Izvorni kod stranice Opsada Skadra (1912–1913)

{{Infokutija vojni sukob
|slika = Skadar-crnogorska-zastava.jpg
|datum= 28. oktobar 1912 - 23. april 1913.
|opis_slike = ''Crnogorska zastava na skadarskoj tvrđavi''.
|sukob= Opsada Skadra
|dio= [[Prvi balkanski rat|prvog balkanskog rata]]
|mjesto= [[Skadar]], [[Otomansko carstvo]] (danas [[Albanija]])
|rezultat= Kratkotrajna [[Crna Gora|crnogorska]] pobjeda. Skadar pao krajem aprila, a predan [[kneževina Albanija|Albaniji]] početkom maja 1913.
|strana1= {{flagicon|Otomansko Carstvo}} [[Otomansko Carstvo]],
[[Datoteka:Albania 1914 Flag.svg|border|23px]] [[Albanci|Albanski]] dobrovoljci
|strana2= [[Datoteka:Flag of the Kingdom of Montenegro.svg|border|23px]] [[Kraljevina Crna Gora|Crna Gora]] <br /> {{flagicon|Srbija|1882}} [[Kraljevina Srbija|Srbija]]
|komandant1= {{flagicon|Otomansko Carstvo}} [[Hasan Riza Paša]]{{KIA}}
{{flagicon|Otomansko Carstvo}} [[Esad Paša Toptani]]
|komandant2= [[Datoteka:Flag of the Kingdom of Montenegro.svg|border|23px]] [[Kralj Nikola]]<br />[[Datoteka:Flag of the Kingdom of Montenegro.svg|border|23px]] [[Danilo Petrović-Njegoš (1871-1939)|Danilo Petrović Njegoš]] <br />[[Datoteka:Flag of the Kingdom of Montenegro.svg|border|23px]] [[Janko Vukotić]]<br />[[Datoteka:Flag of the Kingdom of Montenegro.svg|border|23px]] [[Mitar Martinović]]
|snaga1= 18.000-24.000 [[Otomansko Carstvo|otomanskih]] vojnika<ref name="Đurišić"/><ref name="Brajičić"/><br />5.000-9.000 [[Albanci|albanskih]] dobrovoljaca<ref name="Đurišić"/><ref name="Brajičić"/><br />108 [[top]]ova<ref name="Brajičić"/> 
|snaga2= 23.000-28.000 [[Crna Gora|crnogorskih]] vojnika <ref name="Brajičić"/><br />8.000-10.000 [[srbija]]nskih vojnika<ref name="Brajičić"/><ref name="Belić"/><ref name="Ratković"/><br />100-njak topova<ref name="Đurišić"/>
|gubici1= ukupni gubici nepoznati;<br />oko 3.400 samo [[Bitka kod Bardanjolta|na Bardanjoltu]] <ref name="Brajičić"/><ref name="Vojna 489"/>
|gubici2= 9.438 [[Crnogorac]]a ukupno<ref name="Brajičić"/><br />1.600-1.800 [[Srb]]a samo [[Bitka na Brdici|na Brdici]]<ref name="Belić"/><ref name="Ratković"/><br />'''Napomena''': ''prikazani su ukupni gubici: poginuli, zarobljeni i ranjeni''.
}}

'''Opsada Skadra''', koja se ponekad naziva i '''Bitka za Skadar''', je operacija koju je [[crnogorska vojska]] poduzela s ciljem da zauzme [[Otomansko Carstvo|osmanlijsko]] utvrđenje [[Skadar]] u Severnoj [[Albanija|Albaniji]], za vreme [[prvi balkanski rat|prvog balkanskog rata]] krajem [[1912]]. i početkom [[1913]]. godine.

Crnogorska vojska je, uz pomoć [[Srbija|srpske]] vojske, opsedala Skadar šest meseci i tokom tog perioda je više puta bezuspešno pokušavala da zauzme grad. Krajem [[april]]a 1913. godine zapovednik odbrane [[Esad Paša Toptani|Esad Paša]] je predao Skadar Crnogorcima, ali su oni već početkom maja pod pritiskom međunarodnih snaga bili primorani da se povuku, a grad je pripao novoosnovanoj državi Albaniji, sukladno odlukama [[Londonska konferencija 1912-1913|Londonske konferencije]].

Uzrok opsade su bile teritorijalne pretenzije Crne Gore, [[istorijsko pravo|temeljene]] na činjenici da je Skadar bio prestonica [[Zeta|Zete]] u srednjem veku. U vreme balkanskog rata, većinsko stanovništvo [[skadarski vilajet|skadarske oblasti]] su činili [[Albanci]].<ref name="skynet">Published on December 21, 1912 - view the table of Vilajet Skutari: [http://users.skynet.be/ovo/GodsdBalkan.html Skynet GodsdBalkan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120831151609/http://users.skynet.be/ovo/GodsdBalkan.html |date=2012-08-31 }}</ref>

== Pozadina ==
{{main|Balkanski savez|Prvi balkanski rat}}
Crna Gora je 1912. godine zajedno sa Srbijom, [[Grčka|Grčkom]] i [[Bugarska|Bugarskom]] sklopila [[Balkanski savez]] s ciljem da se iskoristi zauzetost Otomanskog Carstva [[italijansko-turski rat|ratom protiv Italije]] te zauzmu njegova balkanska područja. Pripojenje Skadra - koji je imao veliki značaj u srpskoj [[nacionalna mitologija|nacionalnoj mitologiji]] - je predstavljao jedan od glavnih ratnih ciljeva crnogorskog kralja Nikole, iako je u njemu početkom 20. veka živelo većinski albansko stanovništvo. Serdar [[Janko Vukotić]] je uoči rata govorio da su ''"svi složni u tome da je Skadar za Crnu Goru životno pitanje"''.<ref name="Đurišić">[http://www.montenegrina.net/pages/pages1/istorija/cg_od_20vij_do_1_svj_rata/uloga_kralja_nikole_u_prvom_balkanskom_ratu.htm Mitar Đurišić: Uloga kralja Nikole u Prvom balkanskom ratu]</ref>

