Resistenza cunter il naziunalsocialissem

Tavla commemorativa a Prag che regorda als attentaders da l’Operaziun Anthropoid (cf. sutvart)

Resistenza cunter il naziunalsocialissem designescha il cumbat cunter il reschim naziunalsocialistic che persunas singulas, gruppas ed instituziuns han fatg avant e durant il temp dal naziunalsocialissem en il territori dal Reich tudestg e dals stadis ch’èn vegnids occupads da la Wehrmacht. Quest artitgel da survista porscha infurmaziuns generalas davart las furmas da resistenza ed enumerescha persunas ed organisaziuns ch’èn stadas activas sin ils differents champs. Betg tractada vegn qua la resistenza gidieua (cf. latiers l’artitgel davart il holocaust).

Survista

Plazza da Georg Elser a Minca

Resistenza cunter la dictatura naziunalsocialistica è vegnida fatga da fitg differentas persunas e gruppaziuns. Tals cumbattants da resistenza da diversa provegnientscha resp. influenza ideologica devi en tut las parts dal domini naziunalsocialistic. En ils territoris ch’il Reich tudestg ha occupà en il decurs da la Segunda Guerra mundiala han ils moviments da resistenza per part cuntanschì ina vasta derasaziun. En Pologna è sa furmada l’Armia Krajowa ed en Frantscha la Résistance. Guerras da partisans èn surtut proruttas en ils territoris occupads che faschevan part da l’Uniun sovietica sco er en ils stadis dal Balcan Serbia, Croazia, Slovenia, Albania e Grezia. Gist en ils territoris occupads eran savens avant maun differentas gruppaziuns politicas ch’han per part cumbattì sur onns cunter ils Tudestgs ed il sistem naziunalsocialistic. Ma er en il Reich tudestg n’hai betg dà in moviment da resistenza che fiss sa mussà ed avess agì a moda omogena. Er qua è la resistenza sa manifestada tant a moda nuncoordinada en furma d’acziuns singulas (p.ex. l’attentat da Georg Elser a Minca en il Bürgerbräukeller) sco er a moda preparada professiunalmain en furma da vastas acziuns (p.ex. la surdada d’infurmaziuns davart ils manaschis d’armament als Alliads, la gruppa da resistenza enturn Heinrich Maier, l’Orchester cotschen u l’Attentat dals 20 da fanadur 1944). Da vart dals Alliads n’è la resistenza a l’intern dal Reich tudestg praticamain mai vegnida sustegnida. Auter è sa preschentada la situaziun en il territoris occupads resp. en l’Austria nua che la Gronda Britannia ed ils Stadis Unids han sustegnì e provedì activamain las gruppas da resistenza. Cun ses organs sco Gestapo ed SS ha il stadi naziunalsocialistic persequità tant adversaris a l’intern dal pajais sco er gruppas da resistenza. Blers cumbattants da resistenza èn vegnids arrestads, mess en fermanza, torturads a moda brutala e mazzads.

Gia avant ch’ils naziunalsocialists han surpiglià la pussanza, èn sa sviluppadas furmas da resistenza da vart da differentas gruppaziuns. Dal temp dal naziunalsocialissem sez è la resistenza, la quala era adina colliada cun privel da vita, sa restrenschida en il Reich tudestg sin ina cumpart da la populaziun fitg marginala. Sper raschuns politicas è er sa manifestada resistenza per motivs religius ed etics ed en general sto vegnir fatg la differenza tranter resistenza organisada u individuala. La resistenza individuala da persunas privatas pudeva s’exprimer cun refusar il salid nazistic u er tanscher fin al provediment scumandà da lavurants sfurzads cun victualias, a la producziun da fegls sgulants, al zuppentar persunas persequitadas u a la planisaziun e realisaziun d’attentats. Er en champs da concentraziun, champs da praschuniers u champs da lavur èn sa furmadas gruppas da resistenza. Attenziun merita ultra da quai la resistenza da vart dals Gidieus. Repetidamain han istoriografs rendì attent al fatg ch’ina valitaziun da la resistenza saja colliada cun il privel d’ina ierarchisaziun. Ina tala na saja però betg giustifitgada en vista a las dimensiuns, pussaivladads ed effects fitg differents da las singulas furmas da resistenza.

Structura da la resistenza en il Reich tudestg

En Germania avev’ins eliminà fin il 1934 tut ils meds constituziunals da privar Adolf Hitler da la pussanza. I n’era perquai – cuntrari a la situaziun en l’Italia – betg pussaivel da destituir a moda legala il dictatur. En l’emprima fasa suenter che la NSDAP è arrivada a la pussanza èn stads activs ils communists, socialdemocrats ed autras gruppas da sanestra. Quellas èn però vegnidas decimadas entaifer paucs onns tras la Gestapo e la SS. Ils proxims onns èn surtut stadas activas gruppas e persunas singulas d’orientaziun religiusa ed etica. Ad in’acziun da resistenza cumplessiva cun caracter da putsch ch’avess midà il stadi d’in mument a l’auter è pir stada abla l’organisaziun ch’ha preparà l’Attentat dals 20 da fanadur 1944; quella è sa recrutada per gronda part d’elitas da funcziunaris dal Reich tudestg.

Tschertas parts dal commando da la Wehrmacht e schizunt politichers da tenuta conservativ-naziunala (Paul von Hindenburg, Kurt von Schleicher) han gì da l’entschatta ennà ina tenuta sceptica envers il naziunalsocialissem. Cun agid dals scandals inscenads enturn von Blomberg e von Fritsch han ils naziunalsocialists privà il commando da la Wehrmacht da la pussanza. Sinaquai ha il general Ludwig Beck empruvà d’organisar in proceder communabel da la generalitad cunter ils plans da guerra da Hitler. Plans da revolta pli gronds n’èn però er betg vegnids realisads da questa vart avant ils 20 da fanadur. Per ordinari han ins prendì en cumpra il sistem e las persecuziuns (per exempel dal moviment da lavurants) uscheditg ch’ina fin victoriusa da la guerra pareva pussaivla.

Tut las gruppas eran conscientas ch’ellas represchentavan entaifer la populaziun ina minoritad absolutamain marginala. Ellas na disponivan da nagina schanza realistica da midar il sistem da fund ensi. La structura fundamentala da la resistenza ed il svilup correspundent è stà en l’entir Reich tudestg il medem. Be il territori da l’Ostmark (Austria) è sa differenzià en quest reguard dal Reich vegl, damai ch’i deva là per motivs istorics in moviment da resistenza habsburgais-monarchic che vegniva persequità fermamain da vart dal sistem naziunalsocialistic. D’in sustegn essenzial da vart dals Alliads n’ha la resistenza tudestga betg pudì profitar. La pretensiun d’ina capitulaziun senza cundiziuns ha plitost gì per consequenza che blers èn sa solidarisads cun ils manaders naziunalsocialistics e n’ha dà a la resistenza nagina chaschun da meglierar las cundiziuns da pasch cun surpigliar la pussanza.

Suenter il 1945 èn ins savens sa referids a la resistenza sco fundament d’identitad e da legitimaziun per novas organisaziuns e sistems. Uschia è la Bundeswehr ch’è sa furmada en consequenza dal rearmament sa referida (e sa referescha anc adina) ferm als 20 da fanadur, entant che la «resistenza communistica» durant il temp dal naziunalsocialissem è daventada ina da las legitimaziuns principalas per la Republica democratica tudestga. Quai ha per consequenza che singulas furmas da resistenza vegnan accentuadas fitg ferm en la memoria istorica, entant che autras vegnan marginalisadas. Singuls cumbattants da resistenza sco Georg Elser u ils Pirats da la stailalva èn temporarmain svanids bunamain dal tuttafatg or da la memoria collectiva. Tge effect ch’ins attribuescha a las singulas furmas da resistenza dependa pia fin oz dal puntg da vista respectiv.

