Shihni burimin për Gjuha zulu

{{Infobox language|name=Zulu|pronunciation=/isízṳːlu/|region={{Plainlist|
* [[KwaZulu-Natal]] dhe [[Mpumalanga]] e Jugut; komunitete të shpërndara tjetërkund
}}|speakers={{sigfig|11.97|2}} milionë|date=Censusi 2011|ref=e18|speakers2=[[Folës L2]]: {{sigfig|15.7|2}} milionë (2002)<ref>Webb, Vic. 2002. "Language in South Africa: the role of language in national transformation, reconstruction and development", ''Impact: Studies in language and society'', 14:78</ref>|familycolor=Niger-Congo|fam2=[[Gjuhët Atlantike–Kongo|Atlantike–Kongo]]|fam3=[[Gjuhët Volta-Kongo|Volta-Kongo]]|fam4=[[Gjuhët Benue–Kongo|Benue–Kongo]]|fam5=[[Gjuhët bantoide|Bantoide]]|fam6=[[Gjuhët bantoide Jugore|Bantoide Jugore]]|fam7=[[Gjuhët bantu|Bantu]]|fam8=[[Bantu jugore]]|fam9=[[Gjuhët nguni|Nguni]]-[[Tswa-Ronga|Tsonga]]|fam10=[[Gjuhët Nguni|Nguni]]|fam11=[[Gjuhët Zunda|Zunda]]|dia1=KwaZulu Natal Zulu|dia2=Transvaal Zulu|dia3=Qwabe|dia4=Cele|nation={{RSA}}|agency=Bordi Panafrikan i Gjuhës|script=[[Shkrimi latin|Latin]]<br>|sign=[[Signed Zulu]]|iso1=zu|iso2=zul|iso3=zul|glotto=zulu1248|glottorefname=Zulu|guthrie=S.42|lingua=[http://linguasphere.info/?page=linguascale&linguacode=99-AUT-fg 99-AUT-fg] incl.<br>varieties 99-AUT-fga to 99-AUT-fge|map=South Africa Zulu speakers proportion map.svg|mapcaption=Përqindja e popullsisë afrikano-jugore që flet Zulu në shtëpi
{{div col}}
{{legend|#EDF8E9|0–20%}}
{{legend|#BAE4B3|20–40%}}
{{legend|#74C476|40–60%}}
{{legend|#31A354|60–80%}}
{{legend|#006D2C|80–100%}}
{{colend}}|notice=IPA}}'''Zulu''' ose '''isiZulu''' si [[Endonim|vetëthirrje]], është një gjuhë [[Gjuhët Bantu jugore|Bantu jugore]] e [[gjuhët nguni|degës Nguni]] e folur në [[Afrika jugore|Afrikën Jugore]] . Është gjuha e [[Zulu|popullit zulu]], me rreth 12 milionë folës amtare, të cilët kryesisht banojnë në provincën [[KwaZulu-Natal]] të [[Republika Jugafrikane|Afrikës së Jugut]] . Zulu është [[gjuha amtare]] më e folur në Afrikën e Jugut (24% e popullsisë) dhe kuptohet nga mbi 50% e popullsisë së saj. <ref>Ethnologue 2005</ref> Ajo u bë një nga [[Gjuhët e Afrikës së Jugut|11 gjuhët zyrtare të Afrikës së Jugut]] në 1994. <ref>{{Cite book |last=Carter |first=Phillip M. |title=Languages In The World: How History, Culture, and Politics Shape Language |publisher=Wiley |year=2016 |isbn=9781118531280 |pages=139}}</ref>

