Aşı (tıp): Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
178.243.181.105 tarafından yapılan 22895276 sayılı değişiklik geri alınıyor. Etiketler: Geri al Mobil değişiklik Mobil ağ değişikliği Gelişmiş mobil değişikliği |
k →Tarihçe: Bot: genel dz. ve madde bakımı (hata bildir) |
||
| (18 kullanıcı tarafından yapılan 45 ara revizyon gösterilmiyor) | |||
1. satır:
{{Diğer anlamı|Aşı}}
{{Tıbbi müdahale bilgi kutusu|Ad=Aşı|resim=Smallpox vaccine.jpg|altyazı=[[Çiçek aşısı]] ve aşıyı uygulamak için gerekli ekipman|MeshID=D014612}}{{Aşılama}}
'''Aşı''', belirli bir [[Bulaşıcı hastalık|bulaşıcı]] veya [[Kanser|malign]] [[Hastalık|hastalığa]] karşı aktif [[Edinilmiş bağışıklık sistemi|kazanılmış bağışıklık]] sağlayan [[biyoloji]]k bir [[Dozaj formu|preparattır]].<ref name="iac39">{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.legis.iowa.gov/docs/iac/rule/02-27-2019.657.39.11.pdf|başlık=Expanded Practice Standards|tarih=2019|dergi=Iowa Administrative Code|erişim-tarihi=18 Nisan 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230119023633/https://www.legis.iowa.gov/docs/iac/rule/02-27-2019.657.39.11.pdf|arşivtarihi=19 Ocak 2023|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://www.cdc.gov/vaccines/vac-gen/imz-basics.htm|başlık=Immunization: The Basics|erişimtarihi=8 Temmuz 2023|tarih=22 Kasım 2022|website=Centers for Disease Control and Prevention|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230712151624/https://www.cdc.gov/vaccines/vac-gen/imz-basics.htm|arşivtarihi=12 Temmuz 2023|ölüurl=hayır}}</ref> Aşıların güvenliği ve etkinliği geniş çapta incelenmiş ve doğrulanmıştır.<ref name="AmannaSlifka2018">{{Kitap kaynağı|başlık=Current Topics in Microbiology and Immunology|bölüm=Successful Vaccines|tarih=2018|sayfalar=1-30|dergi=Plant Disease|yayıncı=Springer International Publishing|alıntı="The effect of vaccines on public health is truly remarkable. One study examining the impact of childhood vaccination on the 2001 US birth cohort found that vaccines prevented 33,000 deaths and 14 million cases of disease (Zhou et al. 2005). Among 73 nations supported by the GAVI alliance, mathematical models project that vaccines will prevent 23.3 million deaths from 2011–2020 compared to what would have occurred if there were no vaccines available (Lee et al. 2013). Vaccines have been developed against a wide assortment of human pathogens."|cilt=428|isbn=978-3-030-58003-2|issn=0070-217X|pmc=6777997|pmid=34129355|doi=10.1007/82_2018_102|soyadı1=Amanna|ad1=Ian J.|soyadı2=Slifka|ad2=Mark K.|eissn=2196-9965}}</ref><ref name="<ref>{{Haber kaynağı|url=https://www.nytimes.com/2020/11/20/health/covid-vaccine-95-effective.html|başlık=2 Companies Say Their Vaccines Are 95% Effective. What Does That Mean? You might assume that 95 out of every 100 people vaccinated will be protected from Covid-19. But that's not how the math works.|erişimtarihi=21 Kasım 2020|tarih=20 Kasım 2020|iş=[[The New York Times]]|soyadı=Zimmer|ad=Carl|yazarbağı=Carl Zimmer|arşivurl=https://web.archive.org/web/20201122231014/https://www.nytimes.com/2020/11/20/health/covid-vaccine-95-effective.html|arşivtarihi=22 Kasım 2020|ölüurl=hayır}}</ref> Bir aşı tipik olarak hastalığa neden olan bir [[mikroorganizma]]ya benzeyen bir ajan içerir ve genellikle mikrobun [[Antijen|zayıflatılmış veya öldürülmüş formlarından, toksinlerinden veya yüzey proteinlerinden]] yapılır. Vücudun [[bağışıklık sistemi]] ajanı bir tehdit olarak tanır, yok eder ve bu sayede gelecekte karşılaşabileceği bu ajanla ilişkili mikroorganizmaları daha fazla tanır ve yok eder.
Aşılar [[Profilaksi|profilaktik]] (doğal veya "vahşi" bir [[patojen]] tarafından gelecekteki bir [[Bulaşıcı hastalık|enfeksiyonun]] etkilerini önlemek veya iyileştirmek için) veya [[Terapötik aşılar|terapötik]] ([[Kanser aşısı|kanser]] gibi zaten meydana gelmiş bir hastalıkla savaşmak için) olabilir.<ref name="pmid26214521">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Therapeutic cancer vaccines|tarih=September 2015|sayı=9|sayfalar=3401-3412|dergi=The Journal of Clinical Investigation|cilt=125|pmc=4588240|pmid=26214521|doi=10.1172/JCI80009|vauthors=Melief CJ, van Hall T, Arens R, Ossendorp F, van der Burg SH}}</ref><ref name="pmid26861670">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Prophylactic vaccines are potent activators of monocyte-derived dendritic cells and drive effective anti-tumor responses in melanoma patients at the cost of toxicity|tarih=March 2016|sayı=3|sayfalar=327-339|dergi=Cancer Immunology, Immunotherapy|cilt=65|pmc=4779136|pmid=26861670|doi=10.1007/s00262-016-1796-7|vauthors=Bol KF, Aarntzen EH, Pots JM, Olde Nordkamp MA, van de Rakt MW, Scharenborg NM, de Boer AJ, van Oorschot TG, Croockewit SA, Blokx WA, Oyen WJ, Boerman OC, Mus RD, van Rossum MM, van der Graaf CA, Punt CJ, Adema GJ, Figdor CG, de Vries IJ, Schreibelt G}}</ref><ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=HPV prophylactic vaccines: lessons learned from 10 years experience|sayı=8|sayfalar=999-1009|dergi=Future Virology|yıl=2015|cilt=10|doi=10.2217/fvl.15.60|vauthors=Brotherton J}}</ref><ref name="pmid24748633">{{Akademik dergi kaynağı|url=|başlık=Development and implementation of papillomavirus prophylactic vaccines|tarih=May 2014|sayı=9|sayfalar=4007-4011|dergi=Journal of Immunology|cilt=192|pmid=24748633|doi=10.4049/jimmunol.1490012|vauthors=Frazer IH}}</ref> Bazı aşılar, enfeksiyonun tamamen önlendiği tam [[Nötralize edici antikor|sterilize edici bağışıklık]] sunar.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=|başlık=What the immune response to the coronavirus says about the prospects for a vaccine|tarih=17 Ağustos 2020|sayı=7823|dil=İngilizce|sayfalar=20-21|dergi=Nature|cilt=585|pmid=32811981|doi=10.1038/d41586-020-02400-7|soyadı=Ledford|ad=Heidi|bibcode=2020Natur.585...20L|s2cid=221180503}}</ref>
Aşıların uygulanmasına [[aşılama]] denir. Aşılama, bulaşıcı hastalıkların önlenmesinde en etkili yöntemdir;<ref>United States Centers for Disease Control and Prevention (2011). [https://www.cdc.gov/oid/docs/ID-Framework.pdf ''A CDC framework for preventing infectious diseases.''] {{webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20170829133723/https://www.cdc.gov/oid/docs/ID-Framework.pdf|tarih=29 Ağustos 2017}} Accessed 11 September 2012. "Vaccines are our most effective and cost-saving tools for disease prevention, preventing untold suffering and saving tens of thousands of lives and billions of dollars in healthcare costs each year."</ref> [[çiçek hastalığı]]nın [[Bulaşıcı hastalıkların ortadan kaldırılması|dünya çapında ortadan kaldırılmasından]] ve [[çocuk felci]], [[kızamık]] ve [[tetanos]] gibi hastalıkların dünyanın büyük bir bölümünden sınırlandırılmasından büyük ölçüde aşılama sayesinde oluşturulan yaygın bağışıklık sorumludur. [[Dünya Sağlık Örgütü]] (DSÖ) şu anda yirmi beş farklı önlenebilir enfeksiyon için lisanslı aşıların mevcut olduğunu bildirmektedir.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.who.int/teams/immunization-vaccines-and-biologicals/strategies/global-vaccine-action-plan|başlık=Global Vaccine Action Plan|erişimtarihi=15 Nisan 2023|dil=İngilizce|çalışma=www.who.int|arşivurl=https://web.archive.org/web/20180124034345/http://www.who.int/immunization/global_vaccine_action_plan/GVAP_doc_2011_2020/en/|arşivtarihi=24 Ocak 2018|ölüurl=hayır}}</ref>
Çiçek hastalığını önlemek için [[inokülasyon]]un kayıtlara geçen ilk kullanımı 16. yüzyılda Çin'de gerçekleşmiş olup, Çin'deki uygulamanın ilk ipuçları 10. yüzyılda ortaya çıkmıştır.{{sfn|Williams|2010|p=60}} Bu, aynı zamanda aşısı üretilen ilk hastalıktı.<ref name="pmid17633292">{{Akademik dergi kaynağı|url=|başlık=A brief history of vaccines and vaccination|tarih=April 2007|sayı=1|sayfalar=29-48|dergi=Revue Scientifique et Technique|cilt=26|pmid=17633292|doi=10.20506/rst.26.1.1724|vauthors=Lombard M, Pastoret PP, Moulin AM|s2cid=6688481}}</ref><ref name="pmid6319980">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=The smallpox story: life and death of an old disease|tarih=December 1983|sayı=4|sayfalar=455-509|dergi=Microbiological Reviews|cilt=47|pmc=281588|pmid=6319980|doi=10.1128/MMBR.47.4.455-509.1983|vauthors=Behbehani AM}}</ref> [[Çiçek hastalığı]]na karşı halk arasında uygulanan inokülasyon 1721 yılında [[Mary Wortley Montagu]] tarafından [[Osmanlı İmparatorluğu]]'ndan [[İngiltere]]'ye getirilmiştir.<ref name="Montagu's bold experiment">{{Web kaynağı|url=http://www.theguardian.com/society/2021/mar/28/how-mary-wortley-montagus-bold-experiment-led-to-smallpox-vaccine-75-years-before-jenner|başlık=How Mary Wortley Montagu's bold experiment led to smallpox vaccine – 75 years before Jenner|erişimtarihi=11 Temmuz 2022|tarih=28 Mart 2021|website=the Guardian|soyadı=Ferguson|ad=Donna|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220711092547/https://www.theguardian.com/society/2021/mar/28/how-mary-wortley-montagus-bold-experiment-led-to-smallpox-vaccine-75-years-before-jenner|arşivtarihi=11 Temmuz 2022|ölüurl=hayır}}</ref> ''Vaccine'' (''aşı'') ve ''vaccination'' (''aşılama'') terimleri, hem aşı kavramını geliştiren hem de ilk aşıyı yaratan [[Edward Jenner]] tarafından [[inek çiçeği]]ni ifade etmek için geliştirilen ''Variolae vaccinae'' (''inek çiçeği'') teriminden türetilmiştir. Jenner bu ifadeyi 1798 yılında inek çiçeğinin çiçek hastalığına karşı koruyucu etkisini anlattığı ''Variolae vaccinae Known as the Cow Pox'' adlı kitabının uzun başlığı için kullanmıştır.<ref name="Baxby1999">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Edward Jenner's Inquiry; a bicentenary analysis|tarih=January 1999|sayı=4|sayfalar=301-307|dergi=Vaccine|cilt=17|pmid=9987167|doi=10.1016/s0264-410x(98)00207-2|vauthors=Baxby D|yazarbağı=Derrick Baxby}}</ref> 1881 yılında [[Louis Pasteur]], Jenner'ı onurlandırmak için bu terimlerin o dönemde geliştirilmekte olan yeni koruyucu aşıları da kapsayacak şekilde genişletilmesini önermiştir.<ref name="Pasteur1881">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Address on the Germ Theory|sayı=3024|sayfalar=271-272|dergi=Lancet|yıl=1881|cilt=118|doi=10.1016/s0140-6736(02)35739-8|soyadı=Pasteur|ad=Louis|name-list-style=vanc}}</ref> Aşı geliştirme ve üretme bilimi ''aşı bilimi'' olarak adlandırılır.
