Толјšә зјвон
| Толјšә зјвон | |
| Сәһежә ном: | Толјšә зјвон |
| Киšвәрон: | Азәрбожčон, Ырон, Урусижәт |
| Мәһолон: | Ланкон, Осторо, Лик, Масалон, Варgәдиз, Пиләсәвәр, Һәмоšәру, Сәлжон, Натәҹолә, Саатлј, Сабирабад
Осторо (Ырон), Ләвәндәвил, Һиран, Һәвиg, Ҹубәр, Лисар, Һәšтпәр (Талеš), Әсалем, Пәреһсәр, Резванšәһр, Масал (Ырон), Šандермән, Пунел, Макләван, Масулеһ, Анбәран, Нәмин, Пиләсәвәр (Ырон), Gәрми, Парсабад, Хәлхал (Һероабад), Һәšжин, Кәлур |
| Рәсми статус: | |
| Сјхан кардәкәсон һәмәжәво аšмард: | 3.500.000 — 4.500.000 |
| Режтинg: | |
| Ǧәзижә | |
| Катеgорижә: | Һинд-Авропә Хјжзон |
Һинд-Авропә Хјжзон
| |
| Нјвјšтәж: | латјн, кирил, әрәби |
| Зјвони килид | |
| ГОСТ 7.75–97: | тал 650 |
| ЫСО 639-1: | |
| ЫСО 639-2: | |
| ЫСО 639-3: | тлј |
| |
| Дижәкә: Портал:Зјвонон | |
Толјšә зјвон — ҹј толјšон зјвоне, ҹј Һинд-Авропә зјвонон хјжзони дјләдә бјә иронзјвоне. Толјšә зјвони барәдә ве алимон јšтә сјханондә воте бәбе ки, һәммә иgлә ражәдән. Әһмәд Кәсрәви, Б.В. Миллер ижән čо алимон толјšә зјвони ҹј ǧәдим азәрижон зјвон бәж вотедән, ҹәжоән јšтә бј ражсә һәкәм мандән[1].
Толјšон ǧәдимә һәрфон де ҹәвон Мидижә номәдә киšвәри нјвјšтәжон де Šумерон һәрфон зјнә бедән. Манде јсәтнә вахтонәдә толјšон јšтә зјвони де дјнжо һар gјлә халgон һәрфи око дож зјндән. Пентоно ҹәмә бәšмә едоšтоә кирил ижән латјни һәрфон бјми тимсал бе бәзјне. Әжән бјвотәмон ки,толјšи јсатнә Ырони кеšвәрәдә žиә толјšон јšтә нјвјšтәжондә әрәби-фарси һәрфон око дождән.
Пентоно бәšмә еһдә доә һәрфон дјләдә А, Е, Ә, Ј, Ж, О, У һәрфон соф саитин. Әмандәниә һәрфон самитин, кали gјлонән бәнәж Ж, Һ һәрфон корә самитон реҹәдән. Толјšи зивонәдә дифтонgон, моә, ҹоә, поә, зоә, šуә, куә, дуә, буә, зуә, руә, ǧоә, һуә, виә, биә, луә, диә, ҹиә, тиә, ниә, ижән čо сјханон һестин ки, ҹанәндә бјвботоš нјвјšте бәбе.
Манде дјgлә (gитә) самит иgлә вјрәдә бјә сјханин воте бәбен ки, нин. Кож žәgо сјханон һестјнбуән ҹәвон вежни әрәби зјвонику пеgәтәжонин. Нјмунә: синн, иддо, Мәккә, šәккок әрәбон сјхане. Šәккә, һјккә, пјккә, ҹәккә, ләкко толјšә сјханонин.
Толјšә зјвони gјләжән занgинәтиš бәвәдәж ки, де Ј һәрфи бино бә сјханонјš һестјšе. Мәсәлән: Јсәт, јмруž, јма, јсәт, јšтә, јм ижән čо сјханон тимсал ниšо дож бәбеж. Žјgо сјханон Ј һәрфи вјрәдә Е һәрфән око дож бәбеж. Толјšә зјвони әдәби зјвони бәрбод һоләдә беж вотемонәдә (šифаһи) јšтә јšтәнбәсәтиš Е һәрфиš де Ј һәрфиš әвәз карде еһтимолјš һесте.