Gruppas da resistenza en Germania

Resistenza da vart dal moviment da lavurants

Resistenza communistica

Tavla commemorativa che regorda a la gruppa da resistenza Saefkow-Jacob-Bästlein

La chauma generala da Mössing furma in exempel per in’acziun da resistenza iniziada da communists gia a l’entschatta dal temp dal naziunalsocialissem. Blers commembers da la KPD, ch’è vegnida chatschada en l’illegalitad, eran dapi la surpigliada da la pussanza activs en la resistenza antifaschistica. Il 1934/35 è questa resistenza – che disponiva da structuras d’organisaziun vaira survesaivlas – vegnida indeblida fitg ferm tras undas d’arrestaziun. Per part è la resistenza sa spustada en ils champs da concentraziun, nua ch’ins ha stgaffì structuras da praschuniers illegalas. Ils onns 1936–1938 èn numerus communists ids en Spagna per cumbatter cun las Brigadas internaziunalas. Suenter l’attatga tudestga cunter l’Uniun sovietica (zercladur 1941) èn puspè sa furmadas numerusas gruppas da resistenza communisticas (tranter auter enturn Bernhard Bästlein, Wilhelm Knöchel, Anton Saefkow, Georg Schumann, Robert Uhrig); intginas da quellas èn s’orientadas vers il Nationalkomitee Freies Deutschland (NKFD) che praschuniers ed exiliants tudestgs han fundà il 1943 en l’Uniun sovietica. Sur il communist naziunalrevoluziunar Beppo Römer è la gruppa enturn Robert Uhrig entrada en contact cun la gruppa Hartwimmer-Olschewski a Minca e cun autras gruppas regiunalas. Il 1942 ha la Gestapo liquidà las gruppas enturn Uhrig e Römer. Sur Adolf Reichwein avevan Saefkow e Bästlein il 1944 contact cun ils conspiraturs dals 20 da fanadur.

Sco ulteriuras gruppaziuns d’orientaziun communistica èn da numnar: Rote Hilfe Deutschlands, Vereinigte Kletterabteilung (ch’è vegnida enconuschenta sco Rote Bergsteiger), Transportkolonne Otto (che repartiva en la Germania dal Sid fegls sgulants che vegnivan producids en Svizra) e l’Europäische Union enturn Robert Havemann e Georg Groscurth. In’organisaziun da resistenza communistica che sa cumponiva surtut da commembers gidieus è stada la gruppa enturn Herbert Baum a Berlin. Il 1942 han ils commembers da quella commess in attentat incendiar sin in’exposiziun da propaganda dals naziunalsocialists en il Lustgarten; sinaquai èn la gronda part dad els vegnids arrestads ed assassinads.

Resistenza socialdemocratica

Cun il scumond da la SPD ils 22 da zercladur 1933 è la resistenza socialdemocratica surtut sa furmada enturn las suandantas organisaziuns: Eiserne Front, Reichsbanner Schwarz-Rot-Gold, Sopade (rapports da la SPD or da l’exil a Prag ed a Paris 1934–1940), Sozialistische Arbeiter-Jugend, Gruppe Neu Beginnen, Revolutionäre Sozialisten Deutschlands, Roter Stosstrupp, Internationaler Sozialistischer Kampfbund, Sozialistische Front, Deutsche Volksfront, Rote Rebellen, gruppa da resistenza Nehrling-Eberling.

Resistenza da vart d’autras organisaziun u partidas sanestras u anarchisticas

En l’emprima fasa da la resistenza (fin ca. il 1937/38) han organisaziuns sanestras pli pitschnas gì ina muntada surproporziunalmain gronda. Questas organisaziuns avevan valità la stabilitad dal reschim naziunalsocialistic a moda bundant pli realistica, uschia ch’ellas eran sa preparadas meglier che la SPD u la KPD sin la lavur en l’illegalitad. Damai che questas organisaziuns eran savens structuradas en furma d’in cader serrà, èsi er reussì ad ellas bler meglier d’integrar la gronda part dals agens commembers en la lavur illegala e da far frunt ad emprovas d’infiltraziun da vart da la polizia u da la Gestapo. In motiv daco che las partidas da sanestra pli pitschnas han pudì sa mantegnair pli ditg è er il fatg ch’ils naziunalsocialists èn l’emprim surtut sa stentads da destruir las partidas da massa SPD e KPD. Fin il 1937/38 aveva la Gestapo però destruì la gronda part da las structuras centralas e regiunalas da las organisaziuns correspundentas: Kommunistische Arbeiterpartei Deutschlands, Kommunistische Partei-Opposition, Internationale Kommunisten Deutschlands, Kommunistische Räte-Union, Komitee für Proletarische Einheit, Leninbund, Gruppe Funke, Rote Kämpfer, Sozialistische Arbeiterpartei Deutschlands, Antinazistische Deutsche Volksfront, Parole (Berlin-Neukölln), Föderation Kommunistischer Anarchisten Deutschlands, Freie Arbeiter-Union Deutschlands, Kaiser/Riegraf-Gruppe (Heilbronn), Schwarze Scharen. Medemamain en il spectrum politic sanester tutga la staziun da radio Sender der europäischen Revolution (SER) ch’ha emess ils onns 1940 fin 1942 nà da l’exil britannic.

Resistenza da vart sindicala

Cun l’Internationale Transportarbeiterföderation (ITF) sut la direcziun dad Edo Fimmen èn stadas colliadas diversas gruppas da resistenza da lavurers da viafier, mariners e lavurers da port en Germania ed en l’exil.

Tranter ils ulteriurs sindicats ch’èn stads activs en la resistenza èn da numnar en spezial: Provisorische Hauptverwaltung des Zentralverbandes der Hotel-, Restaurant- und Caféangestellten (enturn Fritz Saar), Arbeitsausschuss freigewerkschaftlicher Bergarbeiter, Aktionskomitee Berliner Metallarbeiter, Einheitsverband der Metallarbeiter Berlins, Gewerkschaftliche Freiheitsbund gegen das Hakenkreuz sco er il circul enturn Wilhelm Leuschner e Jakob Kaiser.

Opposiziun da vart da lavurers sfurzads e praschuniers da guerra

L’organisaziun Collavuraziun fraterna dals praschuniers da guerra (russ Bratskoje Sotrudnitschetswo Wojennoplennych, BSW) è s’engaschada en la Germania dal Sid cunter la recrutaziun en l’Armada da Wlassow ed ha propagà acts da sabotascha.

Resistenza da vart d’organisaziuns da giuvenils

Champ dal Grossdeutscher Bund en il Grunewald, Berlin 1933

Commembers da battasendas, uniuns da students e d’autras organisaziuns da giuvenils han organisà lur resistenza en differenta moda. La Bündische Jugend è s’unida il 1933 al Grossdeutscher Bund per avair dapli forza e pudair prevegnir en questa furma a sia dissoluziun. Ma senza success: gia il zercladur 1933 han ins dissolvì tut sias structuras surregiunalas e regiunalas e 50 000 giuvenils èn vegnids integrads en la Giuventetgna da Hitler. Ina furma da resistenza da giuvenils han furmà ils Pirats da la stailalva (Edelweisspiraten). Singulas gruppas, sco per exempel la cumpagnia da mats enturn Michael Jovy, han prendì si contact cun cumbattants da la resistenza sco Karl Otto Paetel u tar autras persunas emigradas. La gruppa dj.1.11 (Deutsche Jungenschaft vom 1. November 1929) enturn Helle Hirsch ha planisà in attentat sin l’areal dal Reichsparteitag. Intgins commembers da la gruppa da resistenza Rosa alva (Weisse Rose) avevan ragischs en la Bündische Jugend u eran stads activs avant il scumond en las gruppaziuns dj.1.11 u Grauer Orden. L’attentader cunter Hitler Claus Schenk Graf von Stauffenberg è s’engaschà en ses temp da giuventetgna tar ils battasendas. Pli grond’influenza sin ses agir da pli tard han però gì las ideas cun las qualas el è vegnì en contact en l’uschenumnà Circul da George (inspirà dal scriptur Stefan George).

Ulteriuras persunas da la resistenza, sco per exempel il commember dal Circul da Kreisau Adolf Reichwein, èn s’engaschadas en moviments da students (Akademische Vereinigung Marburg, Circul da Sera e.a.). Auters commembers dal Circul da Kreisau sco Horst von Einsiedel e Carl-Dietrich von Trotha han manà la Schlesische Jungmannschaft der Deutschen Freischar. Ils seminaris dal pedagog e commember dal Circul da Sera Wilhelm Flitner han furmà il lieu d’inscunter da la Rosa alva da Hamburg. Medemamain commember dal Circul da Sera era il scriptur Kurt Held che viveva en l’exil svizzer.