[[Dosya:Vaccination-introduction-and-cases-or-deaths-scaled.jpg|küçükresim|upright=2.55| Aşı uygulanmadan önce ve sonra bulaşıcı hastalıklar. Aşılar, vaka sayısının azalmasında doğrudan bir etkiye sahiptir ve ölüm sayısının azalmasına dolaylı olarak katkıda bulunur.]]
== Etkiler ==
[[Dosya:RougeoleDP.jpg|küçükresim| Aşıyla önlenebilir bir hastalık olan [[kızamık]] geçiren bir çocuk<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.cdc.gov/measles/vaccination.html|başlık=Measles Vaccination CDC|tarih=5 Şubat 2018|erişimtarihi=18 Nisan 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20191119142614/https://www.cdc.gov/measles/vaccination.html|arşivtarihi=19 Kasım 2019|ölüurl=hayır}}</ref>]]
Aşıların bulaşıcı hastalıklarla mücadele etmenin ve bu hastalıkları ortadan kaldırmanın çok güvenli ve etkili bir yolu olduğu konusunda büyük bir bilimsel görüş birliği vardır.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Field evaluation of vaccine efficacy|tarih=1985|sayı=6|sayfalar=1055-1068|dergi=Bulletin of the World Health Organization|cilt=63|pmc=2536484|pmid=3879673|vauthors=Orenstein WA, Bernier RH, Dondero TJ, Hinman AR, Marks JS, Bart KJ, Sirotkin B}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://hub.jhu.edu/2017/01/11/vaccines-autism-public-health-expert/|başlık=The science is clear: Vaccines are safe, effective, and do not cause autism|erişimtarihi=16 Nisan 2019|tarih=11 Ocak 2017|website=The Hub|soyadı1=Jan 11|ad1=Hub staff report / Published|soyadı2=2017|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170928005601/https://hub.jhu.edu/2017/01/11/vaccines-autism-public-health-expert/|arşivtarihi=28 Eylül 2017|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=The complicated task of monitoring vaccine safety|tarih=1997|sayı=1|sayfalar=10-20; discussion 21|dergi=Public Health Reports|cilt=112|pmc=1381831|pmid=9018282|vauthors=Ellenberg SS, Chen RT}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=http://www.healthychildren.org/English/safety-prevention/immunizations/Pages/Vaccine-Safety-The-Facts.aspx|başlık=Vaccine Safety: The Facts|erişimtarihi=16 Nisan 2019|website=HealthyChildren.org|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190416034623/https://www.healthychildren.org/English/safety-prevention/immunizations/Pages/Vaccine-Safety-The-Facts.aspx|arşivtarihi=16 Nisan 2019|ölüurl=hayır}}</ref> [[Bağışıklık sistemi]] aşı ajanlarını yabancı olarak tanır, onları yok eder ve "hatırlar". Bir ajanın [[Virülans|virülan]] versiyonuyla karşılaşıldığında, vücut [[virüs]]ün üzerindeki protein kabuğunu tanır ve böylece ilk olarak hedef ajanı hücrelere girmeden önce nötralize ederek ve ikinci olarak bu ajan çok sayıda çoğalmadan önce enfekte olmuş hücreleri tanıyıp yok ederek yanıt vermeye hazırlanır.<ref name="Mak">{{Kitap kaynağı|başlık=Primer to The immune response|erişimtarihi=18 Nisan 2022|bölüm=Chapter 1 - Introduction to the Immune Response|bölümurl=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/B9780123852458000017|tarih=2014|dil=İngilizce|sayfalar=3-20|yer=Burlington, MA|yayıncı=Academic Cell|basım=2.|isbn=978-0-12-385245-8|soyadı1=Mak|ad1=Tak W.|soyadı2=Saunders|ad2=Mary E.|soyadı3=Jett|ad3=Bradley D.}}</ref><ref name="Clem">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Fundamentals of Vaccine Immunology|tarih=2011|sayı=1|sayfalar=73-78|dergi=Journal of Global Infectious Diseases|cilt=3|issn=0974-777X|pmc=3068582|pmid=21572612|doi=10.4103/0974-777X.77299|soyadı1=Clem|ad1=Angela S}}</ref>
Bununla birlikte, aşıların etkinliklerine yönelik sınırlamalar mevcuttur.<ref name="pmid19393917">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Meta-analyses on pediatric infections and vaccines|url=https://archive.org/details/sim_infectious-disease-clinics-of-north-america_2009-06_23_2/page/431|tarih=June 2009|sayı=2|sayfalar=431-457|dergi=Infectious Disease Clinics of North America|cilt=23|pmid=19393917|doi=10.1016/j.idc.2009.01.008|vauthors=Grammatikos AP, Mantadakis E, Falagas ME}}</ref> Bazen, aşı zayıflaması, aşılama rejimleri veya uygulamadaki başarısızlıklar gibi aşı ile ilgili nedenlerden dolayı koruma başarısız olmaktadır.<ref name="wied">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Primary vaccine failure to routine vaccines: Why and what to do?|sayı=1|sayfalar=239-243|dergi=Human Vaccines & Immunotherapeutics|yıl=2016|cilt=12|issn=2164-554X|pmc=4962729|pmid=26836329|doi=10.1080/21645515.2015.1093263|soyadı1=Wiedermann|ad1=Ursula|soyadı2=Garner-Spitzer|ad2=Erika|soyadı3=Wagner|ad3=Angelika|name-list-style=vanc}}</ref>
Başarısızlık, konakçının bağışıklık sisteminin yeterli veya hiç yanıt vermemesi durumunda konakçıya bağlı nedenlerle de ortaya çıkabilir. Konakçıya bağlı yanıt eksikliği, genetik, bağışıklık durumu, yaş, sağlık ve beslenme durumu gibi faktörlere bağlı olarak bireylerin tahmini %2-10'unda görülür.<ref name="wied"/> Genetik başarısızlıkla sonuçlanan [[birincil immün yetmezlik]] bozukluğunun bir türü, [[B hücresi]] gelişimi için gerekli olan bir enzimin yokluğunun, konağın bağışıklık sisteminin bir [[patojen]]e karşı [[antikor]] üretmesini engellediği [[X'e bağlı agamaglobulinemi]]dir.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK507905/|başlık=Antibody Deficiency Disorder|erişimtarihi=18 Nisan 2022|tarih=January 2022|yer=Treasure Island, FL|yayıncı=StatPearls Publishing|pmid=29939682|soyadı1=Justiz Vaillant|ad1=AA|soyadı2=Ramphul|ad2=K}}</ref><ref name="Reda">{{Akademik dergi kaynağı|url=https://doi.org/10.1002/eji.201570054|başlık=The importance of vaccination and immunoglobulin treatment for patients with primary immunodeficiency diseases (PIDs) - World PI Week April 22-29, 2015: FORUM|erişimtarihi=18 Nisan 2022|tarih=May 2015|sayı=5|dil=İngilizce|sayfalar=1285-1286|dergi=European Journal of Immunology|cilt=45|pmid=25952627|doi=10.1002/eji.201570054|soyadı1=Reda|ad1=Shereen M.|soyadı2=Cant|ad2=Andrew J.|s2cid=1922332}}</ref>
Konak-patojen etkileşimleri ve enfeksiyona verilen yanıtlar, bağışıklık sistemindeki çoklu yolları içeren dinamik süreçlerdir.<ref name="Jo">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Interplay between host and pathogen: immune defense and beyond|tarih=December 2019|sayı=12|dil=İngilizce|sayfalar=1-3|dergi=Experimental & Molecular Medicine|cilt=51|issn=2092-6413|pmc=6906370|pmid=31827066|doi=10.1038/s12276-019-0281-8|soyadı1=Jo|ad1=Eun-Kyeong}}</ref><ref name="Janeway">{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK10752/|başlık=The Humoral Immune Response|erişimtarihi=18 Nisan 2022|tarih=2001|dil=İngilizce|dergi=Immunobiology: The Immune System in Health and Disease. 5th Edition|soyadı1=Janeway|ad1=Charles A Jr.|soyadı2=Travers|ad2=Paul|soyadı3=Walport|ad3=Mark|soyadı4=Shlomchik|ad4=Mark J.|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210102142711/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK10752/|arşivtarihi=2 Ocak 2021|ölüurl=hayır}}</ref> Bir konakçı anında antikor geliştirmez: vücudun [[Doğuştan gelen bağışıklık sistemi|doğuştan gelen bağışıklığı]] on iki saat gibi kısa bir sürede aktive olabilirken, [[Edinilmiş bağışıklık sistemi|adaptif bağışıklığın]] tam olarak gelişmesi 1-2 hafta sürebilir. Bu süre zarfında konakçı hâlâ enfekte olabilir.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK513280/|başlık=Physiology, Active Immunity|erişimtarihi=18 Nisan 2022|tarih=January 2022|yer=Treasure Island, FL|yayıncı=StatPearls Publishing|pmid=29939682|soyadı1=Grubbs|ad1=Hailey|soyadı2=Kahwaji|ad2=Chadi I.|arşivurl=https://web.archive.org/web/20211112145718/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK513280/|arşivtarihi=12 Kasım 2021|ölüurl=hayır}}</ref>