Crnogorci su smatrali kako će uspeti zauzeti grad, delom zahvaljujući uglavnom pozitivnim iskustvima za vreme [[Crnogorsko-turski rat 1876-1878|poslednjeg rata]] s Otomanskim Carstvom 1876-1878. godine, a delom zato što se očekivala podrška katoličkih plemena na severu Albanije.<ref name="Lebenserinnerungen 1968">[[Eqerem bej Vlora]], Lebenserinnerungen ('Memoari'), München 1968, 1973.</ref> S druge strane, odbrana grada uopšte nije bila za potcenjivanje. Skadar je bio utvrđen sa dvije odbrambene linije poljskih utvrđenja. Prvu odbrambenu liniju sačinjavao je: [[Taraboš]], [[Brdica]], [[Bardanjolt]] i [[Štoj]]; drugu odbrambenu liniju sačinjavala su utvrđenja: Malog Taraboša, Tepe i Malog Bardanjolta. Na svim tim položajima bila su podignuta poljska utvrđenja sa opkopima urezanim u kamenu i sa optočenom bodljikavom žicom 6-12 redova.<ref name="Brajičić"/>

{{izdvojeni citat|Skadarska utvrđenja su najmodernijega tipa, jer je Turska naročito polagala da Skadar, kao istaknuti šiljbok na krajnjoj i vrlo važnoj tačci carstva, bude što bolje utvrđen. Rovovi su maskirani, u zemlji, i sagrađeni od betona. Najboljim dvogledima spolja se ništa ne vidi, a kada se otvori borba ne zna se odakle sve vatra ne sipa. Prodiranje napadača sprečava nekoliko nizova različnih prepona, naročito hajdučkih jama koje se mogu staviti pod vodu i bodljikastih žica koje su povezane gvozdenim stubovima utvrđenim u cementnim podlogama. Celo utvrđenje je sada branjeno ne samo pešačkom vatrom iz zaklonjenih rovova već mnogobrojnom artiljerijom, naročito gradskim topovima najvećega kalibra.<ref name="Tucović"/>|[[Dimitrije Tucović]]}}

Budući da je aktivno pomagala [[Albanski ustanak 1911.|albanske ustanike]], Crna Gora je računala s mogućnošću da stanovništvo sjeverne Albanije pruži pomoć crnogorskoj vojsci, u cilju sopstvenog oslobođenja i ujedinjenja s Crnom Gorom. Sem toga, nemiri i ustanci u sjevernoj Albaniji u velikoj mjeri su oslabili turske pozicije u tim krajevima. Prema tome, kralj Nikola je računao da će crnogorska državna teritorija moći da se proširi, u najmanju ruku na Skadar, [[Medova|Medovu]] i dio Albanije sjeverno od [[Drim]]a.<ref name="Đurišić"/>

S druge strane, [[Porta]] je nakon [[Albanski ustanak 1912.|velikog albanskog ustanka]] [[1912]]. obećala [[autonomija|autonomiju]] [[Albanija|Albaniji]], koja bi obuhvatila [[Velika Albanija#Prizrenska liga|četiri vilajeta]] uključujući i [[Skadarski vilajet|skadarski]]<ref name="ReferenceA">[[Izveštaj međunarodne komisije o Balkanskim ratovima]] (str. 47)</ref>, pa su albanski poglavari na okupljanju uoči rata odlučili da se bore na strani Turske.<ref name="Knjiga o Kosovu">{{Cite web |title=Dimitrije Bogdanović, Knjiga o Kosovu |url=http://www.kosovo.net/sk/rastko-kosovo/istorija/knjiga_o_kosovu/bogdanovic-kosovo_3.html |access-date=2011-10-18 |archive-date=2010-05-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100526172148/http://www.kosovo.net/sk/rastko-kosovo/istorija/knjiga_o_kosovu/bogdanovic-kosovo_3.html |dead-url=yes }}</ref> Ovo obećanje teritorija Albancima, bio je ujedno jedan od glavnih razloga balkanskog rata protiv Turske.<ref name="ReferenceA"/>

== Početak opsade (1912) ==
{{main|Bitka kod Bardanjolta}}
Crna Gora je bila prva među državama Saveza koja je objavila rat Otomanskom Carstvu [[8. oktobar|8. oktobra]] [po starom 25. septembra] [[1912]].<ref name="leksikon"/> Crnogorska vojska veličine 35.600 vojnika bila je podijeljena u tri operativna odreda: Zetski, Primorski i Istočni.<ref name="leksikon">[http://www.montenegrina.net/pages/pages1/istorija/cg_od_20vij_do_1_svj_rata/balkanski_ratovi1912_1913_istorijski_leksikon1.htm Balkanski ratovi 1912-1913.]</ref> Zadatak prva dva je bio da zauzmu [[Skadar]], dok je Istočni odred upućen prema [[Sandžak]]u i [[Metohija|Metohiji]]. Ka Skadru je upućeno 8 brigada, sa 36 bataljona i 74 topa, dok su pomoćne snage imale 17 bataljona i 32 topa.<ref name="Đurišić"/> Za komandanta Zetskog odreda postavljen je prijestolonasljednik [[Danilo Petrović]], za komandanta Primorskog brigadir [[Mitar Martinović]], predsjednik Vlade i ministar vojni, a za komandanta Istočnog odreda (pomoćne snage) brigadir [[Janko Vukotić]]. Inače, Ratni savjet je bio imenovao [[Blažo Bošković|Blaža Boškovića]] za komandanta Zetskog odreda, ali je knjaz Nikola poništio ovu odluku i na to mjesto postavio svog sina.

[[Datoteka:Kosovo-albanian-rebels-retreat 1912.jpg|thumb|Albanski dragovoljci 1912.]]
{{izdvojeni citat|Grad će uskoro biti okružen, ali ovaj grad neće pasti u ruke Crnogoraca. Skadar je naša sudbina ili naš grob, ali ne i naša sramota. Danas imamo pet hiljada vojnika, ali više od 20 hiljada drugih nam dolazi u pomoć. Od danas počinje očajnička bitka, za koju niko od nas ne zna koliko će trajati.|[[Hasan Riza Paša]], tokom priprema za odbranu Skadra<ref name="HRP">{{cite book|title=Hasan Riza Pasha: Mbrojtës i Shkodrës në Luftën Ballkanike, 1912-1913|last=Ulli|first=Prenk|coauthors=|year=1995|publisher=Albin|location=[[Shkodër]], [[Albania]]|pages=34–40|url=http://books.google.nl/books?id=ccUzHAAACAAJ&dq=Hasan+Riza+Pasha&hl=nl&ei=lx32TfXBGomZOuzuiLYH&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCsQ6AEwAA|accessdate = 13. 06. 2011.}}</ref>}}