Толјšә зјвонәдә дјgлә диалект ижән воте бәбе һар ди јšтә šивәš, ләһčәš һестјšе. Һеžо әҹәж һоčубәтдәж ки, кали толјšон јšтә gәпžемонәдә сјрафә У вјрәдә намнозјкә Ж һәрфи око додән. Ыронзјвонон дјләдә дјминә žјgо gјлә һол ни. Јм иgлә толјšә зјвонәдә Осторо кали ди толјšон зјвонәдә вотә бедә. Кали алимонән јм һәрфи Толјšә һәрфон дјләдәšон виндеšон пидәšоне.
Ҹј кали толјššјносә алимон раж žјgож ки, толјšә һәрфон дјләдә намнјзокә Ж вјрәš ниšе.
Әмәнән пеšтјпуримон ки, gјрд камә вахтәдә дјнжо алимон ҹј толјšә зјвони һавәрисә бәšтә čјм бәдон! Толјšон зјвон де азәри зјвони и нәсләдәж, дәж незә ǧоһоме. Толјšон žижедәбин. Тосә сәлčуgон оме, есәтнә Ырони хәремәдә, Азәрбожčони нјсоәдә.жәни Толјšјстонәдә. Пеšо Азәрбожčонәдә žимонбјкә толјšон вежни ассимилжасижә бин, gәп žәждән есәт азәрбожčони зјвонәдә-тјркә зјвонәдә. Толјšјстонәдә толјšон аšмард кам ниšо доә бедә рәсмижә сижаһисәжонәдә: 200.000 gежри- рәсми 300.000 нәфәр. Әммо әсјл ростиәдә 2.000.000 нәфәрисә вежин. Азәрбожčони территорижәдә, ǧәрәзи толјšон, 23 етникә хәлgон žимон кардедән: иронәзјвонә хәлgонәдә- курдон, татон... иберәgафgазә хәлgонәдә: уди, авар, ләзgи и.č. Толјšә зјвони незә ǧоһомонәдә gјләжни Нәхҹивон виложәти Ордубади ражонәдә žимон бјкә килитон бән Бј зјвонәдә gәб žә әһоли тәмом ассимилжасижә бјә, јмрәžнә азәрбожčони зјвонәдә (бә тјрки) gәп žәждән. Бјнәдә бә толјšи зјвони ән незбә зјвонон заза ижән курдонин. Толјšјстонәдә, Ырони хәремәдә мәскунбә толјšон һестјšоне ҹанд gјлә диалектон, šивон[2]. 1929-нә сорәдә бо ССРЫ толјšон нјвјšтежо тәртиббеж латјнә әлифбо. 1938-нә сорику пеgординәбе бә криллә әлифбо, әммо око доә нјбе. Ҹумҹјко Сталини репрессижа сижосәти -ваһидә милләти ǧјбон šе ҹанәдә хәлgон, ҹәвонәдә gјләжни толјšә хәлg, толјšә зјвонбе. Бә сижаһи сә нјбе, ǧәдәǧәнбе толјšи номә gәтеән. Тосә 1989-нә сори сижоһиgәтемонәдә де толјšә хәлgи фәолон һјнә, мјборизә нәтиčәдә толјšә хәлg сәнибәтон бә сижаһи сә бе, әвән камиšи.