Antikorlar üretildikten sonra, ilgili antikor sınıfına bağlı olarak çeşitli yollardan herhangi biriyle bağışıklık desteklenebilir. Bir patojeni temizlemedeki veya etkisiz hale getirmedeki başarı, üretilen antikorların miktarına ve bu antikorların ilgili patojen türüne karşı ne ölçüde etkili olduğuna bağlı olacaktır, çünkü farklı türler belirli bir bağışıklık reaksiyonuna farklı şekilde duyarlı olabilir.<ref name="Janeway"/> Bazı durumlarda aşılar tam veya kalıcı bağışıklık yerine kısmi bağışıklık koruması (bağışıklığın %100'den daha az etkili olduğu ancak yine de enfeksiyon riskini azalttığı) veya geçici bağışıklık koruması (bağışıklığın zaman içinde azaldığı) ile sonuçlanabilir. Yine de aşılar bir bütün olarak popülasyon için yeniden enfeksiyon eşiğini yükseltebilir ve önemli bir etki yaratabilir.<ref name="Gomes">{{Akademik dergi kaynağı|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15178201/|başlık=Infection, reinfection, and vaccination under suboptimal immune protection: epidemiological perspectives|erişimtarihi=19 Nisan 2022|tarih=21 Haziran 2004|sayı=4|sayfalar=539-549|dergi=Journal of Theoretical Biology|cilt=228|issn=0022-5193|pmid=15178201|doi=10.1016/j.jtbi.2004.02.015|soyadı1=Gomes|ad1=M. Gabriela M.|soyadı2=White|ad2=Lisa J.|soyadı3=Medley|ad3=Graham F.|bibcode=2004JThBi.228..539G|hdl=10400.7/53|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220419005655/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15178201/|arşivtarihi=19 Nisan 2022|ölüurl=hayır}}</ref> Ayrıca aşılar enfeksiyonun şiddetini azaltarak daha düşük [[ölüm oranı]], daha düşük [[Morbidite oranı|morbidite]], hastalıktan daha hızlı iyileşme ve çok çeşitli başka etkilere neden olabilir.<ref name="Bonanni">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=The intangible benefits of vaccination – what is the true economic value of vaccination?|tarih=12 Ağustos 2015|sayfalar=10.3402/jmahp.v3.26964|dergi=Journal of Market Access & Health Policy|cilt=3|issn=2001-6689|pmc=4802696|pmid=27123182|doi=10.3402/jmahp.v3.26964|soyadı1=Bonanni|ad1=Paolo|soyadı2=Picazo|ad2=Juan José|soyadı3=Rémy|ad3=Vanessa}}</ref><ref name="Stanciu">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=h3eQDwAAQBAJ&pg=PA88|başlık=Micro and Nanotechnologies for Biotechnology|erişimtarihi=19 Nisan 2022|tarih=24 Ağustos 2016|dil=İngilizce|yayıncı=BoD – Books on Demand|isbn=978-953-51-2530-3|soyadı1=Stanciu|ad1=Stefan G.|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230114091817/https://books.google.com/books?id=h3eQDwAAQBAJ&pg=PA88|arşivtarihi=14 Ocak 2023|ölüurl=hayır}}</ref>
Daha yaşlı olanlar genellikle daha genç olanlara göre daha az tepki gösterirler, bu da [[immünosenesans]] olarak bilinen bir modeldir.<ref name="Frasca">{{Akademik dergi kaynağı|url=https://doi.org/10.1146/annurev-cellbio-011620-034148|başlık=B Cell Immunosenescence|erişimtarihi=18 Nisan 2022|tarih=6 Ekim 2020|sayı=1|sayfalar=551-574|dergi=Annual Review of Cell and Developmental Biology|cilt=36|issn=1081-0706|pmc=8060858|pmid=33021823|doi=10.1146/annurev-cellbio-011620-034148|soyadı1=Frasca|ad1=Daniela|soyadı2=Diaz|ad2=Alain|soyadı3=Romero|ad3=Maria|soyadı4=Garcia|ad4=Denisse|soyadı5=Blomberg|ad5=Bonnie B.}}</ref> [[İmmünolojik adjuvan|Adjuvanlar]], özellikle basit bir aşıya karşı bağışıklık tepkisi zayıflamış olabilecek yaşlı kişilerde bağışıklık tepkisini artırmak için yaygın olarak kullanılır.<ref name="neighmond2010">{{Haber kaynağı|url=https://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=123406640|başlık=Adapting Vaccines For Our Aging Immune Systems|erişimtarihi=9 Ocak 2014|arşivtarihi=16 Aralık 2013|arşivurl=https://web.archive.org/web/20131216191614/http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=123406640|tarih=7 Şubat 2010|iş=Morning Edition|yayıncı=NPR|soyadı=Neighmond|ad=Patti|name-list-style=vanc|ölüurl=hayır}}</ref>
Aşının etkinliği veya performansı çeşitli faktörlere bağlıdır:
* Hastalığın kendisi (bazı hastalıklarda aşılama diğerlerine göre daha iyi performans gösterir)
* Aşı türü (bazı aşılar hastalığın belirli türlerine özgüdür veya en azından bu türlere karşı en etkilidir)<ref name="pmid10435956">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Comparative efficacy of three mumps vaccines during disease outbreak in Eastern Switzerland: cohort study|tarih=August 1999|sayı=7206|sayfa=352|dergi=BMJ|cilt=319|pmc=32261|pmid=10435956|doi=10.1136/bmj.319.7206.352|vauthors=Schlegel M, Osterwalder JJ, Galeazzi RL, Vernazza PL}}</ref>
* [[Aşılama takvimi|Aşı takvimine]] uygun şekilde uyulup uyulmadığı.
* Aşıya verilen kendine özgü yanıt; bazı bireyler belirli aşılara "yanıt vermezler", yani doğru şekilde aşılandıktan sonra bile antikor üretmezler.
* Etnik köken, yaş veya genetik yatkınlık gibi çeşitli faktörler.
Aşılanmış bir birey aşılanan hastalığa yakalanırsa ([[atılım enfeksiyonu]]) hastalığın aşılanmamış vakalara göre daha az öldürücü olması muhtemeldir.<ref name="pmid12955637">{{Akademik dergi kaynağı|url=|başlık=Effects of pertussis vaccination on disease: vaccine efficacy in reducing clinical severity|tarih=September 2003|sayı=6|sayfalar=772-779|dergi=Clinical Infectious Diseases|cilt=37|pmid=12955637|doi=10.1086/377270|vauthors=Préziosi MP, Halloran ME}}</ref>
Etkili bir aşılama programında dikkat edilmesi gereken önemli hususlar şunlardır:<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=|başlık=Vaccine programmes and policies|tarih=1 Temmuz 2002|sayı=1|sayfalar=201-211|dergi=British Medical Bulletin|cilt=62|issn=0007-1420|pmid=12176861|doi=10.1093/bmb/62.1.201|soyadı1=Miller|ad1=E.|soyadı2=Beverley|ad2=P. C. L.|soyadı3=Salisbury|ad3=D. M.}}</ref>
# Bir bağışıklama kampanyasının orta ve uzun vadede hastalığın [[epidemiyoloji]]si üzerinde yaratacağı etkiyi öngörmek için dikkatli bir modelleme
# Yeni bir aşının piyasaya sürülmesini takiben ilgili hastalık için devam eden gözetim
# Bir hastalık nadir hale geldiğinde bile yüksek aşılama oranlarının sürdürülmesi
1958 yılında [[Amerika Birleşik Devletleri]]'nde 763.094 [[kızamık]] vakası görülmüş ve 552 kişi hayatını kaybetmiştir.<ref name="pmid15106120">{{Akademik dergi kaynağı|url=|başlık=Measles elimination in the United States|tarih=May 2004|sayı=Suppl 1|sayfalar=S1-3|dergi=The Journal of Infectious Diseases|cilt=189 Suppl 1|pmid=15106120|doi=10.1086/377693|vauthors=Orenstein WA, Papania MJ, Wharton ME}}</ref><ref name="pmid18463608">{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/mm5718a5.htm|başlık=Measles – United States, January 1 – April 25, 2008|arşivtarihi=11 Ekim 2017|arşivurl=https://web.archive.org/web/20171011235122/https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/mm5718a5.htm|tarih=May 2008|sayı=18|sayfalar=494-498|dergi=MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report|cilt=57|pmid=18463608|vauthors=<!--staff-->|ölüurl=hayır}}</ref> Yeni aşıların kullanılmaya başlanmasından sonra vaka sayısı yılda 150'nin altına düşmüştür (medyan 56).<ref name="pmid18463608" /> 2008 yılının başlarında 64 şüpheli kızamık vakası görülmüştür. Bu enfeksiyonların elli dördü başka bir ülkeden ithalatla ilişkilendirilmiştir, ancak sadece yüzde on üçü gerçekten Amerika Birleşik Devletleri dışında edinilmiştir; 64 kişiden 63'ü ya hiç kızamık aşısı olmamıştır ya da aşı olup olmadıkları belirsizdir.<ref name="pmid18463608" />
Aşılar, insanlardaki en bulaşıcı ve ölümcül hastalıklardan biri olan [[çiçek hastalığı]]nın ortadan kaldırılmasını sağlamıştır.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.who.int/csr/disease/smallpox/en/|başlık=WHO {{!}} Smallpox|erişimtarihi=16 Nisan 2019|website=WHO|yayıncı=[[World Health Organization]]|arşivurl=https://web.archive.org/web/20070922184729/http://www.who.int/csr/disease/smallpox/en/|arşivtarihi=22 Eylül 2007|ölüurl=hayır}}</ref> [[Kızamıkçık]], [[çocuk felci]], [[kızamık]], [[kabakulak]], [[suçiçeği]] ve [[tifo]] gibi diğer hastalıklar, yaygın aşılama programları sayesinde artık yüz yıl önceki kadar yaygın değildir. İnsanların büyük çoğunluğu aşılandığı sürece bir hastalık salgınının ortaya çıkması çok daha zordur. Bu etkiye [[sürü bağışıklığı]] denmektedir. Sadece insanlar arasında bulaşan çocuk felci, [[Endemik (tıp)|endemik]] çocuk felcinin sadece üç ülkenin ([[Afganistan]], [[Nijerya]] ve [[Pakistan]]) bazı bölümleriyle sınırlandırıldığı kapsamlı bir [[Çocuk felcinin ortadan kaldırılması|eradikasyon kampanyasının]] hedefidir.