Originalni crnogorski plan je bio da se Skadar zauzme na prepad. Ali, napredovanje crnogorske vojske je bilo sporo te je pred grad došla tek 28. oktobra. Napad je usporio i četvorodnevni odmor u [[Cijevna|Cijevni]] i [[Tuzi]]ma nakon zauzeća.<ref name="Brajičić">[http://www.montenegrina.net/pages/pages1/istorija/cg_od_20vij_do_1_svj_rata/moji_memoari.htm Radule Simov Brajičić: Moji memoari]</ref> To je otomanskim snagama dalo dosta vremena da organizuju odbranu. Crnogorske snage čak nisu uspele ni u potpunosti opkoliti grad, tako da je pod otomanskom kontrolom ostao put za [[Drač]], odakle su stizale pojačanje i namirnice za garnizon.<ref name="въчков">{{cite book | last = Въчков| first = Александър| year = 2005| title = Балканската война 1912-1913| publisher = Анжела|pages=138-141}}</ref> Turskom [[garnizon]]u, koji je brojao oko 5.000 pripadnika redovne vojske se priključio i veliki broj visoko motivisanih [[Albanci|albanskih]] dobrovoljaca. 17, 18. i 19. oktobra u Skadar je stiglo 4.000 vojnika (zakašnjelih s mobilizacijom), a tri dana kasnije još 4.000 vojnika i pošto se broj turske posade popeo na 18 hiljada ljudi, ona je imala izgleda da se na duže vrijeme odupre Crnogorcima.<ref name="Đurišić"/> Uoči crnogorskog napada, turska odbrana Skadra, pod komandom [[Hasan-Riza|Hasan-Rize]] divizijskog đenerala, sastojala se iz: 24-te divizije I carigradskog korpusa, Skadarske redivske divizije i Elbasanske divizije, jednog gardijskog puka od 3 [[Bataljon|tabora]], dva puka poljske artiljerije sa 72 [[top]]a, jednog puka brdske artiljerije sa 36 topova i 1 eskadron konjice, uz to još i oko 6 hiljada naoružanih i obučenih dobrovoljaca Arbanasa.<ref name="Brajičić"/>

Pošto se Zetski odred, najzad, prikupio na položajima sjeverozapadno od Štoja, knjaz Danilo je odlučio da 24. oktobra izvrši napad na [[Štoj]], a zatim i na Skadar. Ali brigadir Martinović, poslije trodnevne artiljeriske pripreme, 25. oktobra nije uspio da likvidira odbranu Štoja, pa je radi napada na grad morao da pregrupiše snage kako bi glavni udar usmjerio preko Velikog i Malog [[Bardanjolt]]a.<ref name="Đurišić"/> [[28. oktobar|28. oktobra]] [[1912.]] su crnogorske snage jedino uspele zauzeti [[Bardanjolt]], jedno od spoljnih utvrđenja Skadra, ali su ono već idući dan povratile otomanske snage u protivnapadu.<ref name="Vojna 489">Vojna enciklopedija, Beograd, 1970., knjiga prva, strana 489.</ref> Pošto je naišao na jak otpor, kralj Nikola je u novembru odlučio da Skadar manjim snagama zadrži u opsadi, a glavnina da preuzme prodor ka jugu Albanije, u pravcu [[Medova|Medove]] i [[Lješ]]a.<ref name="Đurišić"/> Za organizovanje opšteg napada na Skadar čekao se dolazak Janka Vukotića iz [[Đakovica|Đakovice]] i povratak Mitra Martinovića iz Lješa. 12. novembra, u Skadar pristižu tri tabora nove turske vojske i oko 1.500 arbanaških dobrovoljaca.<ref name="Brajičić"/> Jedan od aktivista međunarodnog [[Crveni krst|Crvenog krsta]] koji je u to vreme boravio u Skadru beleži sledeće:

[[Datoteka:Turkish forces in Shkodër.jpg|thumb|Turska artiljerija na Tarabošu.]]

{{izdvojeni citat|Skadar je bio opsednut ali Crnogorci, koji su na bojnom polju jedva mogli da skupe 30.000 ljudi, ostali su tu celu zimu. Velika tvrđava Talaboš na visokom brdu nad gradom Skadrom i donjim delom jezera, bila je nedostupna za njihovu vojsku i artiljeriju. A u samom gradu Skadru Albanci su se borili za život svog naroda, a ne za Turke, i davali veličanstven i dugotrajan otpor.<ref name="čitanka">{{Cite web |title=Istorijska čitanka: Balkanski ratovi, Beograd, 2005 |url=http://cdsee.org/pdf/WorkBook3_sr.pdf |access-date=2010-04-13 |archivedate=2012-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120304163618/http://www.cdsee.org/pdf/WorkBook3_sr.pdf |deadurl=yes }}</ref>|Henri Adam Gibons, aktivist Crvenog krsta i očevidac}}

Crnogorske snage su imale daleko više uspeha na istočnom ratištu, gdje je u sadejstvu sa srpskim snagama zauzet [[Sandžak]] i deo [[Kosovo|Kosova]] (oblast [[Metohija|Metohije]]). To je kralju Nikoli omogućilo da odatle povuče skoro svu svoju vojsku te je koncentriše oko Skadra. Istodobno, i srpska vojska pristiže na albansku obalu. [[17. novembar|17. novembra]] su srbijanske trupe kod [[Lješ]]a potukle čitav jedan tabor otomanske vojske gdje je poginuo i sam zapovednik.<ref name="Brajičić"/> [[20. novembar|20. novembra]] je stigao Janko Vukotić sa 5.500 vojnika, a nekoliko dana kasnije vratio se i Mitar Martinović.<ref name="Đurišić"/>

== Stanje civilnog stanovništva ==
U svojoj poznatoj knjizi „Borba za Skadar“ engleska spisateljica [[Edith Durham]] piše o paljenju [[kuća]], [[pljačka]]ma i ratnim razaranjima u [[selo|selima]] oko Skadra, kojima je bila očevidac:

{{izdvojeni citat|Neka sela su bila tako raštrkana da mi je trebalo tri dana jahanja, po 10-12 sati, da ih obiđem, ukažem pomoć i vratim se u [[Skadar]]. Sve u svemu, obišla sam 1022 porodice u okolini Skadra kojima su spaljene kuće. Najtužnije od svega mi je to što neke od tih nesrećnih žrtava nisu imale pojma zašto im se to zlo događa. Žene sa izgladnelom decom su pitale: „Zašto su veliki vladari dozvolili da vojnici dođu, da nas pljačkaju i ubijaju? Nikom nismo učinili ništa nažao. A oni su uzeli naše koze, naše ovce, sve. A kad je moj muž pokušao da spase ovce, oni su ga ustrelili. Naša kuća je spaljena. Umiremo od gladi na ovom putu.<ref>{{Cite web |title=Balkanski ratovi |url=http://cdsee.org/pdf/WorkBook3_sr.pdf |access-date=2010-04-13 |archivedate=2012-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120304163618/http://www.cdsee.org/pdf/WorkBook3_sr.pdf |deadurl=yes }}</ref>|[[Edith Durham]]}}

[[Datoteka:Skadar januar 1913.jpg|thumb|Gladna sirotinja u bašti italijanskog konzulata u Skadru, za vreme crnogorsko-srpske opsade (sredina januara 1913).]]

