Glacijalni proces

Glacijalni proces je geomorfološki proces koji nastaje delovanjem leda, snega i mraza (niskih temperatura). Ovako su objedinjena tri procesa, koja se, inače, razlikuju. Dejstvo leda predstavlja glacijalni proces u užem smislu. Geomorfološko dejstvo snega naziva se nivacioni proces, dok se delovanje mraza naziva kriogeni proces.

Lednik Franc Jozef

Objedinjenje ova tri procesa učinjeno je zbog toga što njihovi agensi deluju istovremeno i na istom prostoru. Njihovi mehanizmi su međusobno veoma bliski i povezani, pa su slični i efekti koje oni izazivaju. Oblici ova tri procesa su, takođe, veoma slični, i sa postepenim prelazima jednih u druge.

Opštu i osnovnu karakteristiku glacijalnog procesa čine izuzetno veliki morfološki učinci. U ovom procesu se eroduju, transportuju i akumuliraju velike količine materijala. Zbog toga, glacijalni proces, iako vremenski ograničen, ostavlja za sobom jasno uočljive promene u reljefu.

Područja razvoja

Područja razvoja glacijalnog procesa određuje snežna granica. To je visinska zona iznad koje je bilans insolacije i radijacije negativan, tj. količina toplote koju Zemlja prima od Sunca je manja od količine toplote koju Zemlja emituje. Zbog toga se sve atmosferske padavine javljaju u čvrstom agregatnom stanju. Sneg i led se zadržavaju tokom višegodišnjeg, pa i viševekovnog, perioda.

Položaj snežne granice zavisi od više faktora. Osnovni faktor je geografska širina, tj. klimatski pojas. U okviru istog klimatskog područja postoje velika variranja visine snežne granice. Njen položaj je uslovljen ekspozicijom padine, odnosno njenim položajem ili izloženošću ka severu ili ka jugu. Granica se menja i sa sezonskim kolebanjima temperature, s povećanjem ili smanjenjem vlažnosti.

S obzirom na položaj snežne granice i prostor zahvaćen glacijalnim procesom, izdvajaju se dva glavna područja razvoja glacijalnog procesa: polarne oblasti i područja visokih planina.

Mehanizam procesa

Agens glacijalnog procesa je udruženo delovanje temperaturnih promena, tj. dejstvo mraza, kao i kinetičke energije snega i leda. Do pokretanja snega i leda dolazi postepeno, zbog toga što se naslage godinama ne otapaju, pa se, naslagama novog snega, preko starijeg, povećava njegova ukupna debljina. Pod pritiskom naslaga debelih od 30 do 50 m počinje prekristalizacija donjih slojeva snega i nastaje zrnasti sneg. Prekristalisali zrnasti sneg naziva se snežanik. U literaturi se veoma često koristi i nemački termin firn.

Daljim povećavanjem pritiska, usled gomilanja novog snega, snežanik prelazi u led. Snežanik se pod pritiskom otapa, pa se javlja pojava tečenja donjih slojeva, koji su oslobođeni pritiska. Ovaj proces ponavlja se iz godine u godinu, stotinama i hiljadama godina. Tako nastaju ogromne mase leda. Kada naslage leda postanu debele, on se ponaša plastično, i počinje da teče.

Pokrenuti led naziva se lednik. U međunarodnoj, pa i srpskoj stručnoj literaturi, često se koristi nemački termin glečer. Lednici imaju veliku kinetičku energiju ali su im brzine kretanja obično vrlo male. Takođe, i sneg može da ime veliku kinetičku energiju. Na strmim padinama, pri gravitacionom kretanju, sneg može imati veliku kinetičku energiju, i prilikom kretanja obuhvatati nagomilane snežne mase na padini. Oburvana masa snega naziva se lavina.

Sadržaj glacijalnog procesa, kao geomorfološkog procesa, čine erozija, transport i akumulacija materijala.

Erozija

Glacijalna erozija obavlja se neposredno i posredno. Obe vrste mogu izazvati i druge vidove erozije (najčešće koluvijalnu) a javljaju se i prateće pojave.