<ref name="eradication1">{{Web kaynağı|url=http://www.searo.who.int/mediacentre/releases/2014/pr1569/en/|başlık=WHO South-East Asia Region certified polio-free|erişimtarihi=3 Kasım 2014|arşivtarihi=27 Mart 2014|arşivurl=https://web.archive.org/web/20140327235218/http://www.searo.who.int/mediacentre/releases/2014/pr1569/en/|tarih=27 Mart 2014|yayıncı=WHO|ölüurl=evet}}</ref> Ancak, tüm çocuklara ulaşmanın zorluğu, kültürel yanlış anlamalar ve [[dezenformasyon]], öngörülen eradikasyon tarihinin birkaç kez kaçırılmasına neden olmuştur.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.who.int/news/item/21-05-2021-statement-following-the-twenty-eighth-ihr-emergency-committee-for-polio|başlık=Statement following the Twenty-Eighth IHR Emergency Committee for Polio|erişimtarihi=19 Nisan 2022|tarih=21 Mayıs 2021|dil=İngilizce|website=World Health Organization|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220419014821/https://www.who.int/news/item/21-05-2021-statement-following-the-twenty-eighth-ihr-emergency-committee-for-polio|arşivtarihi=19 Nisan 2022|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=The final stages of the global eradication of poliomyelitis|tarih=5 Ağustos 2013|sayı=1623|sayfalar=20120140|dergi=Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences|cilt=368|issn=0962-8436|pmc=3720038|pmid=23798688|doi=10.1098/rstb.2012.0140|soyadı1=Grassly|ad1=Nicholas C.}}</ref><ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Polio vaccine misinformation on social media: turning point in the fight against polio eradication in Pakistan|tarih=3 Ağustos 2021|sayı=8|sayfalar=2575-2577|dergi=Human Vaccines & Immunotherapeutics|cilt=17|issn=2164-554X|pmc=8475597|pmid=33705246|doi=10.1080/21645515.2021.1894897|soyadı1=Ittefaq|ad1=Muhammad|soyadı2=Abwao|ad2=Mauryne|soyadı3=Rafique|ad3=Shanawer}}</ref><ref>{{Haber kaynağı|url=https://tribune.com.pk/story/2340158/disinformation-disturbs-anti-polio-drives|başlık=Disinformation disturbs anti-polio drives|erişimtarihi=19 Nisan 2022|tarih=24 Ocak 2022|dil=İngilizce|iş=The Express Tribune|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220510052846/https://tribune.com.pk/story/2340158/disinformation-disturbs-anti-polio-drives|arşivtarihi=10 Mayıs 2022|ölüurl=hayır}}</ref>
Aşılar ayrıca [[antibiyotik direnci]]nin gelişmesini önlemeye de yardımcı olur. Örneğin, aşı programları ''[[Pnömokok|Streptococcus pneumoniae]]''<nowiki/>'nin neden olduğu [[zatürre]] vakalarını büyük ölçüde azaltarak [[penisilin]] veya diğer birinci basamak [[antibiyotik]]lere dirençli enfeksiyonların yaygınlığını büyük ölçüde azaltmıştır.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.nature.com/articles/d41586-017-01711-6|başlık=19 July 2017 ''Vaccines promoted as key to stamping out drug-resistant microbes'' "Immunization can stop resistant infections before they get started, say scientists from industry and academia."|arşivtarihi=22 Temmuz 2017|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170722121157/http://www.nature.com/articles/d41586-017-01711-6|ölüurl=evet}}</ref>
[[Kızamık aşısı]]nın her yıl bir milyon ölümü önlediği tahmin edilmektedir.<ref name="sullivan2005">{{Haber kaynağı|url=https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A48244-2005Apr12.html|başlık=Maurice R. Hilleman dies; created vaccines|erişimtarihi=9 Ocak 2014|arşivtarihi=20 Ekim 2012|arşivurl=https://web.archive.org/web/20121020102622/http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A48244-2005Apr12.html|tarih=13 Nisan 2005|iş=Wash. Post|soyadı=Sullivan|ad=Patricia|name-list-style=vanc|ölüurl=hayır}}</ref>
=== Yan etkiler ===
{{Ana|Aşı advers etkisi}}
Çocuklara, ergenlere veya yetişkinlere yapılan aşılar genellikle güvenlidir.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://doi.org/10.1016/S1473-3099(20)30130-4|başlık=The state of vaccine safety science: systematic reviews of the evidence|tarih=May 2020|sayı=5|sayfalar=e80-e89|dergi=The Lancet Infectious Diseases|cilt=20|issn=1473-3099|pmid=32278359|doi=10.1016/s1473-3099(20)30130-4|soyadı1=Dudley|ad1=Matthew Z|soyadı2=Halsey|ad2=Neal A|soyadı3=Omer|ad3=Saad B|soyadı4=Orenstein|ad4=Walter A|soyadı5=O'Leary|ad5=Sean T|soyadı6=Limaye|ad6=Rupali J|soyadı7=Salmon|ad7=Daniel A|s2cid=215751248|erişim-tarihi=18 Nisan 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221122012810/https://www.thelancet.com/journals/laninf/article/PIIS1473-3099(20)30130-4/fulltext|arşivtarihi=22 Kasım 2022|ölüurl=hayır}}</ref><ref name="Mag2014">{{Akademik dergi kaynağı|url=http://www.escholarship.org/uc/item/2f93s53t|başlık=Safety of vaccines used for routine immunization of U.S. children: a systematic review|tarih=August 2014|sayı=2|sayfalar=325-337|dergi=Pediatrics|cilt=134|pmid=25086160|doi=10.1542/peds.2014-1079|vauthors=Maglione MA, Das L, Raaen L, Smith A, Chari R, Newberry S, Shanman R, Perry T, Goetz MB, Gidengil C|erişim-tarihi=18 Nisan 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20200130171937/https://escholarship.org/uc/item/2f93s53t|arşivtarihi=30 Ocak 2020|ölüurl=hayır}}</ref> Yan etkiler - eğer varsa - genellikle hafiftir.<ref name="CDC2013">{{Web kaynağı|url=https://www.cdc.gov/vaccines/vac-gen/side-effects.htm|başlık=Possible Side-effects from Vaccines|erişimtarihi=24 Şubat 2014|arşivtarihi=17 Mart 2017|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170317050028/https://www.cdc.gov/vaccines/vac-gen/side-effects.htm|tarih=12 Temmuz 2018|iş=Centers for Disease Control and Prevention|ölüurl=hayır}}</ref> Yan etkilerin oranı söz konusu aşıya göre değişir.<ref name="CDC2013" /> Bazı yaygın yan etkiler arasında [[Ateş (tıp)|ateş]], enjeksiyon bölgesi çevresinde [[Ağrı (tıp)|ağrı]] ve [[Miyalji|kas ağrıları]] yer alır.<ref name="CDC2013" /> Ayrıca, bazı kişiler aşıdaki bileşenlere karşı [[alerji]]k olabilir.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.cdc.gov/flu/about/qa/flushot.htm|başlık=Seasonal Flu Shot – Seasonal Influenza (Flu)|erişimtarihi=17 Eylül 2017|arşivtarihi=1 Ekim 2015|arşivurl=https://web.archive.org/web/20151001040007/http://www.cdc.gov/flu/about/qa/flushot.htm|tarih=2 Ekim 2018|yayıncı=CDC|ölüurl=evet}}</ref> [[KKK aşısı]] nadiren [[ateşli nöbet]]lerle ilişkilendirilir.<ref name="Mag2014" />
Genetik, sağlık durumu (altta yatan hastalık, beslenme, [[hamilelik]], [[Aşırı duyarlılık|hassasiyetler]] veya alerjiler), [[İmmünokompetans|bağışıklık yeterliliği]], yaş ve ekonomik etki veya [[Sentetik psikolojik ortam|kültürel çevre]] gibi bir kişiyi enfeksiyona duyarlı hale getiren konakçı ("aşı") ile ilgili belirleyiciler, enfeksiyonun şiddetini ve aşıya yanıtı etkileyen birincil veya ikincil faktörler olabilir.<ref name="wied"/> Yaşlı (60 yaş üstü), [[Tip I aşırı duyarlılık|alerjene aşırı duyarlı]] ve [[Obezite|obez]] kişiler, aşı etkinliğini önleyen veya engelleyen, muhtemelen bu spesifik popülasyonlar için ayrı aşı teknolojileri veya virüs bulaşmasını sınırlamak için tekrarlayan takviye aşıları gerektiren tehlikeye atılmış [[immünojenisite]]ye duyarlıdır.<ref name="wied" />
Ciddi yan etkiler son derece nadirdir.<ref name="Mag2014"/> [[Suçiçeği aşısı]] [[Bağışıklık yetmezliği|bağışıklık sistemi yetersiz]] bireylerde nadiren komplikasyonlarla ilişkilidir ve [[Rotavirüs aşısı|rotavirüs aşıları]] orta derecede [[İntususepsiyon|intussusepsiyon]] ile ilişkilidir.<ref name="Mag2014" />
En az 19 ülkede, aşılamanın ciddi olumsuz etkilerine maruz kalanlara tazminat sağlamak için hatasız tazminat programları bulunmaktadır.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.who.int/bulletin/volumes/89/5/10-081901/en/|başlık=No-fault compensation following adverse events attributed to vaccination: a review of international programmes|arşivtarihi=11 Ağustos 2013|arşivurl=https://web.archive.org/web/20130811171023/http://www.who.int/bulletin/volumes/89/5/10-081901/en/|sayı=5|sayfalar=371-378|dergi=Bulletin of the World Health Organization|yayıncı=Word Health Organisation|yıl=2011|cilt=89|pmc=3089384|pmid=21556305|doi=10.2471/BLT.10.081901|soyadı1=Looker|ad1=Clare|soyadı2=Heath|ad2=Kelly|name-list-style=vanc|ölüurl=evet}}</ref> Amerika Birleşik Devletleri'nin programı [[Ulusal Çocukluk Çağı Aşı Yaralanmaları Yasası]] olarak bilinmektedir ve [[Birleşik Krallık]]'ta [[Aşı Hasar Ödemesi]] uygulanmaktadır.