[[Gino Berri|Đino Beri]], mladi italijanski novinar koji je boravio u Skadru tokom čitavog trajanja opsade, u svojoj knjizi govori o strahovitoj gladi koja je vladala u gradu:

{{izdvojeni citat|Jutros je hleb opet poskupeo... Razlog za povećanje cene hleba nije nedostatak brašna. U magacinima ima nekoliko hiljada džakova brašna. Kažu sedam, osam hiljada džakova. Nedostaju drvo i ugalj za pečenje hleba. Po selima su pokupili sve drvo i ugalj i više ga nema.<ref name="čitanka"/>|[[Gino Berri]], beleška za [[13. novembar]] 1912.}}

{{izdvojeni citat|To što ste uspeli da kupite veknu hleba nije značilo da će on sigurno ostati vaš. Oni koji su bili izgurani iz reda ili se samo tako pretvarali, tražili su hleba od onih koji su ga dobili. U svađama oko hleba, pobeđivali su oni jači. U ovakvim okršajima nekad su intervenisale retke žandarmerijske patrole. Ali one su mogle samo da prekinu tuču ali ne i da reše tu tešku situaciju.<ref name="čitanka"/>|[[Gino Berri]], beleška za [[21. novembar]] 1912.}}

17. novembra je usled crnogorskog bombardovanja jedna granata pala u varoš i pobila mnogo naroda.<ref name="Brajičić"/>

== Primirje i ubistvo Hasan Rize ==
{{main|Londonska konferencija 1912-1913|Hasan Riza Paša}}
Planirani crnogorski napad je odložen jer je [[3. decembar|3. decembra]] 1912. potpisano [[primirje|primirja]], između Bugarske, koja je zastupala Srbiju i Crnu Goru s jedne, i Turske s druge strane. Desetak dana kasnije, saglasno potpisanom protokolu, otpočeli su [[Londonska konferencija 1912-1913|pregovori o miru]] u [[London]]u. Već na prvoj konferenciji predstavnika [[velika sila|velikih sila]] u Londonu [[17. decembar|17. decembra]] 1912. godine, odlučeno je da se obrazuje autonomna [[Albanija]], što je učinilo besmislenim napore Srbije [[srpska okupacija Albanije|da preko Albanije izađe na more]], i Crne Gore, da joj pripadne Skadar sa okolinom.<ref name="leksikon"/> Crna Gora i Srbija se u početku nisu mnogo obazirale na ove odluke.

Tokom primirja, [[13. januara]] 1913. godine komandant odbrane Skadra [[Hasan Riza paša]] je ubijen u zasedi po naređenju [[Esad paša Toptani|Esad paše Toptanija]], koji je potom preuzeo komandu.<ref name="čitanka"/><ref>[[Wladimir Petrowitsch Potjomkin|Potjomkin]] (Hrsg.): ''Geschichte der Diplomatie'', Zweiter Band, Seite 276. Berlin 1948</ref><ref name="Elsie">{{Cite web |title=Robert Elsie, ''Essad Pasha Toptani'' |url=http://www.albanianhistory.net/texts20_1/AH1919.html |access-date=2011-10-16 |archivedate=2011-07-17 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110717005012/http://www.albanianhistory.net/texts20_1/AH1919.html |deadurl=yes }}</ref><ref name="MV">{{cite book|title=The Albanians: a modern history|isbn=1860645410|last=Vickers|first=Miranda|year=1999|publisher=I.B.Tauris|location=[[Londen]]|page=71|url=http://books.google.com/books?id=IzI0uOZ2j6gC&pg=PA72&dq=''Essad+Pasha''+Shkod%C3%ABr&hl=nl&ei=-Pb2TfWEOoufOv6BkbQK&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCoQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false|accessdate = 14. 06. 2011.}}</ref> Smatra se da je Riza Paša hteo da nastavi odbranu grada, a da je Esad Paša pregovarao sa Crnogorcima oko predaje Skadra, u zamenu za njihovu podršku da postane vladar Albanije.<ref name="HRP"/><ref>Pearson, Owen. ''Albania and King Zog: independence, republic and monarchy 1908-1939''. I.B.Tauris. 2004. {{ISBN|1-84511-013-7}} p. 38</ref>

Sporazum o primirju je posle mesec dana otkazala [[Grčka]] zbog turskog odbijanja da preda [[Janjina|Janjinu]]. Tada je Skadar, uz [[Janjina|Janjinu]], bilo jedino preostalo otomansko uporište zapadno od [[Čataldža|fronte ispred Carigrada]].

== Opšti napad na Skadar (1913) ==
{{main|Bitka kod Bardanjolta|Bitka na Brdici}}
[[Datoteka:Politika 16 novembar 1912.png|thumb|Beogradska ''[[Politika (novine)|Politika]]'' javlja o osnivanju [[Drački Okrug (Kraljevina Srbija)|dračkog okruga]] i borbama oko Skadra.]]