Neposredna erozija predstavlja pokretanje stenskog materijala pod dejstvom mase leda u pokretu. Kretanjem leda se pokreće već pripremljeni materijal ali se otkidaju i pokreću i delovi matične stenske mase. Posrednu eroziju obavljaju komadi stenske mase koje led otkida i nosi. Izazvane pojave najčešće su predstavljene odronjavanjem i osipanjem materijala. Lednik, krećući se, potkopava stenske mase pored kojih prolazi i narušava prirodnu ravnotežu. Time izaziva koluvijalni proces, koji dovodi do odronjavanja i osipanja. Poseban vid pratećih pojava predstavlja soliflukcija, ili tečenje tla.

Transport

Zbog čvrstog agregatnog stanja transportnog sredstva, materijal koji lednici prenose ne trpi nikakve selekcije po krupnoći. Materijal se transportuje po površini, unutar tela ili u podini lednika. U podini i na stranama lednika dolazi do obrade materijala, ali ne i do njegovog zaobljavanja. Materijal je predstavljen uglastim komadima, oštrih ivica, ređe slabo zaobljenih, veličine od krupnoće gline (0,001 mm) do blokova metarskog prečnika.

Transport u glacijalnom procesu redovno traje veoma dugo. On se obavlja skokovito. Za vreme hladnijih perioda, lednici su snažniji i brži, i transportuju se veće količine stenskog materijala. U toku toplijih perioda, njihova kinetička energija značajno opada, pa im se smanjuje i transportna moć.

Akumulacija

Akumulacija stenskog materijala vrši se kada lednik smanji svoju kinetičku energiju. Međutim, promena kinetičke energije je skokovita, pa se akumulacija vrši celom dužinom lednika, po njegovim stranama, na dnu, a velika količina materijala biva preneta do kraja lednika i tu taložena. Akumuliran materijal nije sortiran po krupnoći. Akumuliran materijal u slučaju debljih i snažnijih lednika je sitniji, dok je u slučaju tanjih lednika heterogeniji. Granulometrijski najsitniji materijal akumuliraju pokrovni lednici polarnih oblasti.

Tipovi lednika

Prema načinu i mestu razvića, izdvajaju se dva osnovna tipa lednika: pokrovni tip i alpski tip. Pokrovni tip lednika čine veliki lednički pokrivači, koji su nastali u polarnim oblastima. Vrlo često se naziva i kontinentalni tip lednika. Lednici alpskog tipa razvijeni su u visokim planinskim oblastima, a kao klasična oblast njihovog današnjeg razvića uzimaju se Alpi. Još se nazivaju i dolinski lednici, jer nasleđuju doline nekadašnjih reka.

Pokrovni tip lednika

Pokrovni tip lednika, Ararat

Pokrovni, ili kontinentalni, tip lednika, još se naziva i inlandajs, od engleskih reči „inland ice“, što u doslovnom prevodu znači unutrašnji led, tj. led unutar kopna. Ovaj tip lednika razvijen je na Antarktiku i Grenlandu.

Pokrovni tip lednika ima oblik dome ili spljoštene kupole. Najveća debljina leda je u centru, gde vladaju najveći pritisci. Pod pritiskom led plastično teče. Kreće se radijalno (od centra). Kretanje je uglavnom nezavisno od reljefa podloge. Kretanjem lednika ublažava se reljef podloge i teži se ka njegovom zaravnjenju. Erodovani materijal je usitnjen do krupnoće gline. Prostori na kojima je nekada bio razvijen kontinentalni tip lednika su sada prostrane, blago zatalasane ravnice, pokrivene debelim naslagama glina.

Alpski tip lednika

Lednik Aleč, Švajcarska

Alpski tip lednika se javlja na visokim planinama, na svim kontinentima, izuzev Australije. Ovaj tip lednika ima izrazit linijski karakter. Lednici alpskog tipa formiraju se visoko iznad snežne granice i gravitaciono se kreću naniže. Za svoje kretanje koriste već postojeće linearne depresije pa je, zbog toga, njihovo razviće uslovljeno reljefom podloge.