== Türler ==
[[Dosya:WHO_EN_Vaccines_Topics_Race_for_a_COVID-19_vaccine_01_12Jan2021.jpg|alt=Illustration with the text "There are three main approaches to making a vaccine: Using a whole virus or bacterium Parts that trigger the immune system Just the genetic material."|küçükresim|Aşı geliştirme ve dağıtımına ilişkin bir dizi açıklamanın dördüncü bölümünden grafik]]
Aşılar tipik olarak zayıflatılmış, inaktive edilmiş veya ölü organizmalar veya bunlardan elde edilen saflaştırılmış ürünler içerir. Kullanımda olan çeşitli aşı türleri vardır.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.niaid.nih.gov/topics/vaccines/Pages/typesVaccines.aspx|başlık=Vaccine Types|erişimtarihi=27 Ocak 2015|arşivtarihi=5 Eylül 2015|arşivurl=https://web.archive.org/web/20150905205720/http://www.niaid.nih.gov/topics/vaccines/Pages/typesVaccines.aspx|tarih=3 Nisan 2012|yayıncı=[[NIAID|National Institute of Allergy and Infectious Diseases]]|ölüurl=hayır}}</ref> Bunlar, yararlı bir bağışıklık tepkisi oluşturma yeteneğini korurken hastalık riskini azaltmaya çalışmak için kullanılan farklı stratejileri temsil etmektedir.
=== Zayıflatılmış ===
{{Ana|Zayıflatılmış aşı}}
Bazı aşılar canlı, [[Zayıflatılmış aşı|zayıflatılmış]] mikroorganizmalar içerir. Bunların çoğu, virülan özelliklerini devre dışı bırakan koşullar altında yetiştirilen veya geniş bir bağışıklık tepkisi üretmek için yakından ilişkili ancak daha az tehlikeli organizmaları kullanan aktif [[virüs]]lerdir. Zayıflatılmış aşıların çoğu viral olmasına rağmen, bazıları doğası gereği [[bakteri]]yeldir. Örnekler arasında [[sarıhumma]], [[kızamık]], [[kabakulak]] ve [[kızamıkçık]] gibi viral hastalıklar ve [[tifo]] gibi bakteriyel hastalıklar yer almaktadır. Calmette ve Guérin tarafından geliştirilen canlı ''[[Mycobacterium tuberculosis]]'' aşısı [[Bulaşıcı hastalık|bulaşıcı]] bir suştan yapılmamıştır, ancak aşıya karşı bir bağışıklık tepkisi ortaya çıkarmak için kullanılan "[[BCG]]" adı verilen virülan olarak değiştirilmiş bir suş içerir. ''[[Yersinia pestis]]'' EV suşu içeren canlı zayıflatılmış aşı [[veba]] bağışıklaması için kullanılır. Zayıflatılmış aşıların bazı avantajları ve dezavantajları vardır. Zayıflatılmış aşılar tipik olarak daha dayanıklı immünolojik yanıtlara neden olur. Ancak bağışıklık sistemi baskılanmış bireylerde kullanım için güvenli olmayabilir ve nadir durumlarda virülan bir forma mutasyona uğrayarak hastalığa neden olabilirler.<ref name="Bhattacharya">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=ytCNCbCWx8oC&pg=PA318|başlık=A Text Book of Immunology|erişimtarihi=9 Ocak 2014|biçim=Google Books Preview|sayfa=318|yayıncı=Academic Publishers|isbn=978-81-89781-09-5|vauthors=Sinha JK, Bhattacharya S}}</ref>
=== İnaktif ===
{{Ana|İnaktif aşı}}
Bazı aşılar daha önce virülan olan ancak kimyasallar, ısı veya radyasyonla inaktive edilmiş mikroorganizmalar içerir.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.vaccines.gov/basics/types/index.html|başlık=Types of Vaccines|erişimtarihi=19 Ekim 2017|arşivtarihi=29 Temmuz 2017|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170729161636/https://www.vaccines.gov/basics/types/index.html|ölüurl=hayır}}</ref><ref name="BatahAly2020">{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/14760584.2020.1777862|başlık=The development of ghost vaccines trials|tarih=15 Haziran 2020|sayı=6|dil=İngilizce|sayfalar=549-562|dergi=Expert Review of Vaccines|cilt=19|issn=1476-0584|pmid=32500816|doi=10.1080/14760584.2020.1777862|soyadı1=Batah|ad1=Aly|soyadı2=Ahmad|ad2=Tarek|s2cid=219331100|erişim-tarihi=18 Nisan 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210425084237/https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/14760584.2020.1777862|arşivtarihi=25 Nisan 2021|ölüurl=hayır}}</ref> Örnekler arasında IPV ([[çocuk felci aşısı]]), [[hepatit A aşısı]], [[kuduz aşısı]] ve çoğu [[grip aşısı]] bulunmaktadır.<ref name="historyofvaccines.org">{{Web kaynağı|url=https://www.historyofvaccines.org/content/articles/different-types-vaccines|başlık=Different Types of Vaccines {{!}} History of Vaccines|erişimtarihi=14 Haziran 2019|website=www.historyofvaccines.org|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190126060918/https://www.historyofvaccines.org/content/articles/different-types-vaccines|arşivtarihi=26 Ocak 2019|ölüurl=hayır}}</ref>
[[Dosya:ReverseGeneticsFlu.svg|küçükresim|upright=1.67| [[Tersine genetik]] teknikleri ile [[kuş gribi]] aşısı geliştirilmesi]]
=== Toksoit ===
{{Ana|Toksoit}}
[[Anatoksin|Toksoit]] aşılar, mikroorganizma yerine hastalığa neden olan inaktive edilmiş toksik bileşiklerden yapılır.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.historyofvaccines.org/content/articles/different-types-vaccines|başlık=Different Types of Vaccines {{!}} History of Vaccines|erişimtarihi=3 Mayıs 2019|website=www.historyofvaccines.org|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190126060918/https://www.historyofvaccines.org/content/articles/different-types-vaccines|arşivtarihi=26 Ocak 2019|ölüurl=hayır}}</ref> Toksoit bazlı aşılara örnek olarak [[tetanos]] ve [[difteri]] verilebilir.<ref name="historyofvaccines.org"/> Tüm toksoitler mikroorganizmalar için değildir; örneğin ''[[Batı elmas sırtlı çıngıraklı yılanı|Crotalus atrox]]'' toksoidi [[köpek]]leri [[Çıngıraklı yılanlar|çıngıraklı yılan]] ısırıklarına karşı aşılamak için kullanılır.<ref>{{Web kaynağı|url=http://coastalcarolinaresearch.com/types-of-vaccines/|başlık=Types of Vaccines|erişimtarihi=3 Mayıs 2019|website=coastalcarolinaresearch.com|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190503112746/http://coastalcarolinaresearch.com/types-of-vaccines/|arşivtarihi=3 Mayıs 2019|ölüurl=evet}}</ref>
=== Alt ünite ===
{{Ana|Alt ünite aşı}}
Bir bağışıklık sistemine inaktive edilmiş veya zayıflatılmış bir mikroorganizma sunmak yerine (ki bu bir "bütün-ajan" aşısı teşkil eder), bir [[Protein alt ünitesi|alt ünite]] aşısı bir bağışıklık yanıtı oluşturmak için onun bir parçasını kullanır. Buna bir örnek, virüsün sadece yüzey proteinlerinden oluşan (daha önce kronik olarak enfekte olmuş hastaların [[Serum (Hematoloji)|kan serumundan]] elde edilen, ancak şimdi viral genlerin [[Maya (biyoloji)|mayada]] [[Rekombinant DNA|rekombinasyonu]] ile üretilen) [[hepatit B]]'ye karşı alt ünite aşısıdır.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.chop.edu/centers-programs/vaccine-education-center/vaccine-details/vaccine-hepatitis-b-vaccine|başlık=A Look at Each Vaccine: Hepatitis B Vaccine|erişimtarihi=14 Haziran 2019|tarih=18 Ağustos 2014|website=www.chop.edu|soyadı=Philadelphia|ad=The Children's Hospital of|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190531160201/https://www.chop.edu/centers-programs/vaccine-education-center/vaccine-details/vaccine-hepatitis-b-vaccine|arşivtarihi=31 Mayıs 2019|ölüurl=hayır}}</ref> Bir başka örnek, viral majör [[kapsit]] proteininden oluşan [[insan papilloma virüsü]]ne (HPV) karşı [[virüs benzeri parçacık]] (VLP) aşısı gibi [[Yenilebilir alg aşısı|yenilebilir alg aşılarıdır]].<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.cdc.gov/vaccines/vpd/hpv/hcp/vaccines.html|başlık=HPV Vaccine {{!}} Human Papillomavirus {{!}} CDC|erişimtarihi=14 Haziran 2019|tarih=13 Mayıs 2019|website=www.cdc.gov|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190618034022/https://www.cdc.gov/vaccines/vpd/hpv/hcp/vaccines.html|arşivtarihi=18 Haziran 2019|ölüurl=hayır}}</ref> Bir başka örnek de [[Grip|influenza]] virüsünün [[hemagglutinin]] ve [[nöraminidaz]] alt birimleridir.<ref name="historyofvaccines.org"/> [[Veba]] bağışıklaması için bir alt ünite aşısı kullanılmaktadır.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=|başlık=A new improved sub-unit vaccine for plague: the basis of protection|tarih=December 1995|sayı=3–4|sayfalar=223-230|dergi=FEMS Immunology and Medical Microbiology|cilt=12|issn=0928-8244|pmid=8745007|doi=10.1111/j.1574-695X.1995.tb00196.x|soyadı1=Williamson|ad1=E. D.|soyadı2=Eley|ad2=S. M.|soyadı3=Griffin|ad3=K. F.|soyadı4=Green|ad4=M.|soyadı5=Russell|ad5=P.|soyadı6=Leary|ad6=S. E.|soyadı7=Oyston|ad7=P. C.|soyadı8=Easterbrook|ad8=T.|soyadı9=Reddin|ad9=K. M.}}</ref>
=== Konjuge ===
{{Ana|Konjuge aşı}}
Bazı bakteriler, immünojenik açıdan zayıf olan [[polisakkarit]] bir [[Kapsül (mikrobiyoloji)|dış kaplamaya]] sahiptir. Bu dış kaplamalar proteinlere (örn. toksinler) bağlanarak, bağışıklık sisteminin polisakkariti bir protein antijeniymiş gibi tanıması sağlanabilir. Bu yaklaşım [[Hib aşısı|''Haemophilus influenzae tip B'' aşısında]] kullanılmaktadır.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.globalhealthprimer.emory.edu/targets-technologies/polysaccharide-protein-conjugate-vaccines.html|başlık=Polysaccharide Protein Conjugate Vaccines|erişimtarihi=14 Haziran 2019|website=www.globalhealthprimer.emory.edu|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190623043558/http://www.globalhealthprimer.emory.edu/targets-technologies/polysaccharide-protein-conjugate-vaccines.html|arşivtarihi=23 Haziran 2019|ölüurl=hayır}}</ref>
=== Dış zar vezikül ===
[[Bakteriyel dış membran vezikülleri|Dış membran vezikülleri]] (OMV'ler) doğal olarak immünojeniktir ve güçlü aşılar üretmek için manipüle edilebilir. En iyi bilinen OMV aşıları [[Meningokok aşısı#Serogrup B|serotip B meningokok hastalığı]] için geliştirilenlerdir.<ref name="vaccinology-guide">{{Akademik dergi kaynağı|url=|başlık=A guide to vaccinology: from basic principles to new developments|tarih=22 Aralık 2020|sayı=2|sayfalar=83-100|dergi=Nature Reviews Immunology|cilt=21|issn=1474-1741|pmc=7754704|pmid=33353987|doi=10.1038/s41577-020-00479-7|vauthors=Pollard AJ, Bijker EM}}</ref><ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Outer membrane vesicles as platform vaccine technology|tarih=11 Kasım 2015|sayı=11|sayfalar=1689-1706|dergi=Biotechnology Journal|cilt=10|issn=1860-7314|pmc=4768646|pmid=26912077|doi=10.1002/biot.201400395|vauthors=Pol L, Stork M, Ley P}}</ref>
=== Heterotipik ===
{{Ana|Heterolog aşı}}
"Jenner aşıları" olarak da bilinen [[heterolog aşı]]lar, tedavi edilen organizmada hastalığa neden olmayan ya da hafif hastalığa neden olan diğer hayvanların patojenleri olan aşılardır. Klasik örnek Jenner'ın çiçek hastalığına karşı korunmak için inek çiçeği aşısını kullanmasıdır. Güncel bir örnek ise ''[[Mycobacterium bovis]]''<nowiki/>'ten yapılan [[BCG]] aşısının [[Verem|tüberkülozdan]] korunmak için kullanılmasıdır.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=http://www.bioprocessintl.com/multimedia/archive/00077/0204su03_77445a.pdf|başlık=Classifying Vaccines|erişimtarihi=9 Ocak 2014|arşivtarihi=12 Aralık 2013|arşivurl=https://web.archive.org/web/20131212222400/http://www.bioprocessintl.com/multimedia/archive/00077/0204su03_77445a.pdf|tarih=April 2004|sayfalar=14-23|dergi=BioProcesses International|soyadı=Scott|ölüurl=hayır}}</ref>
=== Genetik aşı ===
[[Genetik aşı]]ların alt grubu viral vektör aşılarını, RNA aşılarını ve DNA aşılarını kapsar.