Po isteku primirja, [[kralj Nikola]] je od Srbije zatražio pomoć u [[artiljerija|artiljeriji]] i sadejstvo Primorskih trupa, kako bi zauzeo Skadar. Srpska Vrhovna komanda je poslala 12 poljskih [[top]]ova i odobrila da Primorske trupe pod komandom [[Damjan Popović|Damjana Popovića]] sudjeluju u predstojećem napadu.<ref name="Đurišić"/> Srpski socijaldemokrata [[Dimitrije Tucović]], učesnik pohoda u Albaniju, svedoči o uzaludnim ljudskim gubicima tokom ove operacije:

{{izdvojeni citat|Niska ludosti i žrtava koja je na kraju krajeva progutala primorski odred nema kraja. Kako je veličina zadatka u svakom pogledu premašala snagu odreda, na predstražu na Dajču, mestu prve pogibije u borbi sa skadarskom posadom, bačeno je nešto malo drinaca drugog poziva. Bez šatorskih krila i u kršu gde nije bilo ni drvceta da se vatra založi, oni su čuvali stražu i propadali od zime. I posle prvoga ozbiljnoga napada odmornih trupa skadarske posade drinci su morali popustiti, ostavljajući iza sebe leševe koje su pojačanja šumadinaca nekoliko dana kupila i sahranjivala.<ref name="Tucović">[http://sr.wikisource.org/sr-el/%D0%A1%D1%80%D0%B1%D0%B8%D1%98%D0%B0_%D0%B8_%D0%90%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%98%D0%B0_5 Dimitrije Tucović, Srbija i Albanija]</ref>|[[Dimitrije Tucović]]}}

[[7. februar]]a 1913. su crnogorske i srbijanske snage započele koordinisani napad na Skadar. Zetski odred je izvršio napad protiv 6 bataljona [[nizam]]a u [[Bitka kod Bardanjolta|bitci na Brdanjolu]]. Istovremeno, Primorske trupe srpske vojske su izvršile [[Bitka na Brdici|napad na Brdicu]], utvrđeni položaj u vanjskom pojasu skadarske [[tvrđava|tvrđave]]. Turska odbrana na Brdici je imala 4 bataljona [[nizam]]a i [[redif]]a, sa oko 20 artiljerijskih oruđa.<ref name="Vojna 579">Vojna enciklopedija, Beograd, 1970., knjiga prva, strana 579.</ref> Imali su dobro utvrđene položaje, celo bojište je bilo opasano sa 3 reda [[bodljikava žica|bodljikave žice]], a pojedine, značajnije tačke i sa 5-6 redova. Prilaz je bio vrlo težak zbog neprohodnog močvarnog zemljišta.<ref name="Vojna 579"/> Čitav taj i idući dan su vođene teške borbe, ali položaj nije zauzet, a gubici su bili ogromni, pa su srbijanske snage odustale od daljih napada do dolaska pojačanja. Gubici srpske vojske su bili između 1.592 (475 [[vojnik]]a i 16 [[oficir]]a poginulo i nestalo, 606 vojnika i 14 oficira ranjeno, 477 vojnika i 4 oficira zarobljeno<ref name="Belić">Narodna enciklopedija, 1927. godina, članak napisao [[Vladimir Belić]] (brigadni general).</ref>) do 1.800 ljudi.<ref name="Ratković">{{Cite web |title=dr Borislav Ratković, Prvi balkanski rat - na Kosovu i u Albaniji |url=http://www.graduzice.org/userfiles/files/prvibalkanskiratnakosovuiualbaniji.pdf |access-date=2011-10-16 |archivedate=2013-09-21 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130921054219/http://www.graduzice.org/userfiles/files/prvibalkanskiratnakosovuiualbaniji.pdf |deadurl=yes }}</ref> S druge strane, Crnogorci su nakon dva dana borbe i čitavog niza juriša uspeli zauzeti Veliki Bardanjolt, ali uz gubitke od 4000 mrtvih, ranjenih i nestalih.<ref name="Vojna 489"/> Otomanski gubici na Brdanjolu su iznosili 1338 ljudi.<ref name="Vojna 489"/> Kada su vesti o "brdičkoj kasapnici" stigle do [[Beograd]]a, »Štampa« je opisivala strahovitu pogibiju rečima:

{{izdvojeni citat|„Opšte je osećanje, da se tamo nije vodio račun o ljudima. Ljudi su izgubili svoju raniju vrednost i vrede taman onoliko koliko i bundeve.“<ref name="Tucović"/>}}

Nakon opšteg udruženog napada, gubici su bili ogromni, a Skadar je i dalje odolevao. Od Srbije je zatraženo da u Albaniju pošalje još snaga, kako bi se obezbijedio pad Skadra. [[Srpska vlada]] i Vrhovna komanda su odlučili da na Skadar pošalju čitav jedan [[korpus]] (Primorski kor), o čemu je kralj Petar izvijestio kralja Nikolu [[17. februar]]a.<ref name="Đurišić"/> Kralj Petar je zahtijevao da se komandantu Primorskog kora prepusti i komanda nad svim crnogorskim snagama pod Skadrom. Pošto izvrši svoj zadatak, on bi, kako je stajalo u depeši, ostavio Skadar Crnoj Gori. Kralj Nikola je odmah prihvatio taj prijedlog.<ref name="Đurišić"/>

== Srbijanska pojačanja ==
{{main|Primorski kor|Srpska okupacija Albanije}}
[[Datoteka:Albanian soldiers (Siege of Shkodër).jpg|thumb|Albanski vojnici oko Skadra.]]

Srpska vrhovna komanda je [[20. februar]]a formirala kombinovanu jedinicu, tzv. [[Primorski kor]], od 30.000 ljudi, sa četrdesetak [[Artiljerija|artiljerijskih]] oruđa i četiri [[avion]]a, kojim je komandovao general [[Petar Bojović]].<ref name="Andrijašević"/> U sastav Primorskog kora je ušao i [[Primorski aeroplanski odred]], prva borbena jedinica srpskog [[vazduhoplovstvo|vazduhoplovstva]], pod komandom majora Miletića. Sa Grčkom je dogovoreno da ovaj korpus grčkim brodovima prebaci iz [[Solun]]a do sjeverne Albanije. [[1. mart]]a je prvi ešalon otplovio iz Soluna za Medovu. [[8. mart]]a 1913. se prilikom izviđanja srušio srpski avion tipa ''[[Farman]]'' i tada je poginuo narednik [[Mihajlo Petrović]], koji se prema nekim tumačenjima, smatra prvim [[ratno zrakoplovstvo|vazduhoplovcem]] poginulim u istoriji ratovanja. Primorski kor je na položaje oko Skadra počeo pristizati sredinom marta. Tom prilikom su neka od pojačanja stradala u luci [[San Giovanni di Medua|San-Đovani di Medua]] pre no što su se stigla iskcati. [[12. mart]]a trupe koje su transportovane [[more]]m iz [[Solun]]a da pojačaju opsadu Skadra provele su na brodovima u luci čitav dan, čekajući iskrcavanje, i u tom čekanju zatekla ih je turska krstarica [[Osmanska krstarica Hamidiye|''Hamidija'']], koja je, posle uspešnog proboja grčke blokada [[Dardaneli|Dardanela]], vodila [[krstarički rat]] na Jadranu. Ona je tada iskoristila iskoristila priliku da napadne luku; tada je potopljeno nekoliko brodova te se ubijeno ili udavilo najmanje stotinu vojnika, mnogi od kojih su pokušali pronaći spas skokom u vodu.