Resistenza culturala

Sco en auters pajais europeics era er s’etablida en Germania durant ils onns 1920/30 ina scena culturala urbana che recepiva cun grond interess ils novs svilups da la musica da divertiment, surtut dal jazz. Analog al svilup en l’art figurativ, nua che l’operar da l’avantgarda è vegnì discredità sco ‹art degenerà›, han ils naziunalsocialists cumenzà a persequitar l’uschenumnada Giuventetgna da swing. Tras quai ha ina part da quest moviment cumenzà ad agir a moda pli e pli politica.

Resistenza burgaisa

Da vart da gruppaziuns che stevan politicamain datiers da las partidas liberalas sa laschan enumerar las suandantas persunas, organisaziuns e structuras ch’han pratitgà en ina u l’autra furma acziuns da resistenza: Moviment da resistenza dad Ernst Niekisch, Circul da Kreisau, Circul da Freiburg, Kampf dem Faschismus (KdF-Gruppe), gruppa da resistenza da Hamburg, Circul da Cologna, Gemeinschaft für Frieden und Aufbau, Circul da Solf, Speyerer Kameradschaft, Gruppas da quatter, Robinsohn-Strassmann-Gruppe, Arbeitsgemeinschaft Erwin von Beckerath, Heimatschutz von Oberstdorf und dem Kleinwalsertal, Gruppe Q resp. Gruppe Freies Hamburg enturn Friedrich Ablass, la gruppa ‹Onkel Emil› enturn Ruth Andreas-Friedrich, Circul da Harnier, ina gruppa bavaraisa da tempra monarchistica enturn ils cumbattants da resistenza Heinrich Weiss, Adolf von Harnier e Josef Zott, plinavant Julius La Fontaine, giurist en l’administraziun da polizia e communala, Eduard Schulte, industrial e directur general da la Bergwerksgesellschaft Georg von Giesches Erben, Aktion Rheinland, Circul da Goerdeler.

Resistenza entaifer la Wehrmacht

Durant ils emprims onns da la Republica da Weimar avevan parts da la Reichswehr ina tenuta sceptica envers la NSDAP e surtut envers la SA (sco concurrenta da pussanza), e quai malgrà che quests circuls eran savens da tenuta antirepublicana. Quai è sa mussà d’ina vart l’onn 1923 cura che Hans von Seeckt ha decretà in scumond da la NSDAP; da l’autra vart l’entschatta 1938, en rom da la Crisa da Blomberg-Fritsch, cura che la direcziun da la Wehrmacht è vegnida privada da la pussanza; fin qua aveva quella agì a moda relativamain autonoma e suandà ina lingia sceptica envers ils plans da guerra da Hitler.

Il 1938, durant la Crisa da las Sudetas, ha Hitler signalisà cleramain ch’el saja pront e decidì da far guerra, sche sias pretensiuns na vegnian betg ademplidas. En rom da l’uschenumnada Conspiraziun dal settember ha ina gruppa da militars sut la direcziun da l’anteriur general Ludwig Beck planisà d’arrestar Hitler. Quest plan ha fatg naufragi en quel mument che la Gronda Britannia ha dà suenter l’ultim mument (Cunvegna da Minca). Quai ha pussibilità a Hitler en Germania in success ordvart prestigius.

Sut il num Orchester cotschen (Rote Kapelle) ha la Gestapo subsummà diversas gruppas da resistenza che stevan per part en contact cun l’Uniun sovietica u da las qualas quai vegniva supponì u insinuà. En quellas eran activs – sper lavurants, artists ed intellectuals burgais – commembers da la Wehrmacht, davent dal simpel schuldà fin al colonel. Sper la gruppa enturn Harro Schulze-Boysen ed Arvid Harnack ch’era activa a Berlin han existì gruppas da spiunadi a Paris e Brüssel che Leopold Trepper aveva clamà en vita. Ils commembers da questa gruppa da resistenza èn praticamain tuts vegnids sentenziads tranter il december 1942 ed il 1944 a chastis da chasaforz u a la mort. Quatter dals sentenziads han fatg suicidi en praschun, tschintg ulteriurs èn vegnids assassinads senza procedura.

Ils 13 da mars 1943 han Wilhelm Canaris, Erwin Lahousen e Fabian von Schlabrendorff empruvà da far in attentat cun plazzar a Smolensk en l’aviun dal Führer ina bumba che n’è però betg detunada. L’Operaziun Walküre ch’era gia vegnida messa ad ir ha gist anc pudì vegnir declerada sco exercizi ed uschia zuppentada.

Suenter l’attentat sin Hitler ils 20 da fanadur 1944

Ils 20 da fanadur 1944 ha alura gì lieu l’attentat sin Adolf Hitler e l’emprova da cupitgar il reschim. Igl è quai stà la pli gronda emprova da cupitga organisada cunter il naziunalsocialissem. Las persunas ch’èn stadas involvidas derivavan da tut las classas socialas ed avevan vasts contacts cun il Circul da Kreisau enturn Helmuth James Graf von Moltke. Tranter las persunas ch’èn pli tard vegnidas executadas u sfurzadas da far suicidi sa chattavan ils feldmarschals generals Günther von Kluge, Erwin von Witzleben ed Erwin Rommel, 19 generals, 26 colonels, dus ambassadurs, set diplomats, in minister, trais secretaris dal stadi, il schef da la polizia criminala sco er plirs schefs da la polizia e da las regenzas regiunalas.

La fin d’avrigl 1945 han plirs commembers da la Wehrmacht empruvà da surdar la Baviera senza cumbat a las truppas americanas per evitar ch’i vegnia spons ulteriur sang.

Ultra da quai hai dà Tudestgs ch’èn sa retratgs da la guerra tras deserziun, sco refusaders dal servetsch militar u sco «traditurs da guerra».

Resistenza da vart d’aristocrats

Bain han er blers commembers da famiglias noblas simpatisà cun ideas etnicas e naziunalisticas (savens però pli datiers da la DNVP che da la NSDAP). Tuttina han intgins aristocrats tegnì gia baud distanza dal naziunalsocialissem, da la SA sco «truppa da baruffants senza furmaziun» e dad Adolf Hitler che vegniva caracterisà a moda sprezzanta sco «arrivist».

Blers aristocrats han empruvà da restrenscher la posiziun da Hitler anc avant ch’ils naziunalsocialists èn arrivads a la pussanza, vul dir en il cabinet Papen; tranter quels er Hindenburg sez.

Hitler da sia vart ha cumenzà baud ad allontanar or da l’administraziun e l’armada critichers aristocratics. En rom da l’uschenumnà Putsch da Röhm èn tranter auter vegnids assassinads l’anteriur chancelier e general Kurt von Schleicher sco er il general Ferdinand von Bredow.

A chaschun da la Crisa da Blomberg-Fritsch èsi reussì a Hitler il 1938 – a basa d’afferas ch’èn per part vegnidas construidas aposta – da destituir il schefcumandant da las forzas terrestras Werner von Fritsch ed il minister da guerra Werner von Blomberg. Quels eran s’exprimids a moda critica envers sia politica exteriura che survegniva in tun adina pli agressiv.

En rom da l’uschenumnada Conspiraziun dal settember è gia sa furmà il 1938 en l’Uffizi da l’exteriur e da defensiun in circul da resistenza, al qual igl è reussì da gudagnar cumandants per in culp da stadi en cas d’ina mobilisaziun. Suenter la Conferenza da Minca èn quests plans daventads per il mument obsolets.

En il decurs da la guerra ed en vista a las atrocitads da las qualas ins era per part sez daventà perditga è er baininqual aderent moderà u entusiasmà sa distanzià dal naziunalsocialissem ed è daventà in inimi dal reschim. Aristocrats han savens giugà ina rolla dominanta entaifer ils circuls da resistenza. Quai vala tant per la resistenza da vart da giuvenils, burgaisa, ecclesiastica e surtut militara.