==== Viral vektör ====
{{Ana|Viral vektör aşısı}}
[[Viral vektör aşısı|Viral vektör aşıları]], [[Bağışıklık yanıtı|bağışıklık tepkisini]] uyarmak için yüzey proteinleri gibi spesifik [[antijen]]ler üretmek üzere vücuda patojen genleri yerleştirmek için güvenli bir virüs kullanır.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.vaccines.gov/basics/types|başlık=Vaccine Types|erişimtarihi=13 Mart 2021|website=Vaccines.org|yayıncı=Office of Infectious Disease of the [[United States Department of Health and Human Services]]|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190523191043/https://www.vaccines.gov/basics/types|arşivtarihi=23 Mayıs 2019|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://www.cdc.gov/vaccines/covid-19/hcp/viral-vector-vaccine-basics.html|başlık=Understanding and Explaining Viral Vector COVID-19 Vaccines|erişimtarihi=13 Mart 2021|yayıncı=[[Centers for Disease Control and Prevention]]|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210202160930/https://www.cdc.gov/vaccines/covid-19/hcp/viral-vector-vaccine-basics.html|arşivtarihi=2 Şubat 2021|ölüurl=hayır}}</ref>
==== RNA ====
{{Ana|RNA aşısı}}
Bir mRNA aşısı (veya [[RNA aşısı]]), lipid nanopartiküller gibi bir vektör içinde paketlenmiş [[nükleik asit]] [[RNA]]'dan oluşan yeni bir aşı türüdür.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.statnews.com/2020/12/01/how-nanotechnology-helps-mrna-covid19-vaccines-work/|başlık=How nanotechnology helps mRNA Covid-19 vaccines work|erişimtarihi=21 Aralık 2020|tarih=1 Kasım 2020|website=STAT|soyadı1=Garde|ad1=Damian|soyadı2=Feuerstein|ad2=Adam|arşivurl=https://web.archive.org/web/20201201210905/https://www.statnews.com/2020/12/01/how-nanotechnology-helps-mrna-covid19-vaccines-work/|arşivtarihi=1 Aralık 2020|ölüurl=hayır}}</ref> [[COVID-19 aşısı|COVID-19 aşıları]] arasında [[COVID-19 pandemisi]]yle mücadele etmek için bir dizi RNA aşısı bulunmaktadır ve bazıları onaylanmış veya bazı ülkelerde [[Acil Durum Kullanım İzni|acil kullanım izni]] almıştır. Örneğin, [[Pfizer-BioNTech COVID-19 aşısı|Pfizer-BioNTech aşısı]] ve [[Moderna COVID-19 aşısı|Moderna mRNA aşısı]] ABD'de yetişkinlerde kullanım için onaylanmıştır (Pfizer aşısı 16-17 yaş arası gençler için de tamamen onaylanmıştır).<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/vaccines/different-vaccines/mrna.html|başlık=COVID-19 and Your Health|erişimtarihi=21 Aralık 2020|tarih=11 Şubat 2020|website=Centers for Disease Control and Prevention|yazar=CDC|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210303003047/https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/vaccines/different-vaccines/mrna.html|arşivtarihi=3 Mart 2021|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://www.smithsonianmag.com/science-nature/mrna-vaccines-covid-19-180975330/|başlık=What Are mRNA Vaccines, and Could They Work Against COVID-19?|erişimtarihi=21 Aralık 2020|tarih=16 Temmuz 2020|website=Smithsonian Magazine|soyadı=Banks|ad=Marcus A.|arşivurl=https://web.archive.org/web/20201221010102/https://www.smithsonianmag.com/science-nature/mrna-vaccines-covid-19-180975330/|arşivtarihi=21 Aralık 2020|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://www.statnews.com/2020/12/18/fda-eua-moderna-vaccine-covid19/|başlık=FDA grants authorization to Moderna's Covid-19 vaccine|erişimtarihi=21 Aralık 2020|tarih=19 Aralık 2020|website=STAT|soyadı=Branswell|ad=Helen|arşivurl=https://web.archive.org/web/20201221163920/https://www.statnews.com/2020/12/18/fda-eua-moderna-vaccine-covid19/|arşivtarihi=21 Aralık 2020|ölüurl=hayır}}</ref>
==== DNA ====
{{Ana|DNA aşısı}}
[[DNA aşısı|DNA aşılamasında]] önerilen mekanizma, viral veya bakteriyel [[DNA]]'nın insan veya hayvan hücrelerine [[İnsersiyon|yerleştirilmesi]] ve [[Gen ifadesi|ifade edilmesi]] ([[elektroporasyon]] kullanımıyla geliştirilmiş) ve bağışıklık sistemi tarafından tanınmasının tetiklenmesidir. İfade edilen proteinleri tanıyan bazı bağışıklık sistemi hücreleri, bu proteinlere ve onları ifade eden hücrelere karşı bir saldırı başlatacaktır. Bu hücreler çok uzun bir süre yaşadıkları için, normalde bu proteinleri ifade eden patojenle daha sonra karşılaşılırsa bağışıklık sistemi tarafından anında saldırıya uğrayacaklardır. DNA aşılarının potansiyel bir avantajı, üretilmelerinin ve saklanmalarının çok kolay olmasıdır.
Ağustos 2021'de Hint yetkililer [[ZyCoV-D]]'ye acil onay verdi. [[Cadila Healthcare]] tarafından geliştirilen bu aşı, insanlar için onaylanan ilk DNA aşısıdır.
=== Deneysel ===
[[Dosya:Agile_Pulse_In_Vivo.jpg|küçükresim|Deneysel "DNA aşısı" dağıtımı için elektroporasyon sistemi]]
Birçok yenilikçi aşı da geliştirilmekte ve kullanılmaktadır.
* Dendritik hücre aşıları, antijenleri vücudun beyaz kan hücrelerine sunmak için [[dendritik hücre]]leri antijenlerle birleştirir ve böylece bir bağışıklık reaksiyonunu uyarır. Bu aşılar beyin tümörlerinin tedavisinde bazı olumlu ön sonuçlar göstermiştir<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Dendritic cell vaccines for brain tumors|tarih=January 2010|sayı=1|sayfalar=139-157|dergi=Neurosurgery Clinics of North America|cilt=21|pmc=2810429|pmid=19944973|doi=10.1016/j.nec.2009.09.005|vauthors=Kim W, Liau LM}}</ref> ve malign melanomda da test edilmektedir.<ref name="pmid24872109">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Clinical use of dendritic cells for cancer therapy|tarih=June 2014|sayı=7|sayfalar=e257-267|dergi=The Lancet. Oncology|cilt=15|pmid=24872109|doi=10.1016/S1470-2045(13)70585-0|vauthors=Anguille S, Smits EL, Lion E, van Tendeloo VF, Berneman ZN}}</ref>
* [[Rekombinant DNA|Rekombinant]] vektör - bir mikro organizmanın fizyolojisi ile diğerinin DNA'sı birleştirilerek, karmaşık enfeksiyon süreçlerine sahip hastalıklara karşı bağışıklık oluşturulabilir. Buna bir örnek, 2018 yılında [[2017 Demokratik Kongo Cumhuriyeti Ebola virüsü salgını|Kongo'da ebola]] ile mücadele etmek için kullanılmakta olan Merck lisanslı [[rVSV-ZEBOV aşısı]]dır.<ref>{{Haber kaynağı|url=https://edition.cnn.com/2018/05/26/health/ebola-outbreaks-west-africa-congo-revolution-mckenzie-intl/index.html|başlık=Fear and failure: How Ebola sparked a global health revolution|erişimtarihi=26 Mayıs 2018|tarih=26 Mayıs 2018|yayıncı=CNN|soyadı1=McKenzie|ad1=David|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190826101345/https://edition.cnn.com/2018/05/26/health/ebola-outbreaks-west-africa-congo-revolution-mckenzie-intl/index.html|arşivtarihi=26 Ağustos 2019|ölüurl=hayır}}</ref>
* [[T-hücresi reseptörü]] peptit aşıları, [[koksidioidomikoz]], [[stomatitis]] ve [[atopik dermatit]] modelleri kullanılarak çeşitli hastalıklar için geliştirilmektedir. Bu peptitlerin [[sitokin]] üretimini modüle ettiği ve hücre aracılı bağışıklığı geliştirdiği gösterilmiştir.