Sipas [[Ethnologue]], është gjuha e dytë më e folur nga [[gjuhët bantu]], pas [[Gjuha suahile|suahilit]] . {{Efn|Ethnologue estimates (calculated between 2000 and 2015):
* [[Swahili language|Swahili]]: 98 million (L1: 16 million, L2: 80 million)<ref>[https://www.ethnologue.com/language/swh Swahili], ''Ethnologue'' (18th ed., 2015): "47,000,000 in Tanzania, all users. L1 users: 15,000,000 (2012), increasing. L2 users: 32,000,000 (2015 D. Nurse). Total users in all countries: 98,310,110 (as L1: 16,010,110; as L2: 82,300,000)."</ref>
* Zulu: 27 million (L1: 11 million, L2: 16 million)<ref>{{cite web|url=https://www.ethnologue.com/language/zul|title=Ethnologue: Zulu|publisher=Ethnologue|access-date=2017-03-05}}</ref>
* [[Shona language|Shona]] 9 million (L1: 7 million, L2: 2 million)<ref>{{Cite web|url=https://www.ethnologue.com/language/sna|title=Ethnologue: Shona|access-date=2017-03-06}}</ref>}} Ashtu si shumë gjuhë të tjera bantu, ajo shkruhet me [[Alfabeti Latin|alfabetin latin]] .
[[Kategoria:Gjuhë|Zulu]]
[[Kategoria:Zuluisht| ]]

== Historia ==
Zulutë, si [[populli Xhosa|Xhosat]] dhe [[Nguni njerëzit|njerëzit e tjerë Nguni]], kanë jetuar në Afrikën e Jugut për qindra vjet. Gjuha Zulu ka disa tinguj klikesh tipike për gjuhët e Afrikës Jugore, që nuk gjenden në pjesën tjetër të Afrikës. Populli Nguni ka bashkëjetuar me fise të tjera jugore si San dhe Khoi.

Gjuha zulu, si shumica e gjuhëve indigjene të Afrikës Jugore, nuk ishte një [[Gjuha e shkruar|gjuhë e shkruar]] deri me ardhjen e misionarëve nga Evropa, të cilët e dokumentuan gjuhën duke përdorur [[Shkrimi latin|shkrimin latin]] . Libri i parë gramatikor i gjuhës zulu u botua në [[Norvegjia|Norvegji]] në 1850 nga misionari norvegjez [[Hans Paludan Smith Schreuder|Hans Schreuder]] . <ref>Rakkenes, Øystein (2003) ''Himmelfolket: En Norsk Høvding i Zululand'', Oslo: Cappelen Forlag, pp. 63–65</ref> Dokumenti i parë i shkruar në zulu ishte një përkthim i Biblës që u shfaq në 1883. Në vitin 1901, [[John Langalibalele Dube|John Dube]] (1871–1946), një Zulu nga Natali, krijoi [[Ohlange Institute|Institutin Ohlange]], institucioni i parë arsimor vendas në Afrikën e Jugut. Ai ishte gjithashtu autor i ''Insila kaShaka'', romani i parë i shkruar në isiZulu (1930). Një tjetër shkrimtar pionier zulu ishte [[Rolfes Robert Reginald Dhlomo|Reginald Dhlomo]], autor i disa romaneve historike të udhëheqësve të kombit zulu të shekullit të 19-të: ''U-Dingane'' (1936), ''U-Shaka'' (1937), ''U-Mpande'' (1938), ''U-Cetshwayo'' (1952). ) dhe ''U-Dinizulu'' (1968).

== Fonologjia ==

=== Zanoret ===
[[Skeda:Zulu_vowel_chart.svg|qendër|parapamje|Tabela e zanoreve zulu, nga {{Harvcoltxt|Wade|1996}}]]
Sistemi i zanoreve të gjuhës zulu përbëhet nga pesë zanore.
{| class="wikitable"
!
![[Zanore e përparme|E parme]]
![[Zanore qendrore|Qëndrore]]
![[Zanore e pasme|E mbrapme]]
|- style="text-align:center;"
![[Mbyll zanoren|E mbyllur]]
|{{IPA link|i}}
|
|{{IPA link|u}}
|- style="text-align:center;"
![[Zanore e mesme|E mesme]]
|{{IPA link|ɛ}}
|
|{{IPA link|ɔ}}
|- style="text-align:center;"
![[Zanore e hapur|E hapur]]
|
|{{IPA link|ä|a}}
|
|}