Morfološki efekti lednika alpskog tipa suprotni su dejstvu inlandajsa. Oni snažnom erozijom produbljavaju doline i ustrmljavaju njihove strane. Posle povlačenja ostavljaju raščlanjeniji reljef, duboke doline, širokog dna i strmih strana i nazubljene i visoke grebene između njih.

Mešoviti tipovi lednika

Izmađu dva osnovna tipa lednika javljaju se i mešoviti tipovi, koji imaju karakteristike i pokrovnog i alpskog tipa. Među mešovitim tipovima, kao karakteristični, izdvajaju se dva tipa — supodinski i platoski lednici.

Supodinski tip

Satelitski snimak lednika Malaspina, Aljaska

Supodinski tip kararakteriše razvoj linearnih, dolinskih lednika, koji silaze s visokih planina o u njihovim podnožju (supodini) se spajaju u prostrano ledeno polje tipa manjeg inlandajsa. Tipski razvoj supodinskih lednika je na Aljasci, pa otuda i naziv aljaski tip. Klasično razviće supodinskog tip lednika ima lednik Malaspina na Aljasci.

Platoski tip

Satelitski snimak platoskog tipa lednika, Island

Na visoravni (platou) platoskog tipa lednika razvijeno je veliko ledeno polje, odnosno manji inlandajs. Iz tog polja se izdvajaju pojedinačne ledene reke, ili ledeni jezici, i silaze s platoa, obično do mora. Takav tip lednika bio je razvijen na Skandinavskom poluostrvu, pa otuda i naziv skandinavski tip lednika.

U toku poslednje glacijacije, u pleistocenu, Skandinavsko poluostrvo bilo je pokriveno debelim ledenim pokrivačem, od koga su se odvajali manji lednici dolinskog tipa, koji su se spuštali do mora. Oni su produbljavali doline i ustrmljavali njihove strane. Posle otapanja lednika donje delove ledničkih dolina potopilo je more. To su sada duboki zalivi strmih strana, poznati pod nazivom fjordovi.

Oblici

Lednici grade specifične erozione i akumulacione oblike. Osim njih, javljaju se i oblici koji čine ostatke inicijalnog reljefa, koji su zaostali posle dejstva erozije. To su tzv. rezidualni oblici.

Erozioni oblici

Erozione oblike alpskog tipa lednika čine cirk i valov. U valovu se javljaju sekundarni oblici, kao što su ledničko rame, mutonirane stene i strije. U slučaju pokrovnog tipa lednika, erozione oblike čine mutonirane stene i strije.

Cirk

Cirk predstavlja mesto na kome se formira dolinski lednik. To je amfiteatralno udubljenje, strmih strana i blago zatalasanog dna. Jedna strana je otvorena i to mesto je svedeno na zaobljen prag, metarskog reda veličine. Inicijalnu depresiju za postanak cirka predstavlja čelenka nekadašnjeg vodotoka.

Ukoliko se cirk nalazi u blizini snežne granice, led koji se u njemu formira nedovoljan je za stvaranje lednika, koji bi se kretao gravitaciono naniže. U tom slučaju, led ostaje u cirku, i naziva se cirkni, ili cirkusni lednik. Cirk iz kojeg ne polazi led naziva se viseći cirk.

Cirkovi su karakteristika alpskog tipa lednika. U slučaju pokrovnog tipa lednika se ne javljaju, ili mogu nastati u retkim slučajevima, na visokim i strmim planinama. Na prostorima razvoja pokrovnog tipa lednika, morfološki značaj cirkova je zanemarljiv.

Valov

Nekadašnji valov

Valov, ili ledničko korito, je dolina kojom se kreće lednik. Njegov poprečni profil ima strme strane i široko, zaravnjeno dno. Najčešće nasleđuje rečnu dolinu. Međutim, za razliku od rečne doline, čiji talveg ima kontinuiran pad, uzdužni profil valova nema kontinuiran pad. Na njemu se javljaju brojne depresije, razdvojene pregradama od metarskih do dekametarskih visina.