Militars or da famiglias aristocraticas han er giugà ina rolla centrala en rom d’ina entira retscha d’emprovas concretas da commetter attentats sin Hitler. En emprima lingia èn da numnar qua Henning von Tresckow e pli tard Claus Schenk Graf von Stauffenberg. Fabian von Schlabrendorff e von Tresckow han deponì il 1943 clandestinamain ina bumba en l’aviun da Hitler; pervi da la furmaziun da glatsch n’è quella però betg explodida. Paucs dis pli tard èsi reussì a Tresckow da gudagnar Rudolf-Christoph Freiherr von Gersdorff per in attentat da suicidi sin Hitler (en rom d’ina exposiziun en l’arsenal da Berlin). Damai che Hitler ha bandunà l’exposiziun pli svelt che supponì, n’è l’attentat betg reussì. Sin iniziativa da von Tresckow ha Axel von dem Bussche planisà per ils 23 da november 1943 e pli tard per ils 16 da december 1943 in attentat en il quartier general dal Führer. Von Stauffenberg ha recrutà il favrer 1944 Ewald von Kleist che planisava in attentat sin Hitler durant ina represchentaziun da film. Von Tresckow ha gudagnà Eberhard von Breitenbuch e planisà cun quel da sajettar Hitler cun la pistola; von Breitenbuch è però sa disgrazià avant che quest plan ha pudì vegnir realisà. La finala ha quai manà ils 20 da fanadur 1944 a l’attentat da Claus Schenk Graf von Stauffenberg en il quartier general dal Führer ed a l’emprova da far in culp da stadi. Igl è quai stà il pli grond eveniment da resistenza organisà cunter il naziunalsocialissem insumma. En quel èn er stads involvids – ed han per part stuì laschar lur vita – radund 30 persunas da derivanza aristocratica.

Resistenza per motivs religius e resistenza ecclesiastica

Singuls represchentants da diversas baselgias han condemnà en lur predis la persecuziun dals Gidieus u ils champs da concentraziun. Ad els è sinaquai vegnì adossà in scumond da discurrer publicamain e da scriver u ch’els èn vegnids mess en fermanza.

La baselgia confessanta è stada in moviment d’opposiziun da cristians evangelics. Els han refusà las tentativas da metter en lingia las baselgias cun l’ideologia naziunalsocialistica. Daspera han intgins commembers sco Niemöller, Schneider, von Jan, Stöhr e Bonhoeffer fatg resistenza passiva ed activa.

La Chadaina da chasas-pravenda dal Württemberg, organisada da Theodor Dipper, è stada in’organisaziun clandestina da plevons evangelics per salvar Gidieus.

Il ‹Liun da Münster› Clemens August Graf von Galen

Clemens August Graf von Galen, l’uvestg catolic da Münster, ha crititgà en predis l’ideologia da razzas dad Alfred Rosenberg, la Gestapo e l’acziun T4 ed ha schizunt cuntanschì che quest program d’eutanasia è vegnì franà per in tschert temp. A medem temp ha el adina defendì sia tenuta catolic-conservativa da tempra reacziunara ed ha er purtà il cumbat naziunalsocialistic cunter il bolschevissem.

Il prevost dal chapitel Bernhard Lichtenberg è sa drizzà a Berlin publicamain cunter la persecuziun dals Gidieus ed è s’exprimì, sco von Galen, cunter il mazzament sistematic da malsauns nuncurabels.

Il cumbat catolic a favur dals crucifixs en l’Oldenburger Land (uvestgieu da Münster) è stà in dals rars cas d’ina resistenza averta cunter ils naziunalsocialists da vart dal pievel. Suenter ch’ils crucifixs eran vegnids scumandads en las scolas l’onn 1936 èn proruttas grondas protestas, uschia ch’il scumond ha stuì vegnir revocà. Ad eveniments cumparegliabels èsi vegnì l’onn 1941 en la Baviera Superiura e Baviera Bassa suenter ch’il minister da l’intern e Gauleiter bavarais Adolf Wagner aveva scumandà ils crucifixs en scola; er qua ha il decret stuì vegnir revocà suenter curt temp.

Il Katholischer Jungmännerverband (ch’è vegnì schlià il 1938) aveva prendì posiziun l’onn 1933 en il cumbat electoral cunter la NSDAP ed aveva fatg frunt a la pretensiun da sa retrair da ses engaschament a favur da la vita religiusa. Tar il Circul da Cologna sa tractavi d’ina gruppa da resistenza civila ch’è sa furmada en l’ambient dal catolicissem politic. E Junger Bundschuh sa numnava ina gruppa da gidanters da fugia che consistiva surtut da catolics.

Ils testimonis da Jehova n’èn betg sa participads ad elecziuns; els han renvià il cult enturn la persuna da Hitler (p.ex. il salid nazistic) sco er la commembranza en las organisaziuns naziunalsocialisticas. Blers testimonis da Jehova han refusà il servetsch militar. En ina gronda acziun da reparter fegls sgulants han els rendì attent il 1936/37 al fatg ch’ils testimonis da Jehova vegnian supprimids en Germania.

Autras cuminanzas religiusas ch’han refusà il servetsch militar èn stads ils commembers dals adventists dal settavel di.

Las Gruppas da quatter èn stadas gruppas da resistenza ch’èn sa furmadas la stad 1941 a medem temp ed independentamain ina da l’autra a Hamburg, Minca e Vienna. Quellas sa cumponivan da giuvenils ch’agivan per motivs religius.

Hugolinus Dörr, in missiunari catolic, ha furmà la Saarländische Wirtschaftsvereinigung ch’è sa drizzada cunter l’incorporaziun dal Saarland en il Reich tudestg.

Ils commembers da la Rosa alva (Hans Scholl, Sophie Scholl, Christoph Probst, Willi Graf, Alexander Schmorell e Kurt Huber) han stampà e distribuì dal zercladur 1942 fin il favrer 1943 fegls sgulants. Tenor atgnas indicaziuns han els agì or da persvasiun cristiana.

Il moviment da resistenza Bethanien è vegnì fundà il 1933 da Cuno e Margarete Horkenbach, Reinhold Meyer ed auters (che derivavan per gronda part da l’anteriura Cuminanza da la Sontga Trinitad a Berlin-Kreuzberg). Ensemen han els organisà il salvament da numerus persequitads dal reschim naziunalsocialistic.

A Dattenfeld ha il vicari Ernst Moritz Roth pratitgà ina resistenza activa cunter il naziunalsocialissem. En consequenza da quai al è vegnida retratga la lubientscha d’instruir ed el è vegnì transferì en in auter lieu.

Il magister e politicher Joseph Roth ha demonstrà sco politicher e sco catolic a moda activa si’opposiziun envers il naziunalsocialissem.

Ils ‹Fegls alvs› edids da Karl Ludwig Freiherr von und zu Guttenberg han purschì fin il 1943 spazi cunter l’unifurmaziun; quel è stà d’impurtanza per rimnar la resistenza conservativa.

Il provicari Carl Lampert è s’opponì cunter il reschim naziunalsocialistic ed è vegnì assassinà. La baselgia catolica al ha beatifitgà.

Resistenza en il pitschen

Guardà sur tut ils onns ed en relaziun tar l’entira populaziun hai dà en Germania tranter il 1933 ed il 1945 be fitg paucs burgais ch’han demussà en il mintgadi il curaschi civil da refusar il sistem dal stadi naziunalsocialistic u schizunt da s’opponer a quel. Ma en singuls cas hai er dà questa resistenza civila en il pitschen, en quel senn ch’ins n’ha betg suandà decrets da la regenza. Igl ha dà geniturs ch’han empruvà da tegnair davent lur uffants da la Giuventetgna da Hitler, schuldads ch’han refusà da sa participar a crims da guerra, burgais ch’han zuppà Gidieus u ch’han provedì lavurers sfurzads cun victualias, funcziunaris da praschun ch’han ‹laschà ir a perder› actas per preservar praschuniers da la deportaziun. Er sch’i sa tractava d’acziuns singulas, èn quellas adina stadas colliadas per las persunas pertutgadas cun in grond privel.

Resistenza cunter il faschissem ed il naziunalsocialissem en l’Italia

Il term talian ‹Resistenza› designescha la totalitad da las partidas e dals moviments politics ch’han fatg opposiziun cunter il faschissem talian e cunter las forzas naziunalsocialisticas en l’Italia; questas ultimas han occupà parts da l’Italia suenter l’armistizi tranter l’Italia ed ils Alliads dals 8 da settember 1943. La part centrala da questa resistenza han furmà ils differents moviments da partisans (Comitato di liberazione nazionale CLN, GAP e SAP). Sco vendetga per talas acziuns da resistenza ha la SS commess mazzacras (p.ex. en las Fosse Ardeatine a Roma).

Durant il suenterguerra hai dà medaglias da curaschi per ina retscha d’entiras vischnancas ch’avevan sustegnì il moviment da partisans. Ins quinta che radund 44 700 persunas da la resistenza taliana èn vegnidas per la vita (sajettadas en il cumbat u en praschunia); ulteriuras 21 200 persunas èn restadas enavos mutiladas e sco invalids. La cumpart da dunnas ch’han cumbattì entaifer ils partisans era fitg auta.