* Kompleman inhibisyonunda rol oynayan tanımlanmış bakteriyel proteinlerin hedeflenmesi, temel bakteriyel virülans mekanizmasını etkisiz hale getirecektir.<ref name="pmid19388175">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Microbial complement inhibitors as vaccines|tarih=December 2008|sayfalar=I113-117|dergi=Vaccine|cilt=26 Suppl 8|pmid=19388175|doi=10.1016/j.vaccine.2008.11.058|vauthors=Meri S, Jördens M, Jarva H}}</ref>
* [[Plazmid]]lerin kullanımı preklinik çalışmalarda kanser ve bulaşıcı hastalıklar için koruyucu bir aşı stratejisi olarak doğrulanmıştır. Ancak, insan çalışmalarında bu yaklaşım klinik olarak anlamlı bir fayda sağlayamamıştır. Plazmid DNA immünizasyonunun genel etkinliği, plazmidin [[immünojenisite]]sinin artırılmasına ve aynı zamanda immün efektör hücrelerin spesifik aktivasyonunda rol oynayan faktörlerin düzeltilmesine bağlıdır.<ref name="Lowe">{{Kitap kaynağı|başlık=Plasmids: Current Research and Future Trends|bölüm=Plasmid DNA as Prophylactic and Therapeutic vaccines for Cancer and Infectious Diseases|bölümurl=http://www.horizonpress.com/pla|yayıncı=Caister Academic Press|yıl=2008|isbn=978-1-904455-35-6|author=Lowe}}</ref>
* Bakteriyel [[Taşıyıcı (epidemiyoloji)|vektör]] - Prensip olarak viral vektör aşılarına benzer, ancak bunun yerine bakteri kullanılır.<ref name="vaccinology-guide"/>
* [[Antijen sunan hücre aşısı|Antijen sunan hücre]]<ref name="vaccinology-guide" />
Aşıların çoğu mikroorganizmalardan elde edilen inaktive veya zayıflatılmış bileşikler kullanılarak oluşturulurken, [[sentetik aşı]]lar esas olarak veya tamamen sentetik peptitler, karbonhidratlar veya antijenlerden oluşur.
====Diğer aşı türleri====
{{Sütunlu liste|3|
*[[Androvax]]
*[[MMRV aşısı]]
*[[Zoster aşısı]]
*[[Meningokok aşısı]]
*[[DNA aşısı]]
*[[Tüberküloz aşısı]]
*[[Şarbon aşısı]]
*[[Çürük aşısı]]
*[[Çikungunya aşısı]]
*[[Sitomegalovirüs aşısı]]
*[[Dang aşısı]]
*[[Genetik aşı]]
*[[Laktobasil aşısı]]
*[[Kolera aşısı]]
*[[Konjuge aşı]]
*[[Leishmaniasis aşısı]]
*[[Pnömokok aşısı]]
*[[Şistozomiyaz aşısı]]
*[[Alt ünite aşı]]
*[[Sentetik aşı]]
*[[Tifüs aşısı]]
*[[Ebola aşısı]]
*[[Rotavirüs aşısı]]
*[[HPV aşısı]]
*[[Hepatit C aşısı]]
*[[Çiçek aşısı]]
*[[RNA aşısı]]
*[[Hepatit B aşısı]]
*[[Kanser aşısı]]
*[[Sıtma aşısı]]
*[[İnaktif aşı]]
*[[Bruselloz aşısı]]
*[[Zayıflatılmış aşı]]
*[[Hantavirüs aşısı]]
*[[Veba aşısı]]
*[[COVID-19 aşısı]]
*[[Tetanos aşısı]]
*[[Çocuk felci aşısı]]
*[[Moderna COVID-19 aşısı]]
*[[Hib aşısı]]
*[[Hepatit A aşısı]]
*[[Viral vektör aşısı]]
*[[Kuduz aşısı]]
*[[Pandemrix aşısı]]
*[[Suçiçeği aşısı]]
*[[Boğmaca aşısı]]
*[[Difteri aşısı]]
*[[H5N1 aşısı]]
*[[Kabakulak aşısı]]
*[[Grip aşısı]]
*[[KKK aşısı]]
*[[Kızamık aşısı]]
*[[BCG aşısı]]
*[[Kızamıkçık aşısı]]
}}
== Değerlik ==
Aşılar ''tek değerlikli'' (''univalan'' veya ''monovalan'' olarak da adlandırılır) veya ''çok değerlikli'' (''polivalan'' veya ''multivalan'' olarak da adlandırılır) olabilir. Tek değerlikli aşı, tek bir antijene veya tek bir mikroorganizmaya karşı bağışıklık kazandırmak için tasarlanmıştır.<ref>{{DorlandsDict|five/000067458.htm|Monovalent}}</ref> Multivalent veya polivalent aşı ise aynı mikroorganizmanın iki veya daha fazla suşuna veya iki veya daha fazla mikroorganizmaya karşı bağışıklık sağlamak üzere tasarlanmıştır.<ref>[http://www.mercksource.com/pp/us/cns/cns_hl_dorlands.jspzQzpgzEzzSzppdocszSzuszSzcommonzSzdorlandszSzdorlandzSz000113928zPzhtm Polyvalent vaccine] at ''[[Dorland's medical reference works|Dorlands Medical Dictionary]]'' {{webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20120307130121/http://www.mercksource.com/pp/us/cns/cns_hl_dorlands.jspzQzpgzEzzSzppdocszSzuszSzcommonzSzdorlandszSzdorlandzSz000113928zPzhtm|tarih=7 Mart 2012}}</ref> Çok değerlikli bir aşının değerliği Yunanca veya Latince bir ön ek ile gösterilebilir (örneğin, ''bivalan'', ''trivalan'' veya ''tetravalan''/''quadrivalan''). Bazı durumlarda, tek değerlikli bir aşı hızlı bir şekilde güçlü bir bağışıklık yanıtı geliştirmek için tercih edilebilir.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=http://www.pediatriconcall.com/fordoctor/Medical_original_articles/oral_polio_vaccine.asp|başlık=Questions And Answers On Monovalent Oral Polio Vaccine Type 1 (mOPV1)'Issued Jointly By WHO and UNICEF'|arşivtarihi=29 Şubat 2012|arşivurl=https://web.archive.org/web/20120229143829/http://www.pediatriconcall.com/fordoctor/medical_original_articles/oral_polio_vaccine.asp|tarih=8 Ocak 2005|sayı=8|dergi=[[Pediatr. Oncall|Pediatric Oncall]]|cilt=2|yer=3. What advantages does mOPV1 have over trivalent oral polio vaccine (tOPV)?}}</ref>
=== Etkileşimler ===
İki veya daha fazla aşı aynı formülasyonda karıştırıldığında, iki aşı birbiriyle etkileşime girebilir. Bu durum en sık olarak, aşı bileşenlerinden birinin diğerlerinden daha güçlü olduğu ve diğer bileşenlerin büyümesini ve bağışıklık yanıtını baskıladığı canlı zayıflatılmış aşılarda görülür.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=|başlık=Clinically Relevant Vaccine-Vaccine Interactions: A Guide for Practitioners|tarih=1998|sayı=6|sayfalar=443-453|dergi=BioDrugs|cilt=9|doi=10.2165/00063030-199809060-00002|ad1=Sveinbj??rn|soyadı1=Gizurarson}}</ref>
Bu fenomen ilk olarak, aşıdaki serotip 2 virüs miktarının, aşıdaki serotip 1 ve 3 virüslerinin "alımına" müdahale etmesini engellemek için azaltılması gereken üç değerlikli Sabin [[çocuk felci aşısı]]nda görülmüştür.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Vaccines|bölüm=Live attenuated polio vaccines|sayfalar=364-408|yer=Philadelphia|yayıncı=W. B. Saunders|yıl=1999|vauthors=Sutter RW, Cochi SL, Melnick JL|veditors=Plotkin SA, Orenstein WA}}</ref> Bu fenomenin, DEN-3 serotipinin baskın olduğu ve DEN-1, -2 ve -4 serotiplerine verilen yanıtı baskıladığı tespit edilen,<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Safety and immunogenicity of attenuated dengue virus vaccines (Aventis Pasteur) in human volunteers|tarih=April 2001|sayı=23–24|sayfalar=3179-3188|dergi=Vaccine|cilt=19|pmid=11312014|doi=10.1016/S0264-410X(01)00020-2|vauthors=Kanesa-thasan N, Sun W, Kim-Ahn G, Van Albert S, Putnak JR, King A, Raengsakulsrach B, Christ-Schmidt H, Gilson K, Zahradnik JM, Vaughn DW, Innis BL, Saluzzo JF, Hoke CH|citeseerx=10.1.1.559.8311}}</ref> şu anda araştırılmakta olan [[Dang humması|dang]] aşılarında da bir sorun olduğu görülmüştür.{{Ne zaman}}
== Diğer içerikler ==
[[Dosya:WHO_EN_Vaccines_Topic_Two_Ingredients_static_8Dec2020.jpg|bağlantı=https://en.wikipedia.org/wiki/File:WHO_EN_Vaccines_Topic_Two_Ingredients_static_8Dec2020.jpg|küçükresim|upright=1.28|Dünya Sağlık Örgütünün tipik olarak aşılarda bulunan ana bileşenleri açıklayan grafiği]]
Bir aşı dozu, çok azı aktif bileşen olan [[immünojen]] olmak üzere birçok bileşen içerir. Tek bir dozda sadece nanogram virüs partikülü veya mikrogram bakteriyel polisakkarit olabilir. Bir aşı enjeksiyonu, oral damla veya burun spreyi çoğunlukla sudur. Bağışıklık yanıtını güçlendirmek, güvenliği sağlamak veya depolamaya yardımcı olmak için diğer bileşenler eklenir ve üretim sürecinden arta kalan çok az miktarda malzeme bulunur. Çok nadiren, bu malzemeler kendilerine karşı çok hassas olan kişilerde alerjik reaksiyona neden olabilir.