Depresije uslovljavaju dodatno gomilanje leda. Povećanjem mase leda povećava se i njegova eroziona moć, čime se depresije sve više produbljavaju a pregrade između njih postaju sve više. Posle povlačenja lednika, nakon završetka glacijalnog procesa, u tim depresijama formiraju se jezera, tako što se voda dopunjava atmosferskim padavinama i površinskim vodama. Postoje brojna jezera koja su nastala na ovaj način: Bodensko, Ciriško, Ženevsko i Nešatelsko jezero u Švajcarskoj; Bledsko i Bohinjsko jezero u Sloveniji, itd.

Bohinjsko jezero

Ledničko rame

Ledničko rame predstavlja terasastu zaravan, obično dekametarske širine, koja se može zapaziti na stranama valova. Može se pratiti gotovo celom dužinom valova, i razvijena je, po pravilu, sa obe njegove strane. Ledničko rame nastaje kao rezultat sezonskog kolebanja nivoa leda u ledniku. Tokom hladnijeg perioda, nivo leda u ledniku je viši. U toku leta, nivo leda se smanjuje, lednik se povlači na manju visinu u dolini, ostavljajući za sobom terasastu zaravan kao granicu višeg i nižeg nivoa leda. Ledničko rame je aktivan oblik, koji lednik pokriva i modifikuje pri svakom višem nivou leda.

Mutonirane stene

Mutonirane stene su stenske mase kupolastog oblika, od metarskih do dekametarskih širina i dužina, a metarskih visina. Nalaze se na dnu valova, a obrađene su neposrednom i posrednom glacijalnom erozijom. Njihov naziv izveden je od francuskog termina roche moutonée, što bi značilo kovrdžava stena. Naziv je izabran zbog toga što reljef, pokriven mutoniranim stenama, podseća na polje na kome se nalaze ovce (fr. le mouton - ovan). U srpskoj literaturi za mutonirane stene u upotrebi je i termin komčići.

Strije

Prelazeći preko poliranih površina, lednik, materijalom koji nosi, zadire u njih i ostavlja uske brazde, milimetarske dubine i širine, a decimetarske pa i metarske dubine. Zarezi na poliranim površinama nazivaju se strije.

Rezidualni oblici

Rezidualni oblici su ostaci nekadašnjeg reljefa, koji su preostali posle delovanja lednika alpskog tipa. Čine ih oštri vrhovi i uski, nazubljeni grebeni. U rezidualne oblike pokrovnog tipa lednika čine samo nunataci.

Oštri vrhovi

Proširivanjem i produbljavanjem cirkova, njihovi zidovi se regresivno pomeraju. Prethodno zaobljen, kupolast vrh planine svodi se na oštar vrh, sličan rogu, ili visokoj i uskoj nepravilnoj trostranoj piramidi. Takav vrh ograničen je stranama tri cirka, ili više njih. Klasičan primer je vrh Materhorn (4480 m) u Švajcarskoj. Oštri vrhovi se često nazivaju i vrhovi tipa Materhorn.

Arete

Areta

Arete predstavljaju oštre i uske, nazubljene planinske grebene, koji se javljaju između valova ili cirkova. Njihov nastanak objašnjava se regresivnom erozijom strana dva susedna valova. Značajnu ulogu pri tome ima koluvijalni proces, koji je izazvan potkopavanjem strana valova dejstvom lednika. Odronjavanjem i osipanjem proširuju se valovi i ustrmljavaju njihove strane. Termin je srpska transkripcija francuske reči arête, koja označava riblju kost.