La deportaziun dals Gidieus talians ha be pudì vegnir realisada parzialmain. Radund 10 000 dals Gidieus ch’èn vegnids deportads en champs èn vegnids assassinads.

Resistenza en l’Austria

Chiffre da la gruppa da resistenza O5 al Dom da s. Steffan a Vienna

La gronda part da las gruppas da resistenza austriacas n’avevan betg be l’intenziun da cumbatter il reschim naziunalsocialistic, mabain er da statgar l’Austria dal Reich tudestg. Savens han questas gruppas agì cun meds politics (propaganda, furmaziun d’organisaziuns etc.). Ultra da quai sa lascha discurrer da cunfins culants tranter acziuns da resistenza e l’activitad da spiunadi per ils alliads. Questa furma da resistenza è perquai plitost da titular sco resistenza clandestina. Gruppas ch’èn vegnidas activas a moda cumbattanta han furmà l’excepziun ed èn per ordinari pir sa furmadas suenter il 1942. Per gruppas socialdemocraticas, socialisticas e communisticas ha la resistenza en l’illegalitad ed en l’exil però gia cumenzà ils onns 1933/34, cur che quellas èn vegnidas scumandadas. In tratg caracteristic da la resistenza cunter il naziunalsocialissem en l’Austria è stada la gronda fragmentaziun politica; perquai sa lascha discurrer a moda simplifitgada d’ina resistenza da sanestra (socialists, communists) e da dretga (burgais, catolics). Pir en l’ulteriur decurs da la guerra e motivà tras la Decleraziun da Moscau (en la quala ils Alliads han reglà lur collavuraziun suenter la fin da la guerra) è sa furmada ina resistenza che cumpigliava tuttas partidas. Sper singulas gruppaziuns hai er dà resistenza individuala. L’archiv da documentaziun da la resistenza austriaca stima che radund 100 000 persunas sajan sa participadas a la resistenza.

Las suandantas gruppas cumpigliavan commembers da diversas partidas: O5, Neues freies Österreich e Grossösterreichische Freiheitsbewegung. Tranter las gruppas armadas èn surtut da numnar ils Slovens da la Carinzia e la gruppa da partisans Leoben-Donawitz. Resistenza militara entaifer la Wehrmacht han fatg Robert Bernardis, Heinrich Kodré e la gruppa enturn il maior Carl Szokoll.

La resistenza da vart da l’ala catolic-conservativa e burgaisa è surtut s’organisada en furma da las suandantas instituziuns: Antifaschistische Freiheitsbewegung Österreichs, la gruppa Maier-Messner-Caldonazzi, Tiroler Widerstandsbewegung, las duas grondas gruppas enturn Roman Scholz e Karl Lederer (numnadas Österreichische Freiheitsbewegung), sco er la gruppa enturn Jacob Kastelic (numnada Grossösterreichische Freiheitsbewegung). En l’exil a Londra ha plinavant operà l’Austrian Democratic Union (avust 1941–1945).

Activs èn er stads numerus plevons sco Hermann Kagerer, Johann Gruber, Andreas Rieser, Matthias Spanlang, Konrad Just e Johann Steinbock. Ed il baptist Arnold Köster ha fatg predis, en ils quals el ha savens integrà critica cunter il reschim naziunalsocialistic.

Sco gruppas da resistenza legitimisticas (vul dir orientadas a la monarchia) vegnan designadas la gruppa Burian, la gruppa Zemljak, la gruppa Müller-Thanner, l’Illegale Österreichische Kaisertreue Front, la Vereinigung katholischer Edelleute in Österreich (ch’è vegnida scumandada il 1938) e la gruppa enturn Otto von Habsburg.

Gruppas che derivan dals socialdemocrats èn stadas: Revolutionäre Sozialisten Österreichs, Sozialistische Arbeiterhilfe e gruppas ch’han operà nà da l’exil (Auslandsbüro der österreichischen Sozialdemokraten, Auslandsvertretung der österreichischen Sozialisten ed Austrian Labor Committee).

Da vart communistica èn stadas activas la Kommunistische Partei Österreichs ed il Kommunistischer Jugendverband Österreichs. En pli gruppas trotzkisticas e gruppas communisticas independentas sco Kampfbund zur Befreiung der Arbeiterklasse, Organisation gegen den Strom, Mischlingsliga Wien (en la quala èn s’unidas persunas ‹da provegnientscha maschadada› tenor las Leschas da Nürnberg), Anti-Hitler-Bewegung Österreichs (fundada da Karl Hudomalj) e Revolutionäre Kommunisten Österreichs.

En la Carinzia èn cumbattants da la resistenza catolics, slovens, socialistics e communistics vegnids mess a ferm da la Gestapo. En trais process spectaculars ha il Tribunal dal pievel (Volksgerichtshof) sentenzià a la mort ed executà 31 commembers dal Cader verd sloven e cumbattants da la resistenza communistics.

Resistenza en pajais occupads ed alliads

Belgia

Brügge, matg 1940: discharmament da l’armada beltga

La resistenza en Belgia è stada variada ed ha per part cumenzà immediat suenter l’occupaziun tras ils Tudestgs. Igl è sa furmada ina vasta pressa clandestina. En pli èn vegnidas endrizzadas raits d’agid tar la fugia e fatgas diversas acziuns da sabotascha. Gruppas da resistenza da differenta orientaziun politica (Front de l’Indépendance/Onafhankelijkheidsfront, Mouvement National Royaliste/Nationale Koninklijke Beweging, Groupe G, Witte Brigade ed Armée secrète) han procurà communablamain che las truppas tudestgas n’han betg pudì destruir il port d’Antwerpen avant lur retirada il 1944. Blers schuldads ed uffiziers beltgs èn s’associads a l’Armée Secrète da lur pajais.

Bulgaria

La Bulgaria n’era betg in pajais occupà, mabain in stadi commember dal patg da las trais pussanzas. Dapi il 1941 èn stadas activas en la Bulgaria gruppas da partisans communisticas pli pitschnas. Quellas èn vegnidas organisadas da vart d’agents sovietics che siglivan giu cun paracrudada u che debartgavan nà da sutmarins. Las gruppas da partisans han fatg acts da sabotascha ed attentats sin transports da militar e posts da servetsch. Tant l’armada sco er la polizia dal pajais las han cumbattì, e quai er cun sustegn da la Wehrmacht; la finala ha la resistenza stuì sa retrair en regiuns muntagnardas isoladas.

Danemarc

A partir dal prim d’october 1943 eri previs da deportar ils Gidieus danais en champs da concentraziun. En in’acziun da solidaritad senza paregl han ins zuppà entaifer paucs dis la gronda part dals Gidieus danais e manada da pestgaders danais sur la Mar da l’Ost en Svezia, nua ch’els eran en segirtad. Uschia han pudì vegnir salvads bundant 7000 dals 8000 Gidieus.

Frantscha

Sut la noziun collectiva da la Résistance han diversas gruppaziuns politicas battì sur decennis cunter ils Tudestgs. Er dunnas èn stadas activas en la Résistance.

Il 1940 è sa furmada l’organisaziun France Libre sut Charles de Gaulle. Militarmain ha la resistenza pir cuntanschì ina tscherta muntada durant ils mais da stad e d’atun 1943. A partir da quel mument ha la Wehrmacht er detaschà atgnas truppas per la cumbatter; avant avevan posts da polizia franzos e tudestgs exequì quest’incumbensa. Avant e durant l’invasiun en la Normandia il zercladur 1944 han gruppas da la Résistance e persunas singulas destruì lingias da telefon u autra infrastructura. Per vendetga ha ina cumpagnia da la Waffen-SS mazzà ils 10 da zercladur 1944 tar la Mazzacra dad Oradour 642 civilists. La Résistance è er stada involvida en la Battaglia da Paris da l’avust 1944. La Wehrmacht ch’ha capitulà ha surdà la citad al colonel Rol, in dals manaders da la Résistance.

