föderalismus – Föderalismus als demokratische Rechtsordnung und Rechtskultur in Deutschland, Europa und der Welt. 4 toms, Berlin/Heidelberg/New York 2012. Tom 1: Grundlagen des Föderalismus und der deutsche Bundesstaat. Tom 2: Probleme, Reformen, Perspektiven des deutschen Föderalismus. Tom 3: Entfaltungsbereiche des Föderalismus. Tom 4: Föderalismus in Europa und der Welt.
• Fritz W. Scharpf e.a.: Politikverflechtung. Theorie und Empirie des kooperativen Föderalismus in der Bundesrepublik. 2 toms, Kronberg/Ts. 1976.
• Fritz W. Scharpf: Die Politikverflechtungsfalle: Europäische Integration und deutscher Föderalismus im Vergleich. En: Politische Vierteljahresschrift, 21avla annada, 1985, p. 323–356.
• Joachim J. Hesse (ed.): Politikverflechtung im föderativen Staat. Baden-Baden 1978.
• Michael Matheus: Regionen und Föderalismus. 50 Jahre Rheinland-Pfalz (Mainzer Vorträge, 2). Stuttgart 1997.
• Rainer-Olaf Schultze: Föderalismus als Alternative? Überlegungen zur territorialen Reorganisation von Herrschaft. En: Zeitschrift für Parlamentsfragen, 21avla annada, Opladen 1990, p. 475–490.
• Fritz W. Scharpf: Europäisches Demokratiedefizit und deutscher Föderalismus. En: Staatswissenschaften und Staatspraxis, 3. annada, carnet 3, 1992.
• Heidrun Abromeit: Der verkappte Einheitsstaat. Opladen 1992.
• Reinhold Zippelius: Die Modernität des Föderalismus. En: Recht und Gerechtigkeit in der offenen Gesellschaft, 2. ed., Duncker & Humblot, Berlin 1996, ISBN 3-428-08661-9, chap. 20.
• Fritz W. Scharpf: Optionen des Föderalismus in Deutschland und Europa. Francfurt a.M./New York 1994.
• Heinz Laufer, Ursula Münch: Das föderative System der Bundesrepublik Deutschland. Opladen 1998.
• Roland Sturm: Föderalismus in Deutschland. Leske + Budrich, Opladen 2001.
• Klaus von Beyme: Föderalismus und regionales Bewusstsein. Ein internationaler Vergleich. Minca 2007.
• Charles B. Blankart: Föderalismus in Deutschland und in Europa. Baden-Baden 2007.
• Francesco Palermo, Rudolf Hrbek, Elisabeth Alber (ed.): Auf dem Weg zu asymmetrischem Föderalismus? Baden-Baden 2008.
• Winfried Böttcher (ed.): Subsidiarität – Regionalismus – Föderalismus. Münster 2004.

Carnets tematics / periodica

• Föderalismus. Analysen in entwicklungsgeschichtlicher und vergleichender Perspektive. Ed. dad Arthur Benz e Gerhard Lehmbruch, carnet spezial 32/2001 da la Politische Vierteljahresschrift, Wiesbaden 2002.
• Föderalismus, carnet tematic dals Schweizer Monatshefte, matg 2005.
• Jahrbuch des Föderalismus 2007. Föderalismus, Subsidiarität und Regionen in Europa. 8avla ediziun, ed. da l’Europäisches Zentrum für Föderalismus-Forschung Tübingen, Baden-Baden 2008.

Colliaziuns

 Commons: Federalissem – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Europäisches Zentrum für Föderalismus-Forschung
• Institut für Föderalismus der Universität Freiburg
• Deutsches Institut für Föderalismusforschung
• Federalissem en il Lexicon istoric retic
• Federaziun en il Lexicon istoric retic