[[Datoteka:Tarabos kod Skadra 1913.jpg|thumb|Crnogorci na Tarabošu 1913.]]

Skadar je sve vreme bio podrvgnut artiljerijskoj vatri, ali ona u pravilu nije davala rezultata. [[31. mart]]a izvršen je jedan napad na [[Taraboš]], ali nije osvojen. Poginuo komandir Pavle Plamenac i oko 400 Crnogoraca. Sve su češći izvještaji da u Skadru vlada glad, da je turska vojska iznurena, i da sa municijom pri kraju. Kod Crnogoraca se također osjeća zamor i neraspoloženje usled glasova da je [[Evropa]] podržala nezavisnu Albaniju sa Skadrom.<ref name="Brajičić"/>

Nova srpska pojačanja su na područje Skadra počela stizati tek krajem marta. [[31. mart]]a u Medovu je, najzad, stigao i treći ešalon Primorskog kora, s komandantom generalom Petrom Bojovićem. [[2. april]]a na [[Cetinje|Cetinju]] je i formalno riješeno da se sve crnogorske snage pod Skadrom stave pod komandu generala Bojovića, a njemu je povjereno da organizuje napad na Skadar. Istog dana je dio Primorskog kora sa đeneralom Bojovićem na čelu stigao pod Skadar, gde su počele pripreme za opšti napad. [[7. april]]a đeneral [[Petar Bojović]] je objavio primanje komande nad ujedinjenom vojskom dnevnom naredbom koja glasi:

{{izdvojeni citat|[[Datoteka:P Bojovic.jpg|levo|100px]]„Za sve oficire, podoficire i vojnike obje bratske vojske spojene u Primorski kor. Visokom naredbom Nj.V. Kralja Nikole I od 21. ovog mjeseca službeno, stavljena je pod moju komandu sva crnogorska vojska oko Skadra, prema čemu je i ona ušla u sastav Primorskog kora. Udostojen te velike časti da komandujem Primorskim korom ovako sastavljenim iz obiju bratskih vojski, a u ovom istoriski - znamenitom trenutku - moja prva riječ i pozdrav koji upućujem oficirima, podoficirima i vojnicima ovoga kora, jeste: Junaci, Vi ste dosadašnjom hrabrošću i pobjedama osvetili Kosovo i zadivili cio svijet; s vama se diči i ponosi srpstvo; na vas i na Skadar su sada upravljene oči i nade cijelog srpstva; Skadar je poslednja tačka koju još drže poslednji ostaci razlomljene turske carevine; Vi imate, junaci, da učinite još jedan i poslednji snažni napor, pa da ništite i poslednje ostatke turske sile na Balkanu i da ovladate gordim Skadrom. Ja sam tvrdo ubijeđen da ćete vi i sada savjesno i junački vršiti svoju dužnost kao i do sada i da udruženoj našoj bratskoj snazi i hrabrosti neće moći odoljeti skadarska posada, nego ćemo je u ime Boga pobijediti i Skadar zauzeti.“ <ref name="Brajičić"/>|Naredba komandanta Primorskog kora [[Petar Bojović|Petra Bojovića]] o primanju komande nad ujedinjenom vojskom}}

U redovima crnogorske vojske je zavladalo oduševljenje. Opšti napad na Skadar je planiran [[13. april]]a, a glavni napad se imao izvršiti na frontu [[Bardanjolt]]a. No, iako su sve pripreme završene do [[10. april]]a, do napada nije došlo usled pritiska velikih sila.

== Odluke velikih sila ==
{{main|Londonska konferencija 1912-1913|Kneževina Albanija}}
[[Datoteka:Skadar predaja zastave.jpg|thumb|Predaja [[Otomanska zastava|turske zastave]] kralju Nikoli.]]
[[Datoteka:Crnogorska zastava na Skadru.jpg|thumb|[[Crnogorska zastava]] na Skadru.]]
[[Datoteka:DC-1913-18-d-Crnogorci-slave-pad-skadra.jpg|thumb|Pobedničko slavlje na [[Cetinje|Cetinju]].]]
[[Datoteka:Montenegrin retreat.jpg|thumb|Crnogorsko povlačenje iz Skadra.]]
[[Datoteka:Shkodër 1913.jpg|thumb|Zastave [[velike sile|velikih sila]] na Skadru.]]

[[20. mart]]a [[1913]], [[Londonska konferencija 1912-1913|Londonska konferencija]] je odlučila da Skadar definitivno ostaje Albaniji.<ref name="Andrić"/> No, Crna Gora je odbila da prihvati odluke Velikih sila, u čemu je podržala i Srbija, .<ref name="Tucović"/> [[Velike sile]] (bez Rusije) su [[21. mart]]a izvršile pomorsku demonstracije sile. [[Austro-ugarska|Austro-ugarski]], [[engleska|engleski]], [[francuska|francuski]], [[nemačka|nemački]] i [[italija]]nski [[razarač]]i su se okupili ispred [[Bar]]a.<ref name="Andrić"/> [[Evropa]] je Crnoj Gori stavila do znanja da će Skadar ostati u Albaniji i da prekine uzaludno prolivanje krvi.<ref name="Brajičić"/> [[12. april]]a evropske sile su objavile blokadu crnogorske i albanske obale, usled čega Srbija biva prinuđena da povuče svoje trupe iz Albanije. Istog dana, počelo je povlačenje Primorskog kora.<ref name="Brajičić"/> Komandant primorskog kora, general [[Petar Bojović]], telegramom je izvijestio kralja Nikolu da srbijanske trupe napuštaju opsadu Skadra:

{{izdvojeni citat|Politički razlozi i današnja politička situacija nagone nas prekinuti neprijateljstva na Skadru i dići opsadu. Sem blokade s primorja, koja onemogućava dalje transportovati trupe, municiju i hranu, Velike sile upotrijebile su sav svoj uticaj da Skadar ostane Albaniji i da mi ne činimo zaludne napore i nepotrebne žrtve.<ref name="Andrijašević"/>|general [[Petar Bojović]]}}

Ova vest je imala poražavajuće dejstvo na crnogorsku vojsku. Kralj Nikola je bio ubeđen da Skadar "za malo dana" može biti njihov:

{{izdvojeni citat|Vaš me telegram porazio da napuštanjem zajedničkih operacija, gubimo Skadar, koji za malo dana može biti naš.<ref name="Andrijašević">[http://www.montenegrina.net/pages/pages1/istorija/cg_u_xix_vijeku/crna_gora_i_srbija.htm Dr Živko Andrijašević: CRNA GORA I SRBIJA]</ref>|kralj [[Nikola I. Petrović Njegoš]]}}

[[Vlada Crne Gore]] je, uprkos svemu, nastavila sa opsadom Skadra. Vrhovna Komanda [[14. april]]a naređuje opšte [[bombardovanje]] Skadra, koje traje do [[18. april]]a.<ref name="Brajičić"/> U gradu je vladala [[glad]], a u turskim jedinicama su izbijale pobune.<ref name="Đurišić"/> Inače, već neko vreme su sa Toptanijem vođeni pregovori o predaji.