Nunataci

Nunataci na Grenlandu

Nunatak je izolovani breg ili planinski vrh koji se izdiže iznad ledenog pokrivača. Po pravilu, ima veoma strme strane, tako da se večiti led i sneg ne mogu zadržati na njima. Krećući se oko nunataka, lednik obavlja bočnu eroziju, potkopava njegove strane i izaziva odronjavanja i osipanja. Materijal koji je otkinut sa nunataka predstavlja retke stenske mase koje lednik pokrovnog tipa nosi po površini. Termin je kovanica eskimskih reči i označava usamljeni vrh.

Akumulacioni oblici

Svi akumulacioni oblici glacijalnog procesa nazivaju se morene. Termin je francuskog porekla. U Savojskim Alpima tim imenom (moirane) nazivan je brežuljak ili hrpa rastresitog materijala različite krupnoće. U stručnoj literaturi termin označava glacijalne akumulacione oblike i specifične sedimentološke karakteristike materijala od kojeg su oblici izgrađeni.

Naslage sedimenata koje su, u Škotskoj, tokom pleistocena, transportovane lednicima su nazivane til. Til obuhvata veliki granulometrijski raspon čestica i komada različitog litološkog sastava. Gomile tog rastresitog materijala, koje je odlagao lednik nazvane su drift. Vezani drift nosi naziv tilit. Međutim, internacionalno usvojen stručni termin za oblike izgrađene od nevezanog glacijalnog materijala ostao je morena.

Opšta i zajednička karakteristika svakog morenskog materijala je obrađenost, vrlo slaba, ili nikakva, zaobljenost i izuzetno visok stepen litološke i granulometrijske heterogenosti. Podela morena zasniva se na stepenu njene aktivnosti. Dve osnovne kategorije čine aktivne, ili pokretne, i napuštene, odnosno staložene morene.

Aktivne morene

Aktivne ili pokretne morene nastaju u glacijalnom procesu koji je u toku. One se transportuju, sa kraćim ili dužim zastojima, tako da menjaju oblik i položaj u reljefu. Prema položaju u savremenom ledniku, morene mogu biti površinske, unutrašnje i podinske.

• Površinske morene — Nalaze se na površini lednika. Pri tome mogu biti transportovane po stranama lednika, kada se nazivaju bočne morene, ili se kreću po sredini lednika, i označavaju terminom središnje morene. Bočne morene nastaju dejstvom lednika na strane valova, neposrednim ili posrednim otkidanjem i pokretanjem stenskog materijala na kotaktu lednika i stenske mase. Središnje morene raspoređene su po celoj površi lednika. Najčešće se javljaju u vidu više traka, međusobno paralelnih i izduženih u pravcu kretanja lednika. Trake materijala su metarskih širina i visina. Prilikom spajanja dva lednika, od kojih svaki na stranama nosi trake bočnih morena, spoljne trake ostaju kao bočne morene, a unutrašnje se spajaju u širu traku središnje morene. Pojava više paralelnih traka na jednom ledniku znači da je nastao spajanjem više manjih lednika. Površinske morene, koje su veoma zastupljene kod lednika alpskog tipa, veoma su slabo, ili nikako, razvijene u lednicima pokrovnog tipa. Jedini materijal koji se može naći na inlandajsu je otkinut i pokrenut sa retkih nunataka.

Pukotine u telu lednika (krevase)

• Unutrašnje morene — Materijal koji se nalazi i transportuje u telu lednika predstavlja unutrašnje morene. Znatan deo tog materijala potiče sa površi lednika. U telu lednika se, tokom kretanja, otvaraju i zatvaraju brojne pukotine, koje se nazivaju krevase. Kroz njih propada velika količina površinskih morena u unutrašnjost lednika. Deo unutrašnjih morena nastaje i otkidanjem materijala sa strana valova, dakle kao bočna morena. Unutrašnje morene mogu nastati i posle velikih lavina, koje se sruče na površinu lednika i pokrivaju deo površinskih morena. Unutrašnje morene su, takođe, skoro isključivo ograničene na alpski tip lednika. Male količine materijala, nastale otkidanjem sa nunataka prilikom prolaska inlandajsa, praktično su zanemarljive.
• Podinske morene — Podinske morene nastaju otkidanjem i pokretanjem materijala prilikom prelaska lednika preko stenovite podloge. Stenski materijal podinskih morena je sitniji, jer debele naslage leda izazivaju velike pritiske. Vrlo retko se u njima mogu naći krupniji blokovi. Podinske morene nastaju i u slučaju lednika alpskog tipa, kao i u slučaju inlandajsa. Kada se radi o lednicima alpskog tipa stenski materijal je granulometrijski heterogeniji i u njemu dominira sitnija frakcija. Debljina podinskih morene je metarska, vrlo često i dekametarska. U slučaju inlandajsa podinske morene čine gline, peskovite gline i glinoviti pesak. Pesak i šljunak su retki, a krupniji blokovi gotovo izostaju.