Gрамматикә
[edit | edit source]Әвәзәкә
Šәхсә әвәзәкәон: аз/мј, тј/šјмә: әв/әви- әвон һестјšоне толјšи зјвонәдә бәšтәхос вјрә. Мәсәлән ерgәтивә čумлонәдә око доә бедәни šәхсә префиксон:
- Мј/мән/ јн китоб һандә/ мј хорок һардә// Аз јн китоб һандәме / Аз хорок һардәме[3]
Кали префиксон( навсјханон) һестин ки, сожә šәхсә әвәзәконәдә сохтедән хјвандә(сожбәти) формон. : "čе/ҹј / čа/ҹә" ижән "еš/јš / šе/šј". Мјрәккәбә формон һесте һәмән тати зјвони диалектонәдә:
| Šәхс | Čожли | Čәм |
|---|---|---|
| 1. | аз/әз, мән | Ама/әмә |
| 2. | тј/те | Šјмә/šема |
| 3. | әв/аж | Әвон/ажēн |
| Šәхс | Čожли | Čәм |
|---|---|---|
| 1. | Ҹј-мј/се-мен, се-м | Ҹә-мә/са-ма |
| 2. | Јš-тј/еš-те | Šј-мә/šе-ма |
| 3. | әҹә-ж/ ҹә-ж:са-ж, čа | Ҹә-вон/ саи:мун |
Фелон
- Фелсохтә навсјханон[4]: Ә/О, БЫ/ И/ Е/Ә, Пе/ПИ
- Һәšә šикиләдон: не, нә, ни
- Лозим ижән әмр формә префикс: бе
- Һалә катеgорижә сохтә әломәтон: ә, бә, дә.
| Šәхс | Čожли | Čәм |
|---|---|---|
| 1. | ем, -ема, -емē, -има, -ум, -м -ам, | -емун(а), -емун(ē), -имуна, -имун |
| 2. | -и, -ер(а), -ежē, -иšаو -š -а, | -ерун(а), -ежунē, -ируна, -ижун |
| 3. | -е, -еš(а), -еš(ē), -а, -ē, -у -ен, | -еšун(а), -еšун(ē), -ина, -ун |
Фелон тәсрифот
1 šәхсәдә әмрә фелон бјнә ижән тәсриф (дуте)
Хәреми (Лавандавили), Мижонә (Талесһдулаеи), Нјсо (Хуšабари), Тати (Келори)
Мәсдәр - дут-ē даšт-ē дēšт-ē дут-ан
Дәвардә зәмони әсосә бјнә - дут даšт дēšт дут
Јсәтнә зәмони әсосә бјнә - дут дēрз дēрз дуž
әмрә формәдә (2 šәхс) - бе-дут бе-дēрз бе-дēрз бе-дуž
Действительный залог
“Дуте” фели мәлум čурәдә тәсриф
Формә Зәмон Хәремә
(Лавандавили) Мижонә (Талесһдулаеи) Нјсо (Кһусһабари) Тати (Келори)
Мәсдәр - дут-ē даšт-ē дēšт-ē дут-ан
Тәсрифәжнә Есәтнә зәмон дуте-да-м ба-даšт-им дēрз-ем дуž-ем
„Дәвардә зәмон дут-емē даšт-ем дēšт-ем бедут-ем
„Нәgли дәвардә зәмон дут-амē даšт-ама дēšт-ама дуте-мē
„тәмомнјбә дәвардә зәмон дуте-ажмē адēрз-има дēрз-има дуž-исēжм
„Дәвардә тәмомбә зәмон дут-ам бē даšт-ам-ба дēšт-ам-ба дут-ам-бē
„Вәомә зәмон пима дут-ē пима даšт-ē пима дēšт-ē хâм дут-ан
„Есәтнә дәвомәкә зәмон дуте да-м кâр-им даšт-ē кâра дēрз-ем керâ дуž-ем
„Дәвардә дәвомәкә зәмон дут даб-им кâрб-им даšт-ē кâрб-им дēšт-ē керâ дуž-исēжм
"Лазјмә формә Есәтнә зәмон бе-дут-ем бе-дēрз-ем бе-дēрз-ем бе-дуž-ем''
„Дәвардә зәмон дут-ам-бу даšт-ам-бâ дēšт-ам-бу дут-ам-бâ''
Ф/ Š һекажә формә Дәвардә зәмон дут-ам бан ба-дēрз-им бе-дēрз-им бе-дуž-им
Страдательный залог
Пассив
Формә Зәмон Хәремә