Grezia

Partisans grecs han commess acts da sabotascha ed attentats sin posts da servetsch e transports militars tudestgs. Per vendetga han schuldads tudestgs commess las mazzacras a Kalavrita sin il Peloponnes ed a Distomo sper Delphi. Tar la Battaglia da Creta il matg 1941 han schuldads tudestgs mazzà ils 23 da matg 1941 en il pitschen vitg muntagnard Floria tut ils abitants ch’els han pudì tschiffar; quai per vendetga cunter la resistenza dals Grecs, en rom da la quala 14 schuldads tudestgs eran vegnids per la vita. Cura ch’ils schuldads britannics han vulì sa retrair en direcziun da lur bastiments, als han paracrudaders tudestgs bloccà la via. Sinaquai han muntgs grecs zuppà els en la claustra Preveli a la costa meridiunala da l’insla Creta. In dals pli enconuschents partisans grecs è il cumponist Mikis Theodorakis.

Jugoslavia

L’Armada da liberaziun dal pievel è stada in’organisaziun da partisans communistica ch’ha cumbattì en la Jugoslavia tranter il 1941 ed il 1945 cunter las pussanzas d’occupaziun naziunalsocialisticas resp. faschisticas Germania ed Italia sco er cunter ils faschists croats ustascha, cunter las truppas croatas e slovenas che collavuravan cun ils Tudestgs, cunter ils tschetniks serbs da tenuta naziunalistic-monarchica e pli tard cunter las minoritads talianas, tudestgas ed ungaraisas.

Luxemburg

Il Luxemburg han truppas tudestgas occupà il matg 1940, a l’entschatta da la campagna dal vest cunter la Frantscha. L’avust 1942 ha la Germania annectà il pajais. Er en quest pli pitschen dals pajais vischins ch’il Reich tudestg ha occupà ed annectà hai dà acziuns da resistenza. Quellas èn vegnidas purtadas da gruppas clandestinas sco Lëtzeburger Patriote Liga, Lëtzeburger Freihétsbewegong, Lëtzeburger Freihétskämpfer, Lëtzeburger Volleks Legio’n, Lëtzeburger Ro’de Lé’w, Patriotes Indépendants, Lëtzeburger Freihétsbond, Alweraje; quellas èn s’unidas en D’Unio’n, la reuniun da las organisaziuns da resistenza dal Luxemburg.

Pajais Bass

Truus Wijsmuller-Meijer (1965)

Tras l’engaschament da Geertruida (Truus) Wijsmuller-Meijer èn vegnids spendrads tranter il 1938 ed il cumenzament da la guerra 10 000 uffants gidieus or da la Germania e l’Austria. Quels han pudì partir per l’Engalterra en rom d’uschenumnads transports d’uffants.

L’emprima gruppa da resistenza ollandaisa, numnada Geuzen, è vegnida fundada ils 15 da matg 1940, il di da la capitulaziun ollandaisa. In pèr dis pli tard è sa furmada in’organisaziun da resistenza communistica. Er uffiziers demobilisads han bainspert furmà ina gruppa da resistenza, numnada Ordedienst. La resistenza ollandaisa è en emprima lingia stada nunviolenta.

Il november 1940 han ils occupants proclamà in scumond da lavur per Gidieus. A las universitads da Delft e Leiden ha quai manà a curtas chaumas da students e d’intgins collavuraturs. La chauma dal favrer 1941 ad Amsterdam ed en l’Ollanda dal Nord è stada ina reacziun senza paregl en l’Europa occupada sin las emprimas deportaziuns da Gidieus en ils Pajais Bass. A questa chauma da dus dis, organisada dals communists, èn sa participadas radund 40 000 fin 50 000 persunas.

Partisans ollandais han zuppà Gidieus derivants dals Pajais Bass e da la Germania (p.ex. Anne Frank u Edith Stein). Medemamain Ollandais che mitschavan dal servetsch da lavur, praschuniers da guerra en fugia (surtut squadras d’aviuns alliads atterrads per forza) u ch’els als gidavan da fugir sur il Chanal. Ultra da quai èn enconuschents cas da deserturs tudestgs ch’èn vegnids zuppads. En pli ha la resistenza ollandaisa transmess als Alliads en la Gronda Britannia infurmaziuns davart il dumber e la posiziun da las truppas tudestgas, surtut en connex cun l’invasiun da la Gronda Britannia ch’era en planisaziun, ed han fatg attentats sin posts da servetsch e transports militars tudestgs.

Bainspert èn er vegnidas edidas gasettas illegalas, en tut 1100. Intginas da questas ediziuns, gasettas sco ‹Het Parool›, ‹Trouw› e la gasetta emnila ‹Vrij Nederland›, existan anc oz.

Il banchier Walraven van Hall ha pajà ina diaria regulara a cumbattants da la resistenza ed a blers auters burgais. La partiziun correspundenta dumbrava fin a 2000 emploiads illegals.

L’avrigl e matg 1943 hai danovamain dà in pèr dis da chauma generala, surtut en l’ost dal pajais, e quai cura che schuldads ollandais demobilisads èn vegnids mess a ferm. En rom dals scumbigls che quai ha provocà en morts 90 civilists.

Ils 17 da settember 1944 ha la regenza ollandaisa clamà ad ina chauma generala da la viafier, per sustegnair l’operaziun dals Alliads Market Garden. Ils Alliads avevan planisà d’avanzar en Germania via Arnheim, pia per lung dal piz settentriunal da la lingia da defensiun tudestga.

Tenor l’Institut per la documentaziun da guerra ollandais (NIOD) han Ollandais zuppà durant la culminaziun da la resistenza fin a 350 000 umans. Questas persunas vegnivan sustegnidas da bundant 500 000 umans – pia da fin ad in dieschavel da la populaziun da quel temp. Tranter las persunas zuppadas sa chattavan 25 000 Gidieus. Tut en tut ha Yad Vashem onurà 5200 Ollandais sco Gists tranter ils pievels (cf. sutvart). Ils Pajais Bass han uschia tranter tut ils pajais occupads la pli auta cumpart da persunas ch’èn vegnidas undradas.

Il pitschen vitg Nieuwlande in Drente ha decidì d’introducir ina quota per fugitivs. Perquai ha suenter la guerra l’entir vitg survegnì ina distincziun per avair spendrà Gidieus. Er la gruppa da resistenza NV ch’ha spendrà uffants gidieus è vegnida onurada.

La regenza d’exil ollandaisa a Londra ha gidà a metter en pe ina fundaziun, il Nationaal Steunfonds, or dal qual ins ha finanzià diversas activitads da la resistenza ollandaisa. Da questa furma da resistenza ha fatg part a partir da la fin dal 1942 la Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO) ch’ha empruvà da gidar en tut il pajais persunas ch’eran sa zuppadas cun documents sfalsifitgads, marcas da raziunament da victualias, daners e zups. Ad Aalten, en vischinanza da Bocholt, han ins avert il 2005 in museum che tematisescha la situaziun grotesca ch’igl era endrizzà en questa chasa la cumandantura locala dals Tudestgs e ch’i sa zuppavan a medem temp sut il tetg fugitivs. Sin ina populaziun da 10 000 persunas eran zuppadas ad Aalten 2500 persunas.

La resistenza armada serviva l’emprim a zuppar glieud e sa concentrava sin sequestrar documents e cartas da victualias. Cun l’ir dal temp èn las attatgas daventadas pli violentas. Ins ha fatg acziuns da liberaziun da cumbattants da la resistenza ch’eran vegnids mess a ferm, e quai repetidamain cun in success spectacular.

In’impurtanta rolla entaifer la resistenza – uschia per exempel a chaschun da la chauma da favrer – ha giugà la Marx-Lenin-Luxemburg-Front (MLL-Front) enturn Henk Sneevliet, Willem Dolleman ed Ab Menist. L’avrigl 1942 han ils occupants tudestgs però sfratgà questa gruppaziun ed ils trais manaders èn vegnids executads. La MLL-Front sa differenziava da la gronda part da las ulteriuras gruppas da resistenza tras quai ch’ella refusava la collavuraziun cun gruppas da resistenza ch’ella considerava sco monarchisticas u imperialisticas. La MLL-Front disponiva da radund 500 commembers fixs ed ediva mintga quindesch dis la gasetta clandestina Spartacus en in’ediziun da ca. 5000 exemplars.

Norvegia

Schuldads tudestgs suenter in attentat a Bergen (avrigl 1944)

Il matg 1941 han ins mess en pe l’organisaziun da resistenza Milorg. La resistenza norvegiaisa ha gidà Gidieus a fugir en Svezia ed ha laschà pervegnir als Alliads en la Gronda Britannia infurmaziuns davart la grondezza e la posiziun da las truppas tudestgas, surtut da la marina.