== Predaja Skadra ==
[[21. travnja]] Esad Paša je izneo službene uslove predaje Crnoj Gori. [[23. travnja]] potpisan je sporazum o predaji Skadra. [[Esad-paša Toptani|Esad-paša]] je propušten sa počastima i svim [[naoružanje]]m (osim teških topova) i isplaćeno mu je 10.000 [[funta sterlinga|funti sterlinga]].<ref>Pearson, Owen. ''Albania and King Zog: independence, republic and monarchy 1908-1939''. I.B.Tauris. 2004. {{ISBN|1-84511-013-7}} p. 41</ref> On je tako sačuvao vojsku i stekao podršku Srbije i Crne Gore za proglašenje [[Republika Centralna Albanija|sopstvene albanske države]] u djelovima neokupiranim od saveznika, nasuprot [[Privremena vlada Albanije|vladi]] u [[Valona|Valoni]].<ref name="HRP"/> [[Ismail Qemali]] je predaju Skadra nazvao katastrofom, koja je "ugrozila integritet pa čak i samo postojanje Albanije".<ref>{{Cite web |title=Ismail Kemal bey Vlora: Memoirs |url=http://www.albanianhistory.net/texts20_1/AH1920.html |access-date=2011-10-18 |archive-date=2010-06-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100617232905/http://www.albanianhistory.net/texts20_1/AH1920.html |dead-url=yes }}</ref> Esad-paša je sa 25.000 ljudi pod oružjem krenuo ka jugu, u [[Tirana|Tiranu]], da se tamo proglasi za vladara Albanije.<ref name="Vojvodić"/> Njegove trupe su evakuisane brodovima grčke ratne mornarice. [[24. april]]a su crnogorske jedinice ušle u Skadar. Italijanski novinar opisuje susret turskih i crnogorskih vojnika posle predaje grada [[24. april]]a:

{{izdvojeni citat|Idući prema bazaru, Crnogorci se sreću sa turskim vojnicima koji idu prema mostu odakle će napustiti grad. Zastaju i kratko razgovaraju. Crnogorci im nude beli hleb koji Turci sa zahvalnošću primaju, a poneki za uzvrat nude cigarete. Neki dojučerašnji neprijatelji se rukuju. Ovakve kratke epizode su se često ponavljale pred ljudima koji se nisu mešali niti pokazivali ikakve znake dirnutosti. Oko podneva su se turski vojnici u koloni spustili sa Tepea i konačno napustili grad.<ref>[[Gino Berri]], ''L’Assedio di Scutari. Sei mesi dentro la citta accerchiata'' [Opsada Skadra, šest meseci u opsednutom gradu] Milano, Editori Fratelli Treves, [[1913]]. (str. 252)</ref>|[[Gino Berri]]}}

[[24. april]]a uveče [[Esad-paša Toptani]] je svečano predao ključeve tvrđave princu [[Danilo I. Petrović Njegoš|Danilu]].<ref name="leksikon"/> General [[Janko Vukotić]] je naimenovan za vojnog, a [[Petar Plamenac]] za civilnog [[guverner]]a Skadra. Po zauzeću Skadra, crnogorska vlada je pokušala da objasni da to nije novo izazivanje velikih sila niti prkošenje njihovim odlukama; već samo prirodna posljedica vojničke operacije izvršene na osnovu [[međunarodno pravo|međunarodnog prava]].<ref name="Vojvodić">[http://www.montenegrina.net/pages/pages1/istorija/cg_od_20vij_do_1_svj_rata/crna_gora_i_velike_sile_povodom_skadarske_krize.htm Mihailo Vojvodić: Crna Gora i velike sile povodom “skadarske krize”]</ref> Da bi smirio opoziciju u zemlji, kralj Nikola je pomilovao nekadašnjeg ministra-predsjednika Radovića i nekoliko Crnogoraca upletenih u [[Bombaška afera|bombašku aferu]] 1908/9. godine, kao i više politički proskribovanih lica.<ref name="Vojvodić"/> [[26. april]]a je pročitana proklamacija prijestolonasljednika Danila stanovnicima Skadra, koja počinje riječima o oslobođenju od turskog jarma, a zatim garantuje običaje, vjeru i sigurnost.<ref name="Vojvodić"/>

No, crnogorska [[okupacija]] Skadra je kratko trajala. Predstavnici velikih sila su [[27. april]]a crnogorskoj vladi uručili pisani zahtjev da se Skadar u najkraćem roku evakuiše i preda velikim silama.<ref name="leksikon"/> Kralj Nikola, čija je vojska pretrpela ogromne gubitke tokom opsade Skadra, to nije hteo prihvatiti. Tada je i [[Rusija]] je započela pritisak da se preda Skadar, nezadovoljna prkosnim držanjem kralja Nikole.<ref name="Vojvodić"/> Pod ruskim pritiskom srpski premijer [[Nikola Pašić]] je [[30. april]]a je uputio crnogorskoj vladi savjet da umjesto Skadra zatraži druge kompenzacije.<ref name="Vojvodić"/> Istovremeno, pred obalom su demonstrirale austro-ugarske i italijanska [[flota]]. Austro-Ugarska je [[3. maj]]a objavila opsadno stanje u Bosni i Hercegovini. Usled svih pritisaka, [[kralj Nikola]] je, nakon dve [[Sedmica|sedmice]] okupacije, [[4. maj]]a [[1913]]. godine telegramom obavestio ser [[Edward Grey|Edvarda Greja]] da predaje Skadar u ruke velikih sila. Po izlasku crnogorskih trupa iz Skadra, [[14. maj]]a je prekinuta blokada crnogorske i albanske obale i time je završen [[Prvi balkanski rat]]. u Skadar je ušao odred međunarodnih snaga, na čelu sa viceadmiralom Berneom. Međunarodna uprava Skadrom je trajala od [[5. maj]]a 1913. do izbijanja [[Prvi svetski rat|Prvog svetskog rata]].<ref name="Andrić">{{Cite web |title=Ivo Andrić: Draft on Albania |url=http://www.albanianhistory.net/texts20_1/AH1939.html |access-date=2011-10-14 |archivedate=2011-10-29 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20111029002638/http://www.albanianhistory.net/texts20_1/AH1939.html |deadurl=yes }}</ref>