(Лавандавили) Мижонә (Талесһдулаеи) Нјсо (Кһусһабари) Тати (Келори)
Мәсдәр - дут-ē даšт-ē дēšт-ē дут-ан
Тәсрифәжнә Есәтнә зәмони һекажә дута бē дәм даšта бабим дēšта бум дута бум
„ Дәвардә зәмони һекажә дута бēм даšта бима дēšта бима бедуžисим
„ Есәтнә дәвомәкә зәмони һекажә дута бе-әм бе даšта абима дēšта бистēм дута бисим
„ Дәвордә зәмони һекажә дута беәм даšта баима дēрзистаима дуžисим
„ Дижәроә дәвардә зәмон дута беәм бē дēрзиста бим дēрзиста бим дуžиса бим
„ Настоящее длительное дута бē дәм кâра даšта бабима кšра дēšта бум керâ дута бум
„ Дәвомәкә дәвардә зәмон дута бēдәбим кâра даšта абима кâра дēšта бистēжмун керâ дута бисим
Лазјмә формә Л/ф һекажәдә дута бебум даšта бебум дēšта бебум дута бебум
„ Л/ ф
šәртәдә дута беабум даšта бабâм дēšта бабâм дуžиса бижа-бâм
Һалә әломәтон ижән навсјханон
Кали алимон толјšә зјвонәдә 2 (васитәжнә- беваситәжнә), калион 6 ( номинәтив, сожбәти, сәмтәти, тәсирәти мәконәти, беšәти), калион 4 ( номинәтив, gенетив, аккузатив, ерgатив) һалбе фикәдән.
Һалон әломәтон ижән навсјханон се зјвони мјgожисәдә:
| Һалон | Әломәтон | Нјмунәжон | Фарси | Уруси |
|---|---|---|---|---|
| Номинатив | - | сепа ве даваха./ дәрве | Саg хежли һâфһâф кард | собака много лаяла |
| Аккузатив | -и | gерд-и âда ба мен/ /һәмә-и бјдә бә мј | Һаме рâ беде бе ман | Дай их всех мне! |
| „ | -е | Âв(ов)-е-м барда | Âб рâ бордам | Я заберу воду |
| Аблатив | -кâ, -ку | ба-и-кâ-р čе бапи // Тј ҹәжку ҹи пидә | Аз у čе михâһи? | Что ты от него хочешь? |
| *Ынесив (Локатив?) | -ка, -анда, -әдә (ин) | âстâра-ка тâлеšи gаф баžēн// осторәдә бә толјšи gәп žәждән | Дар Âстâрâ Тâлеšи gап мизананд. | В Астаре говорят по-талышски[5] |
| *Комитатив | Де//-на (wитһ) | âтаšи-на мезâ мака//де отәšи һәнәк мәкә | Бâ âтаš бâзи макон | Не играй с огнем! |
| *Бенефактив | -рâ, -ру, –ро (фор) | ме-рâ кâр бака те-рâ жâд биgē/ / бомјро ко бјкә, Бә Хјдо дјво бјкә | Барâже ман кâр бекон Барâже ходат жâд беgир | Поработай за меня -поучись за себя. |
| " | -но//-о//-ко//-кен (оф) | һа-кен һēста// čа (čеčижа)јšтјно//јšтјко ҹиҹ мандедә | Аз âн, čе беžâ мâнде? (Һамâн ке һаст, čист?) | Что из того остается? |
| « | Бә-//ба- (то) | ба ем денжâ дел мабēнд // Бә јн дјнжо пеšт дәмаваст | Бе ин донжâ дел мабанд | Не принимайте слов близко к сердцу! |
| Ерgәтив | -и | а паланg-и до лорзон-и// ә пәләнg-и до лорзониšе (Аорист) | Âн паланg дерахт рâ ларзâнд | Тот леопард тряс дерево |
Әлифбо