L’ultim grond bastiment da battaglia tudestg Tirpitz han pitschens sutmarins britannics attatgà ils 22 da settember 1943 en il Karrfjord. Ils Norvegiais eran vegnids a savair ch’ils instruments da spiunar sutmarins installads al fund dal fiord eran mess quel di ord funcziun pervi da lavurs da mantegniment. La finala èsi reussì a bumbardaders britannics da sfundrar quest bastiment il 1944 a Tromsø cun agid d’ina bumba speziala, il Tallboy. La commembra da la resistenza norvegiaisa la pli enconuschenta en Germania è stada Rut Bergaust; lavurond per la resistenza ha ella emprendì a conuscher ses um da pli tard, l’exilant tudestg Willy Brandt che dueva daventar il 1969 chancelier da la Republica Federala Tudestga.

Pologna

Vers la mesadad da l’onn 1940 èn sa participads bundant 100 000 umens e dunnas ad acziuns da partisans cunter l’occupaziun tudestga. La resistenza polonaisa sa cumponiva surtut da las duas organisaziuns da resistenza Armia Krajowa (‹armada dal pajais›) ed Armia Ludowa (‹armada dal pievel›).

L’Armia Krajowa è stada la pli gronda organisaziun da resistenza militara dal temp da la Segunda Guerra mundiala insumma. Ella sa cumponiva da voluntaris ch’avevan la finamira da liberar la Pologna da las truppas d’occupaziun tudestgas. Quest’armada che furmava il bratsch militar dal stadi clandestin polonais dumbrava il 1944 bundant 350 000 schuldads.

Tar l’Armia Ludowa sa tractavi d’in’organisaziun clandestina communistica. Quella vegniva sustegnida da l’Uniun sovietica en il cumbat cunter ils occupants tudestgs, per pudair endrizzar suenter la victoria in stadi communistic en la Pologna. L’Armia Ludowa è vegnida cumbattida tant dals Tudestgs sco er dals naziunalists polonais (NSZ). Per part hai er dà confruntaziuns cun l’Armia Krajowa.

Sper las duas armadas numnadas èn er stadas activas las Forzas armadas naziunalas (Narodowe Siły Zbrojne, NSZ) dals naziunalists polonais. Quest’organisaziun clandestina d’orientaziun catolic-naziunala e conservativa ha cumbattì tant cunter ils occupants tudestgs e sovietics sco er cunter ils communists polonais. Da menziunar èn plinavant l’organisaziun da cumbat gidieua en il ghetto da Warschau ed ils battagliuns da purs ch’èn surtut stads activs en l’ost dal pajais.

Tschechia

L’entschatta 1940 han las trais pli grondas gruppas da resistenza betg communisticas fundà en il Protectorat Boemia e Moravia l’organisaziun tetgala ÚVOD cun l’intent da coordinar la resistenza e la transmissiun da novitads a la regenza en l’exil a Londra. Tras arrestaziuns ed execuziuns dals commembers è la lavur da l’ÚVOD quasi dada ensemen fin la fin da l’onn 1942.

La fin 1941 èn dus schuldads tschecs da l’armada en l’exil siglids giu or d’in bumbardader britannic cun paracrudaders en vischinanza da Pilsen. Ils proxims mais èn els sa zuppads a Prag ed han commess il matg 1942 – sut il num Operaziun Anthropoid – in attentat cun granatas a maun e pistolas-mitraglia sin il pli aut cumandant da la SS en la Tschechia, Reinhard Heydrich. Per vendetga han ins assassinà tut ils umens creschids, bleras dunnas e la gronda part dals uffants da Lidice, sco er praticamain tut ils abitants da Ležáky. Omadus vitgs èn vegnids destruids dal tuttafatg, perquai ch’ins supponiva ch’ils abitants hajan gidà ils attentaders a sa zuppar.

Slovachia

L’atun 1944 è prorutta en la Slovachia ina sullevaziun naziunala. Partisans communistics han battì ensemen cun parts da l’armada slovaca cunter il reschim dal stadi satellit tudestg sut il president Jozef Tiso.

Ils radund 2500 partisans èn stads confruntads cun ina superiuradad numerica da 50 000 schuldads tudestgs e 14 500 schuldads da l’armada slovaca. Ils 27 d’october 1944 è la resistenza vegnida ruta; tar las ‹purificaziuns› ch’èn suandadas hai dà violaziuns e mazzacras ch’han tutgà tant ils partisans sco er la populaziun civila.

Uniun sovietica

En rom da la Guerra tudestg-sovietica – che vegniva numnada en l’Uniun sovietica la Gronda Guerra patriotica – han ins mobilisà vastas parts da la populaziun sovietica cunter ils invasurs tudestgs. Sper l’Armada cotschna, che batteva a la front cunter ils invasurs, hai dà en ils territoris occupads davos la front tudestga in moviment da partisans da vasta dimensiun. Ultra da quai valeva mintga sustegn da l’armament e da l’Armada cotschna en la retroterra che n’era betg occupada sco servetsch patriotic (independentamain da la dumonda sch’ins sustegneva en dumondas politicas la lingia da la Partida communistica u betg).

Ungaria

Il fatg che dieschmillis Gidieus da Budapest èn vegnids salvads n’è betg d’attribuir a l’administratur dal Reich Horthy, mabain è sta pussaivel sin fundament dal consens che regiva en la societad areguard questa dumonda.

Da las 825 000 persunas che vivevan tranter il 1941 ed il 1945 en l’Ungaria e ch’ins considerava sco Gidieus èn radund 565 000 vegnidas per la vita en rom dal holocaust, entant che 260 000 han survivì ils onns da guerra.

Il zercladur 1944 han medias publicas (gasettas, magazins, radio) en stadis neutrals e dals Alliads publitgà detagls davart il destin dals Gidieus ungarais. Sinaquai han numerusas persunalitads, tranter quellas uvestgs protestants da l’Ungaria ed il primas ungarais Serédi, intervegnì tar Horthy a favur dals Gidieus. Quai ha gì per consequenza ch’ins ha sistì las deportaziuns ils 8 da fanadur; la fin da fanadur ha Heinrich Himmler medemamain approvà quellas.

L’avust pareva la situaziun da sa meglierar a lunga vista, cura che Horthy ha relaschà la regenza sut Sztójay e remplazzà quella tras ina regenza main favuraivla als Tudestgs sut general Géza Lakatos. Lakatos è però be stà en uffizi fin che la partida faschistica sut Ferenc Szálasi ha surpiglià ils 15 d’october la pussanza. Eichmann, ch’era partì ils 24 d’avust da Budapest, è returnà ils 17 d’october ed ha reprendì las mesiras per deportar ils Gidieus da Budapest. Pli tard n’èn quellas betg pli stadas pussaivlas, perquai che truppas sovieticas avevan tschinclà la citad.

Intginas stentas da vart da stadis neutrals da salvar Gidieus da Budapest duevan avair success: Fin la fin d’october 1944 ha il secretari consular dad El Salvador preparà 1600 pass da protecziun. Ulteriurs millis pass da protecziun èn vegnids emess dals diplomats svizzers Carl Lutz, Harald Feller e Friedrich Born, dal diplomat spagnol Ángel Sanz Briz (sustegnì da l’um da fatschenta talian Giorgio Perlasca) sco er dal nunzi apostolic Angelo Rotta. La fin 1944 stevan radund 33 000 Gidieus da Budapest sut protecziun diplomatica da stadis neutrals ubain dal Comité internaziunal da la Crusch Cotschna.

Zuppentar fugitivs

Las stentas da la populaziun indigena da zuppentar Gidieus ed autras persunas per salvar quels da la deportaziun eran er per ils gidanters fitg ristgantas e ston vegnir taxadas sco acziun da resistenza individuala. En la Pologna occupada vegnivan tals gidanters sentenziads a la mort.

Da porscher ad ina u pliras persunas in refugi en in stadi segnà da l’economia da guerra è in’interpresa ordvart difficila. Victualias n’eran betg da survegnir libramain sin il martgà, mabain be cunter cupons da cartas da victualias; quellas faschev’ins dependentas d’in dretg da retratga. E tgi che manava cun sai bagascha vegniva immediat suspectà d’esser en fugia en cas d’ina controlla. Ultra da quai ha la Gestapo empruvà da far entrar clandestinamain spiuns en raits da sustegn per fugitivs (a Berlin p.ex. Stella Goldschlag). En tutta cas era la situaziun colliada tant per las persunas che sa zuppavan sco er per lur gidanters cun blera tema e stress.