== Posledice ==
Nakon povlačenja, zapovednik Crnogorske vojske serdar [[Janko Vukotić]] je objavio sledeću zahvalnicu:

{{izdvojeni citat|[[Datoteka:Brigadir Janko Vukotic.jpg|levo|100px]]"Pohvaljuje se vojska Crne Gore, njen vojnik i njen starješinski kadar, divizijari i svaki perjanik poimenice i serdar zbog junačkog, neustrašivog i pregalačkog držanja na Skadru koje nam je zaludu bilo." <ref>[http://pescanik.info/?p=18663 Mirko Đorđević, Kosovo kao bescarinska zona]</ref>|Zahvalnica brigadira [[Janko Vukotić|Janka Vukotića]] Crnogorskoj vojsci 1913.}}

Visoki gubici, odnosno neuspeh Crnogoraca da direktno zauzme Skadar, se tumače time da je Crna Gora, za razliku od drugih balkanskih država, zadržala tradicionalnu [[milicija|milicijsku]] organizaciju vojske, odnosno zbog ekonomske nerazvijenosti nije posedovala profesionalni oficirski kadar i savremeno oružje, pre svega artiljeriju. To, kao i korištenje tradicionalne crnogorske taktike koja je inzistirala na pojedinačnoj borbi [[prsa o prsa]] se pokazalo neadekvatnim prilikom napada na položaje koji su branjeni uz pomoć [[bodljikava žica|bodljikave žice]], [[mitraljez]]a i dalekometne brzometne artiljerije.

Ogromni gubici koji su se teško osetili u relativno malobrojnom crnogorskom stanovništvu, kao i Nikolin neuspeh da te žrtve opravda konkretnim rezultatom, izazvali su duboko nezadovoljstvo kraljevom politikom u Crnoj Gori. Iskustva kod Skadra se često navode kao jedan od razloga što se za vreme [[prvi svetski rat|prvog svetskog rata]] godine 1915. suočen s invazijom nadmoćnih austro-ugarskih snaga odlučio za kapitulaciju umesto da se zajedno sa srpskom vojskom [[Albanska golgota|povlači kroz Albaniju]].

== Povezano ==
* [[Esad-paša Toptani]]
* [[Bitka kod Brdice]]
* [[Bitka kod Bardanjolta]]
* [[Srpska okupacija Albanije]]
* [[Drački Okrug (Kraljevina Srbija)]]

== Izvori ==
{{reflist|2}}

== Literatura ==
* [[Gino Berri]], ''L’Assedio di Scutari. Sei mesi dentro la citta accerchiata'' [Opsada Skadra, šest meseci u opsednutom gradu] Milano, Editori Fratelli Treves, [[1913]].
* [[Mary Edith Durham]], ''The struggle for Scutari (Turk, Slav, and Albanian)'', [Borba za Skadar (Turci, Sloveni i Albanci)], London, Edward Arnold, [[1914]].
* [[Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko-slovenačka|Narodna enciklopedija]], [[1927]]. godina, članak napisao Vladimir Belić (brigadni general).
* [[Vojna enciklopedija]], Beograd, [[1970]]., knjiga prva, strane 489 i 579.
* [[Enciklopedija Jugoslavije]], JLZ Zagreb [[1982]]. str 415 (članak napisao Andrija Lainović).

== Vanjske veze ==
{{Commonscat|Siege of Scutari (1912–1913)}}
* {{sh}} [http://www.montenegrina.net/pages/pages1/istorija/cg_od_20vij_do_1_svj_rata/balkanski_ratovi1912_1913_istorijski_leksikon1.htm Balkanski ratovi 1912-1913.] (Istorijski leksikon Crne Gore)
* {{sh}} [http://www.montenegrina.net/pages/pages1/istorija/cg_od_20vij_do_1_svj_rata/crna_gora_i_velike_sile_povodom_skadarske_krize.htm Mihailo Vojvodić: Crna Gora i velike sile povodom “skadarske krize”]
* {{sh}} [http://www.montenegrina.net/pages/pages1/istorija/cg_od_20vij_do_1_svj_rata/uloga_kralja_nikole_u_prvom_balkanskom_ratu.htm Mitar Đurišić: Uloga kralja Nikole u Prvom balkanskom ratu]
* {{sh}} [http://www.montenegrina.net/pages/pages1/istorija/cg_od_20vij_do_1_svj_rata/moji_memoari.htm Radule Simov Brajičić: Moji memoari]
* {{sh}} [http://sr.wikisource.org/sr-el/%D0%A1%D1%80%D0%B1%D0%B8%D1%98%D0%B0_%D0%B8_%D0%90%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%98%D0%B0_5 Dimitrije Tucović, Borbe oko Jadranskoga Mora] 	
* {{sh}} [http://27march.org/images/File/Andric_lat_.pdf Ivo Andrić, O albanskom pitanju] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120204104933/http://27march.org/images/File/Andric_lat_.pdf |date=2012-02-04 }}
* {{en}} [http://www.archive.org/details/struggleforscuta00durhuoft Edith Durham, The struggle for Scutari (Turk, Slav, and Albanian)]
{{Portal|Crna Gora}}

{{Normativna kontrola}}
{{Izabran}}

[[Kategorija:1912]]
[[Kategorija:1913]]
[[Kategorija:Albanske bitke|Skadar]]
[[Kategorija:Crnogorske bitke|Skadar]]
[[Kategorija:Osmanske bitke|Skadar]]
[[Kategorija:Srpske bitke|Skadar]]
[[Kategorija:Bitke Prvog balkanskog rata|Skadar]]
[[Kategorija:Opsade|Skadar]]
[[Kategorija:Kraljevina Crna Gora]]
[[Kategorija:Kraljevina Srbija]]
[[Kategorija:Historija Skadra]]