[edit | edit source]Әсосә мәǧолә: Толјšә әлифбо
Јмруžнә толјšә әлифбо
[edit | edit source]| # | Һәрф | Һәрфи ном (толјšи) | Һәрфи тәләффуз (толјšи) | # | Һәрф | Һәрфи ном (толјšи) | Һәрфи тәләффуз (толјšи) | # | Һәрф | Һәрфи ном (толјšи) | Һәрфи тәләффуз (толјšи) |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | 11 | 21 | |||||||||
| 2 | 12 | 22 | |||||||||
| 3 | 13 | 23 | |||||||||
| 4 | 14 | 24 | |||||||||
| 5 | 15 | 25 | |||||||||
| 6 | 16 | 26 | |||||||||
| 7 | 17 | 27 | |||||||||
| 8 | 18 | 28 | |||||||||
| 9 | 19 | 29 | |||||||||
| 10 | 20 |
Азәрбожčонәдә толјšон око доә әлифбо
[edit | edit source]Бо толјšә зјвони Азәрбожčонәдә пеgәтә бјә латјнә әлифбо ҹј тјркә зјвони әлифбокуже, ком ҹј умуми турк милләтон әлифбоку бјнә пеgәтеждә:
Аа Бв Сс Чч Дд Ее Әә Фф
Gg Һһ Ии Ыы Жж Кк Лл Мм
Нн Оо Пп Гg Рр Сс Шш Тт
Уу Вв Хх Јј Зз
Охонә соронәдә бә ҹәš ҹидә толјšә зјвони ростбемон, јмән де толјšон миллижә дәркемони әлоǧәжне. Толјšон компакт žимон кардә вјронәдә сурәт пеgәтедә бјә толјšи gәп žәжемон. Толјšи һјнәсәнәт, мәдәнижәт, әдәбижот, зјвонәзјнәти роәдә отјрнон, тәдǧиǧәтон бардә беждә: руžномон, китобон ҹап беждән, бо јšтәно рәдио, телевизижә сохтемони и.č. һәхә тәләбон бә мижон ноә беждән.
Линкон
[edit | edit source]- Вили сјханgјрдәдә толјšә зјвонә сјханон сижоһи «Толјšә зјвон» катеgорижәдәж.
- Толјšә зјвони gрәмматикә
- Профессор Б.В. Миллер «Талышский язык и языки азери».
- А. Мамедов, к.ф.н. Талыши как носители древнего языка Азербайджана.
- Н. А. Мамедов, Талышско-русско-азербайджанский словарь, Институт языкознания НАН Азербайджана, Баку-2006.
- Жоһн Ҹлифтон, Ҹалвин Тиессен, Gабриела Деҹкинgа, Лаура Луҹһт. Соҹиолинgуистиҹ Ситуатион оф тһе Талјсһ ин Азербаижән. СЫЛ Ынтернатионал, 2005.
Сәвонон
[edit | edit source]- ↑ Основы иранского языкознания: древнеиранские языки. — М.: Наука, 1979. — С. 49.
- ↑ А ҸОМПАРАТЫВЕ ДЫАЛЕҸТАЛ ДЕСҸРЫПТЫОН ОФ ЫРАНЫАН ТАЛЕСҺЫ А тһесис субмиттед то тһе Университј оф Манҹһестер фор тһе деgрее оф ПһД ин тһе Фаҹултј оф Һуманитиес. 2011 ДАНЫЕЛ ПАУЛ СҸҺООЛ ОФ ЛАНGУАGЕС, ЛЫНGУЫСТЫҸС АНД ҸУЛТУРЕС
- ↑ Абдоли, А. 1380 АП / 2001 АД. Фарһанgе Татбигије Тâлеšи-Тâти-Âзари (Ҹомпаративе диҹтионарј оф Талјсһи-Тати-Азари), п 31-35, Публиҹатион:Теһран, "šеркате Саһâмије Ентеšâр" (перс.).
- ↑ Масали, К. 1386 АП / 2007 АД. Сâхте фе'л дар забâне Тâлеšи (Gујеšе Мâсâл) (Ҹонжуgатионс ин Талјсһи ланgуаgе (Масали диалеҹт))
- ↑ Пирежко Л.А. Толјšә-урусә луǧәт/Толышә-үрүсә лүғәт", М., 1976