Napuštene (staložene) morene

Posle povlačenja lednika transportovan morenski materijal ostaje napušten i deponovan u vidu staloženih morena. Prema mestu odlaganja na prostoru nekadašnjeg lednika, razlikuju se čeone, bočne i podinske morene. Specifične pojave, posebno karakteristične za inlandajs, čine eratički blokovi, drumlini, ozari, eskeri i kamovi.

• Čeone morene — Čeone morene nalaze se na kraju nekadašnjeg lednika. To je materijal koji je transportovan celom dužinom kretanja lednika. Čeona morena ima izgled bedema, najčešće srpastog, polumesečastog oblika. Bedem je konveksan u pravcu kretanja lednika i postavljen je normalno na taj pravac. Materijal je izuzetno litološki i granulometrijski heterogen, delimično obrađen, nezaobljen i nevezan. Prilikom povlačenja, lednik ostavlja čeone morene duž valova. Te morene, nastale recesijom, tj. povlačenjem lednika, nazivaju se recesione morene. Čeone morene javljaju se i na obodu inlandajsa. Razlika u odnosu na alpske lednike je njihova velika dužina, koja se prati desetinama i stotinama kilometara.

Bočna morena

• Bočne morene — Materijal transportovan uz ivice lednika ostaje posle povlačenja lednika u vidu niskih bedema, paralelnih stranama valova. Kako su bočne morene ostavljene uz same strane valova, na njima se akumulira i koluvijalni materijal. To su plazevi sipara razvijenih na strmim stranama valova, ili gomile materijala, nastale odronjavanjem. Na prostoru razvoja inlandajsa napuštenih bočnih morena gotovo da i nema.
• Podinske morene — Napuštene podinske morene javljaju se kao hrpe pretežno sitnijeg materijala, nepravilno raspoređene po valovu. Stenski materijal ovog tipa morena je izuzetno granulometrijski heterogen. Pored gline, peska i šljunka, javljaju se i krupniji blokovi decimetarskih, pa i metarskih, dimenzija. Staložene podinske morene posebno dolaze do izražaja u slučaju pokrovnog tipa lednika.

Eratički blok

• Eratički blokovi — Eratički blokovi predstavljaju krupne stenovite blokove, od metarskih do dekametarskih dimenzija, čiji litološki sastav ne odgovara sastavu sredine u kojoj se nalaze. Ovi oblici javljaju se i kod alpskog i kod pokrovnog tipa lednika. Kod inlandajsa oni predstavljaju specifičan indikator mesta odakle je lednik krenuo, ili prostora preko kojeg je lednik prešao. U slučaju alpskog tipa lednika, eratički blokovi nemaju taj značaj.

Drumlini

• Drumlini — Drumlini su lepo zaobljeni bregovi, izduženi u jednom pravcu, s vrlo blagim nagibom u pravcu kretanja leda. Izgrađeni su od finozrnih podinskih morena. U jezgru drumlina može se naći i matična stena. Karakteristika su prostora nekadašnjeg razvoja inlandajsa. Smatra se da nastaju preradom podinskih morena. Drumlini su masovna pojava. Javljaju se kao polja drumlina, ešalonirani u generalnom pravcu kretanja leda, formirajući reljef.
• Ozari — Ozari su uski, izduženi grebeni kao rezidualni oblici prvobitnih naslaga podinskih morena. Oni se javljaju između kanala, koji nastaju erozijom mekog i rastresitog materijala. Često su prepoznatljivi i u savremenom reljefu.