A Yad Vashem, in impurtant center da documentaziun e museum ad Israel, è vegnida plantada in’alea da plantas en onur da quels Gojim (persunas betg gidieuas) ch’èn sa stentads sut privel da vita da salvar Gidieus: il guaud dals Gists tranter ils pievels.

Litteratura

Internaziunal

• Jean Cardoen, Ulrich Schneider (ed.): Antifaschistischer Widerstand in Europa 1922–1945. Papyrossa-Verlag Cologna, 2015, ISBN 978-3-89438-589-7.

Germania

• Rudolf Bauer: Waren damals alle Feiglinge? 1933 bis 1945 zwischen Trier und Koblenz. Kliomedia, Trier 2009, ISBN 978-3-89890-139-0.
• Wolfgang Benz, Walter H. Pehle (ed.): Lexikon des deutschen Widerstandes. 2. ed. curregida. S. Fischer, Francfurt a.M. 1994, ISBN 3-10-005702-3.
• Ulrich Cartarius: Opposition gegen Hitler. Deutscher Widerstand 1933–1945. Siedler, Berlin 1984, ISBN 3-88680-110-1.
• Hans Coppi, Stefan Heinz (ed.): Der vergessene Widerstand der Arbeiter. Gewerkschafter, Kommunisten, Sozialdemokraten, Trotzkisten, Anarchisten und Zwangsarbeiter. Dietz, Berlin 2012, ISBN 978-3-320-02264-8.
• Joachim Fest: Staatsstreich. Der lange Weg zum 20. Juli. Siedler, Berlin 1994, ISBN 3-88680-539-5.
• Hans-Joachim Fieber (ed.): Widerstand in Berlin gegen das NS-Regime 1933 bis 1945. Ein biografisches Lexikon. Trafo Verlag, Berlin 2006, ISBN 3-89626-350-1.
• Jan Foitzik: Zwischen den Fronten. Zur Politik, Organisation und Funktion linker politischer Kleinorganisationen im Widerstand 1933 bis 1939/1940. Verlag Neue Gesellschaft, Bonn 1986, ISBN 3-87831-439-6.
• Hermann Graml (ed.): Widerstand im Dritten Reich – Probleme, Ereignisse, Gestalten. Fischer TB, Francfurt a.M. 1994, ISBN 3-596-12236-8.
• Raimund Herder, Philipp von Boeselager: Wege in den Widerstand gegen Hitler. Verlag Herder, Freiburg 2009, ISBN 978-3-451-06097-7.
• Peter Hoffmann: Widerstand, Staatsstreich, Attentat – Der Kampf der Opposition gegen Hitler. 4. ed. amplifitgada. Piper, Minca 1985, ISBN 3-492-00718-X.
• Michael Kissener (ed.): Widerstand gegen die Judenverfolgung. Univ.-Verl. Konstanz, 1996, ISBN 3-87940-511-5.
• Michael Kissener, Harm-Hinrich Brandt, Wolfgang Altgeld (ed.): Widerstand in Europa – Zeitgeschichtliche Erinnerungen und Studien. Universitätsverl. Konstanz, 1995, ISBN 3-89669-850-8.
• Frank McDonough: Opposition and Resistance in Nazi Germany (Cambridge Perspectives in History). Cambridge University Press, 2001, ISBN 0-521-00358-X.
• Hans Mommsen: Alternative zu Hitler. Studien zur Geschichte des deutschen Widerstandes. Beck, Minca 2000, ISBN 3-406-45913-7.
• Ger van Roon: Widerstand im Dritten Reich. Ein Überblick. Beck, Minca 1979, ISBN 3-406-06791-3.
• Karl Heinz Roth, Angelika Ebbinghaus: Rote Kapellen, Kreisauer Kreise, Schwarze Kapellen: Neue Sichtweisen auf den deutschen Widerstand gegen die NS-Diktatur. vsa, Hamburg 2004, ISBN 3-89965-087-5.
• Hans Rothfels: Die deutsche Opposition gegen Hitler. Eine Würdigung. Manesse, Francfurt 1949 (reediziun 1994, ISBN 3-7175-8208-9).
• Hans-Rainer Sandvoss: Berlin war nicht nur Zentrum des NS-Terrors, sondern auch des Widerstandes. En: Susanne Kähler/Wolfgang Krogel (ed.): Der Bär von Berlin. Jahrbuch des Vereins für die Geschichte Berlins. 65avla annada, Berlin 2016, p. 195–208.
• Peter Steinbach, Johannes Tuchel (ed.): Widerstand gegen die nationalsozialistische Diktatur 1933–1945. Lukas-Verlag, Berlin 2004, ISBN 3-936872-37-6.
• Gerd R. Ueberschär (ed.): Handbuch zum Widerstand gegen Nationalsozialismus und Faschismus in Europa 1933/1939 bis 1945. Verlag de Gruyter, Berlin/New York 2011, ISBN 978-3-598-11767-1.
• Gerd R. Ueberschär (ed.): Der deutsche Widerstand gegen Hitler. Wahrnehmung und Wertung in Europa und den USA. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2002, ISBN 3-534-13146-0.
• Rüdiger von Voss (ed.): Der Geist des Widerstands. Schriftsteller – Philosophen – Historiker – Staatsrechtler. Reden zum 20. Juli 1944. August Dreesbach Verlag, Minca 2014, ISBN 978-3-944334-22-6.

Austria

• Dokumentationsarchiv des österreichischen Widerstandes (ed.): Widerstand und Verfolgung in den österreichischen Bundesländern 1934–1945. Eine Dokumentationsreihe.
• Hermann Langbein: «...nicht wie die Schafe zur Schlachtbank» – Widerstand in den nationalsozialistischen Konzentrationslagern 1938–1945. Fischer, Francfurt 1988, ISBN 3-596-23486-7.
• Radomír Luža: Der Widerstand in Österreich 1938–1945. Österreichischer Bundesverlag, Vienna 1983, ISBN 3-215-05477-9.
• Fritz Molden: Die Feuer in der Nacht. Opfer und Sinn des österreichischen Widerstandes 1938–1945. Amalthea, Vienna, Minca 1988, ISBN 3-85002-262-5.
• Wolfgang Neugebauer: Der österreichische Widerstand 1938–1945. Edition Steinbauer, Vienna 2008, ISBN 978-3-902494-28-3.
• Herbert Steiner: Gestorben für Österreich. Widerstand gegen Hitler. 1995, ISBN 3-85409-243-1.
• Helga Thoma: Mahner, Helfer, Patrioten. Porträts aus dem österreichischen Widerstand. Edition Va Bene, Vienna 2004, ISBN 3-85167-168-6.

Frantscha

• Philippe Bourdrel: L'Épuration sauvage 1944–1945. Éditions Perrin, Paris 2002.
• Pierre Broué, Raymond Vacheron: Meurtres au maquis. Éditions Grasset, Paris 1997.
• Alain Guérin: La Résistance. Chronique illustrée 1930–1950. (5 toms). Livre Club Diderot, Paris 1972.
• Dominique Peillon: Les Réseaux de Résistance. En: La France des années noires. Tom 1, le Seuil 1993.
• Dominique Peillon, Olivier Wieviorka: La Résistance. En: La France des années noires. Tom 2, Éditions du Seuil, Paris 1993.
• Gilles Perrault: Taupes rouges contre SS. Éditions Messidor, Paris 1986 (communistes et antifascistes allemands et autrichiens dans la Résistance en France). Ed. 1996, ISBN 978-2-209-05819-8.

Colliaziuns

 Commons: Resistenza cunter il naziunalsocialissem – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

Europa

• European Resistance Archive (ERA)

Germania

• Bundeszentrale für politische Bildung: Verweigerung im Alltag und Widerstand im Krieg
• Bundeszentrale für politische Bildung: Selbstbehauptung und Gegenwehr von Verfolgten
• www.gdw-berlin.de – Gedenkstätte Deutscher Widerstand

Ulteriurs stadis

• Archiv da documentaziun da la resistenza austriaca
• La Resistenza – gruppaziuns da resistenza talianas
• Perscrutaziun da la resistenza tudestg-ollandaisa