=== Bashkëtingëlloret ===
Përdorimi i [[Klikoni në bashkëtingëllore|bashkëtingëlloreve klike]] është një nga tiparet më dalluese të gjuhës zulu. Kjo veçori është e përbashkët me disa gjuhë të tjera të Afrikës Jugore, por është shumë e rrallë në rajone të tjera.
{| class="wikitable" style="text-align:center"
! rowspan="2" |
! rowspan="2" |[[Bashkëtingëllorja buzore|Labiale]]
! colspan="2" |[[Bashkëtingëllore dentare|Dhëmbore]] / [[Bashkëtingëllore alveolare|Hojëzore]]
! rowspan="2" |[[Bashkëtingëllore postveolare|Tejhojëzore]]
! rowspan="2" |[[Bashkëtingëllore velare|Velare]]
! rowspan="2" |[[Bashkëtingëllore glotale|Glotale]]
|-
!qëndrore
!anësore
|-
! rowspan="5" |[[Klikoni në bashkëtingëllore|Klike]]
|
|{{IPA link|ᵏǀʼ}}
|{{IPA link|ᵏǁʼ}}
|{{IPA link|ᵏǃʼ}}
|
|
|-
|
|{{IPA link|ᵏǀʰ}}
|{{IPA link|ᵏǁʰ}}
|{{IPA link|ᵏǃʰ}}
|
|
|-
|
|{{IPA link|ᵑǀ}}
|{{IPA link|ᵑǁ}}
|{{IPA link|ᵑǃ}}
|
|
|-
|
|{{IPA link|ᶢǀʱ}}
|{{IPA link|ᶢǁʱ}}
|{{IPA link|ᶢǃʱ}}
|
|
|-
|
|{{IPA link|ᵑǀʱ}}
|{{IPA link|ᵑǁʱ}}
|{{IPA link|ᵑǃʱ}}
|
|
|-
! rowspan="2" |[[Bashkëtingëllore hundore|Hundore]]
|{{IPA link|m}}
|{{IPA link|n}}
|
|{{IPA link|ɲ}}
|
|
|-
|{{IPA link|m̤}}
|{{IPA link|n̤}}
|
|
|( {{IPA link|ŋ̈}} )
|
|-
! rowspan="4" |[[Plozive|Shpërthyese]]
|{{IPA link|pʼ}}
|{{IPA link|tʼ}}
|
|
|{{IPA link|kʼ}}
|
|-
|{{IPA link|pʰ}}
|{{IPA link|tʰ}}
|
|
|{{IPA link|kʰ}}
|
|-
|{{IPA link|b̤}}
|{{IPA link|d̤}}
|
|
|{{IPA link|ɡ̈}}
|
|-
|{{IPA link|ɓ}}
|
|
|
|{{IPA link|ɠ}}
|
|-
! rowspan="2" |[[Afrika|Jofërkuese]]
|
|{{IPA link|tsʼ}}
|
|{{IPA link|tʃʼ}}
|{{IPA link|kxʼ}} ~ {{IPA link|kʟ̝̊ʼ}}
|
|-
|
|
|
|{{IPA link|dʒ̈}}
|
|
|-
! rowspan="2" |[[Frikative|Fërkuese]]
|{{IPA link|f}}
|{{IPA link|s}}
|{{IPA link|ɬ}}
|{{IPA link|ʃ}}
|
|{{IPA link|h}}
|-
|{{IPA link|v̤}}
|{{IPA link|z̤}}
|{{IPA link|ɮ̈}}
|
|
|{{IPA link|ɦ̥}}
|-
![[Bashkëtingëllore e lëngshme|Të lëngshme]]
|
|{{IPA link|r}}
|{{IPA link|l}}
|
|
|
|-
! rowspan="2" |[[Gjysmëzanore|Gjysëmzanore]]
|
|
|
|{{IPA link|j}}
|{{IPA link|w}}
|
|-
|
|
|
|{{IPA link|j̈}}
|{{IPA link|w̤}}
|
|}
{{Cung}}