Deo eskera

• Eskeri — Eskeri su niski zmijoliki grebeni, sinusoidalno izvijeni. Nastanak eskera vezuje se za sedimentaciju podledničkih tokova vode. Materijal podinskih morena je transportovan vodom, delom zaobljen i klasifikovan po krupnoći. U pitanju su uglavnom pesak i sitniji šljunak. Eskeri su tipična pojava na prostorima gde su nekada bili razvijeni lednici pokrovnog tipa.
• Kamovi — Kamovi su brežuljci ili niski i uski pravolinijski grebeni, izgrađeni od delimično zaobljenog i po krupnoći klasifikovanog materijala. Nastaju tako što voda, koja se kreće kroz uske pukotine u ledu, prerađuje materijal podinskih morena. Razlika između kamova i eksera je samo u izgledu. Esker nastaje slobodnim tokom vode i stoga ima vijugav izgled, dok je u slučaju kamova tok vode kontrolisan pukotinama u ledu. Ozari, eskeri i kamovi, oblici tipični za inlandajs, mogu se javiti i u slučaju lednika alpskog tipa. Njihove dimenzije u tom slučaju su, međutim, znatno manje, tako da u morfološkom pogledu nemaju značaja.

Prostorni završetak glacijalnog procesa

Morensko jezero u Nacionalnom parku Banff u Kanadi

Glacijalni proces je prostorno ograničen. Njegov razvoj započinje iznad snežne granice, stvaranjem lednika. Lednik se, zavisno od mase leda i kinetičke energije, može kretati različitom brzinom. Prilikom kretanja, lednik se može zaustaviti neposredno ispod snežne granice, ako je njegova kinetička energija mala, odnosno, može se kretati i kilometrima iza snežne granice, i spustiti stotinama metara ispod nje, ako sadrži veliku masu leda, što uslovljava veću kinetičku energiju.

Silaskom ispod snežne granice, lednik počinje da se usporava i otapa. Te pojave su daleko izraženije što je lednik niži. Uzrok ovim procesima je dolazak lednika u područje pozitivnog bilansa insolacije i radijacije (većeg primanja, nego odavanja toplote). U nepovoljnim uslovima lednik gubi kinetičku energiju, čime se njegovo kretanje završava. Voda, nastala otapanjem lednika, može biti zajezerena morenama. Tada glacijalni proces prelazi u jezerski (limnički). Proces nastao delovanjem jezerskih voda nastalih od lednika naziva se glaciolimnički proces.

Zajezerene vode mogu probiti ili preliti prirodnu morensku branu, koja je uslovila stvaranje jezera. U tom slučaju počinje stalan linijski tok vode. Proces nastao dejstvom takvog agensa naziva se glaciofluvijalni proces.

Glaciolimnički proces

Plavsko jezero

Na završetku lednika koji silazi s planine ostaje čeona morena, normalna na pravac kretanja lednika. Ona se, na svojim krajevima, povezuje sa bočnim morenama, koje su paralelne pravcu kretanja lednika. Prostor ograničen čeonom i bočnim morenama naziva se terminalni (završni) basen. Bedemi, koji ograničavaju ovaj basen, predstavljaju branu, koja zajezerava vode nastale otapanjem leda. U terminalnom basenu formira se jezero. Vode, koje dotiču ispod lednika, nazvane podledničke reke, u jezero ritmično donose velike količine materijala. Tokom leta, kada je otapanje lednika najintenzivnije, podledničke reke pokreću krupniji morenski materijal. Tokom zime, otapanje leda je minimalno, pa se taloži finiji morenski materijal. S obzirom na to da je transportovan u vodenoj sredini, materijal koji se prinosi u jezero je obrađen, zaobljen i klasifikovan po krupnoći.

Klasičan primer terminalnog basena je Plavsko jezero u Crnoj Gori. Veliki lednik koji je silazio s Prokletija formirao je u području Plava terminalni basen. Čeona morena tog lednika predstavljala je branu, koja je zajezerila podledničku reku.

Terminalni basen i glaciolimnički proces javljaju se i na kraju inlandajsa. Bedemi čeonih morena su, u tom slučaju, izgrađene od znatno finijeg materijala, pa su i vododržljivije. Takođe je karakteristična ritmička sedimentacija. Glaciolimničke tvorevine nekadašnjeg inlandajsa poznate su u geologiji kao trakaste gline, ili pod skandinavskim nazivom varve. Međutim, savremeni lednici pokrovnog tipa nemaju terminalne basene i ne prolaze kroz glaciolimničku, niti glaciofluvijalnu fazu. Oni se završavaju na kontinentalnom pragu (šelfu), gde se led parcijalno cepa, i nastavlja da pluta u okeanu.

Glaciofluvijalni proces

Kraj lednika i početak reke Rone

Ispod lednika teku podledničke reke, koje nastaju njegovim otapanjem. One pokreću velike količine materijala, najčešće podinskih morena, koji transportuju, obrađuju i talože, stvarajući nove, glaciofluvijalne oblike. Morfološki efekti podledničkih reka slabije su izraženi u slučaju lednika alpskog tipa, ali su posebno značajni kada je u pitanju inlandajs. Oblici karakteristični za lednike pokrovnog tipa - ozari, eskeri i kamovi, su, zapravo, glaciofluvijalni oblici.

Glaciolimnički proces gotovo redovno prelazi u glaciofluvijalni proces. Bedem koji ograničava jezero izgrađen je od materijala čeone i bočnih morena i kroz njega se proceđuje voda podledničkih tokova. Ona odnosi sitniji materijal i na spoljnoj strani čeone morene gradi prostranu glaciofluvijalnu lepezu, kao prvi glaciofluvijalni oblik u nastavku glaciolimničkog procesa.

Iznošenjem sitnijeg materijala povećava se vodopropusnost brane i sve veće količine vode ističu iz jezera. Tako se povećava i kinetička energija vodotoka, što dovodi po povećane erozije brane. Reka, koja ističe iz jezera, se useca u glaciofluvijalnu lepezu po spoljnom obodu čeone morene. Zaostali delovi lepeze nazivaju se glaciofluvijalne terase.

Glacijalni proces u vremenu

Glacijalni proces spada u tzv. „klimatske procese“ i njegov početak i završetak uslovljeni su značajnim klimatskim promenama — zahlađenjem, odnosno otopljavanjem. Promene se dešavaju postepeno i veoma sporo. Snežna granica se snižava sa pojavom atmosferskih padavina u čvrstom stanju, dok je povećanje njene apsolutne visine uslovljeno klimatskim otopljavanjem i pojavom padavina u tečnom stanju. Smena procesa, preuzimanje dominacije u morfološkom oblikovanju neke oblasti, ili gubitak uloge dominantnog faktora u formiranju reljefa, obavlja se veoma sporo, traje hiljadama godina i to uz čitav niz postepenih prelazaka jednog procesa u drugi . Glacijalni proces najčešće nastaje smenom prethodnog fluvijalnog procesa, a završava se smenom novim fluvijalnim procesom.

Povezano

• Geomorfologija
• Geomorfološki proces
• Eluvijalni proces
• Deluvijalni proces
• Proluvijalni proces
• Koluvijalni proces
• Fluvijalni proces
• Kraški proces
• Marinski proces
• Eolski proces

Literatura

• Anđelić M. 1990. Geomorfologija. Beograd: Vojnogeografski institut
• Marković M., Pavlović R., Čupković T. 2003. Geomorfologija. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva
• Pešić L. 2001. Opšta geologija - Egzodinamika. Beograd: Rudarsko-geološki fakultet

Spoljašnje veze

• Glacijalni reljef planine Lovćen
• Ilustrovana klasifikacija lednika