=== Adjuvanlar ===
{{Ana|İmmünolojik adjuvan}}
Aşılar tipik olarak bağışıklık tepkisini güçlendirmek için kullanılan bir veya daha fazla [[adjuvan]] içerir. Örneğin tetanoz toksoidi genellikle [[Şap (bileşik)|şap]] üzerine adsorbe edilir. Bu, antijeni basit sulu tetanoz toksoidinden daha büyük bir etki yaratacak şekilde sunar. Adsorbe tetanoz toksoidine karşı ters reaksiyon gösteren kişilere, rapel zamanı geldiğinde basit aşı uygulanabilir.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=|başlık=Immunization to Protect the US Armed Forces: Heritage, Current Practice, and Prospects|tarih=1 Ağustos 2006|sayı=1|sayfalar=3-26|dergi=Epidemiologic Reviews|cilt=28|issn=0193-936X|pmid=16763072|doi=10.1093/epirev/mxj003|soyadı1=Engler|ad1=Renata J. M.|soyadı2=Greenwood|ad2=John T.|soyadı3=Pittman|ad3=Phillip R.|soyadı4=Grabenstein|ad4=John D.}}</ref>
Tüm hücre [[boğmaca]] aşısı, 1990 Basra Körfezi harekâtına hazırlık aşamasında [[şarbon]] aşısı için bir adjuvan olarak kullanılmıştır. Bu, sadece şarbon aşısı vermekten daha hızlı bir bağışıklık yanıtı üretir ve maruziyetin yakın olması durumunda bir miktar fayda sağlar.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK222854/|başlık=Vaccines|tarih=2000|yayıncı=National Academies Press (US)|soyadı1=Sox|ad1=Harold C.|soyadı2=Liverman|ad2=Catharyn T.|soyadı3=Fulco|ad3=Carolyn E.|soyadı4=War|ad4=Institute of Medicine (US) Committee on Health Effects Associated with Exposures During the Gulf|erişim-tarihi=18 Nisan 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20211116025125/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK222854/|arşivtarihi=16 Kasım 2021|ölüurl=hayır}}</ref>
=== Koruyucular ===
Aşılar ayrıca [[bakteri]] veya [[Mantarlar|mantar]] bulaşmasını önlemek için koruyucu maddeler de içerebilir. Son yıllara kadar, koruyucu [[tiyomersal]] (ABD ve Japonya'da Thimerosal olarak da bilinir) canlı virüs içermeyen birçok aşıda kullanılmaktaydı. 2005 yılı itibarıyla, ABD'de eser miktardan daha fazla tiyomersal içeren tek çocukluk aşısı, şu anda yalnızca belirli risk faktörlerine sahip çocuklar için önerilen grip aşısıdır.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.vaccinesafety.edu/thi-table.htm|başlık=Institute for Vaccine Safety – Thimerosal Table|arşivtarihi=10 Aralık 2005|arşivurl=https://web.archive.org/web/20051210210622/http://www.vaccinesafety.edu/thi-table.htm|ölüurl=hayır}}</ref><ref>Wharton, Melinda E.; National Vaccine Advisory committee [https://www.hhs.gov/nvpo/vacc_plan/ "U.S.A. national vaccine plan"] {{webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20160504053302/http://www.hhs.gov/nvpo/vacc_plan|tarih=4 Mayıs 2016}}</ref> İngiltere'de tedarik edilen tek dozluk grip aşılarının içeriğinde tiyomersal bulunmamaktadır. Koruyucular aşı üretiminin çeşitli aşamalarında kullanılabilir ve en sofistike ölçüm yöntemleri, çevrede ve bir bütün olarak popülasyonda olabileceği gibi, bitmiş üründe de bunların izlerini tespit edebilir.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.npl.co.uk/environment/vam/nongaseouspollutants/ngp_metals.html|başlık=Measurements of Non-gaseous air pollutants > Metals|erişimtarihi=28 Haziran 2020|arşivtarihi=29 Eylül 2007|arşivurl=https://web.archive.org/web/20070929124159/http://www.npl.co.uk/environment/vam/nongaseouspollutants/ngp_metals.html|website=npl.co.uk|yayıncı=National Physics Laboratory|ölüurl=evet}}</ref>
Birçok aşı, ''[[Stafilokok|Staphylococcus]]'' enfeksiyonu gibi ciddi yan etkileri önlemek için koruyuculara ihtiyaç duyar. 1928'deki bir olayda, koruyucu içermeyen bir [[difteri]] aşısı ile aşılanan 21 çocuktan 12'si ölmüştür.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.fda.gov/BiologicsBloodVaccines/SafetyAvailability/VaccineSafety/UCM096228|başlık=Thimerosal in vaccines|erişimtarihi=1 Ekim 2007|arşivtarihi=6 Ocak 2013|arşivurl=https://web.archive.org/web/20130106215029/https://www.fda.gov/BiologicsBloodVaccines/SafetyAvailability/VaccineSafety/UCM096228|tarih=6 Eylül 2007|yayıncı=Center for Biologics Evaluation and Research, U.S. Food and Drug Administration|ölüurl=hayır}}</ref> Tiyomersal, [[fenoksietanol]] ve [[formaldehit]] dahil olmak üzere çeşitli koruyucular mevcuttur. Tiyomersal bakterilere karşı daha etkilidir, daha iyi bir raf ömrüne sahiptir ve aşı stabilitesini, gücünü ve güvenliğini artırır; ancak ABD, [[Avrupa Birliği]] ve diğer birkaç gelişmiş ülkede, [[cıva]] içeriği nedeniyle ihtiyati bir önlem olarak artık çocukluk çağı aşılarında koruyucu olarak kullanılmamaktadır.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Thiomersal in vaccines: balancing the risk of adverse effects with the risk of vaccine-preventable disease|sayı=2|sayfalar=89-101|dergi=Drug Safety|yıl=2005|cilt=28|pmid=15691220|doi=10.2165/00002018-200528020-00001|vauthors=Bigham M, Copes R|s2cid=11570020}}</ref> Tiyomersalin [[otizm]]e katkıda bulunduğuna dair [[Tiyomersal ve aşılar|tartışmalı iddialar]] ortaya atılmış olsa da bu iddiaları destekleyen ikna edici hiçbir bilimsel kanıt bulunmamaktadır.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=|başlık=Thimerosal and vaccines – a cautionary tale|tarih=September 2007|sayı=13|sayfalar=1278-1279|dergi=The New England Journal of Medicine|cilt=357|pmid=17898096|doi=10.1056/NEJMp078187|yazarbağı=Paul Offit|vauthors=Offit PA|s2cid=36318722}}</ref> Ayrıca, 657.461 çocuk üzerinde yapılan 10-11 yıllık bir çalışma, KKK aşısının otizme neden olmadığını ve aslında otizm riskini yüzde yedi oranında azalttığını ortaya koymuştur.<ref>{{Haber kaynağı|url=https://nationalpost.com/news/world/the-largest-ever-study-has-shown-the-measles-mumps-and-rubella-vaccine-is-linked-to-lower-rates-of-autism|başlık=Another study, this one of 657k kids, finds MMR vaccine doesn't cause autism {{!}} Montreal Gazette|erişimtarihi=13 Mart 2019|tarih=5 Mart 2019|gazete=National Post|soyadı1=March 5|ad1=Reuters Updated|soyadı2=2019}}</ref><ref>{{Haber kaynağı|url=https://www.nytimes.com/2019/03/05/health/measles-vaccine-autism.html|başlık=One More Time, With Big Data: Measles Vaccine Doesn't Cause Autism|erişimtarihi=13 Mart 2019|tarih=5 Mart 2019|iş=The New York Times|issn=0362-4331|soyadı=Hoffman|ad=Jan|name-list-style=vanc|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190312175816/https://www.nytimes.com/2019/03/05/health/measles-vaccine-autism.html|arşivtarihi=12 Mart 2019|ölüurl=hayır}}</ref>
=== Yardımcı maddeler ===
Aktif aşının yanı sıra, aşı preparatlarında aşağıdaki [[yardımcı madde]]ler ve artık üretim bileşikleri bulunur veya bulunabilir:<ref name="cdc">{{Web kaynağı|url=https://www.cdc.gov/vaccines/vac-gen/additives.htm|başlık=Ingredients of Vaccines – Fact Sheet|erişimtarihi=20 Aralık 2009|arşivtarihi=17 Aralık 2009|arşivurl=https://web.archive.org/web/20091217193639/http://www.cdc.gov/vaccines/vac-gen/additives.htm|tarih=12 Temmuz 2018|yazar=CDC|ölüurl=hayır}}</ref>
* [[Alüminyum]] tuzları veya jeller adjuvan olarak eklenir. Adjuvanlar, aşıya karşı daha erken, daha güçlü bir yanıt ve daha kalıcı bir bağışıklık yanıtı sağlamak için eklenir; daha düşük bir aşı dozajına izin verirler.
* Aşının üretimi ve saklanması sırasında bakteri üremesini önlemek için bazı aşılara [[antibiyotik]]ler eklenir.
* Tavuk yumurtası kullanılarak hazırlandıkları için [[grip aşısı]]nda ve [[sarı humma aşısı]]nda yumurta [[protein]]i bulunur. Başka proteinler de mevcut olabilir.
* [[Formaldehit]], toksoit aşılarda bakteriyel ürünleri inaktive etmek için kullanılır. Formaldehit ayrıca istenmeyen virüsleri inaktive etmek ve üretim sırasında aşıyı kontamine edebilecek bakterileri öldürmek için de kullanılır.
* [[Monosodyum glutamat]] (MSG) ve 2-[[fenoksietanol]], aşı ısıya, ışığa, asitliğe veya neme maruz kaldığında aşının değişmeden kalmasına yardımcı olmak için birkaç aşıda stabilizatör olarak kullanılır.
* [[Tiyomersal]], potansiyel olarak zararlı bakterilerin kontaminasyonunu ve büyümesini önlemek için birden fazla doz içeren aşı şişelerine eklenen cıva içeren bir antimikrobiyaldir. Tiyomersal ile ilgili tartışmalar nedeniyle, çok kullanımlı grip aşısı hariç çoğu aşıdan çıkarılmış ve tek bir dozun on gram konserve [[Orkinos|ton balığı]] yemeye benzer bir seviye olan bir mikrogramdan daha az cıva içerecek seviyelere indirilmiştir.<ref name="FDA">{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.fda.gov/food/environmental-contaminants-food/mercury-levels-commercial-fish-and-shellfish-1990-2012|başlık=Mercury Levels in Commercial Fish and Shellfish (1990-2012)|tarih=25 Şubat 2022|dil=İngilizce|çalışma=FDA|ad=Center for Food Safety and Applied|soyadı=Nutrition|erişim-tarihi=18 Nisan 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230323042614/https://www.fda.gov/food/environmental-contaminants-food/mercury-levels-commercial-fish-and-shellfish-1990-2012|arşivtarihi=23 Mart 2023|ölüurl=hayır}}</ref>
== Adlandırma ==
Aşı isimleri için oldukça standartlaşmış çeşitli kısaltmalar geliştirilmiştir, ancak standardizasyon hiçbir şekilde merkezi veya küresel değildir. Örneğin, Amerika Birleşik Devletleri'nde kullanılan aşı isimlerinin, başka yerlerde de yaygın olarak bilinen ve kullanılan köklü kısaltmaları vardır. Bunların sıralanabilir bir tablo halinde sunulan ve serbestçe erişilebilen kapsamlı bir listesi ABD [[Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezleri]] internet sayfasında mevcuttur.<ref name="CDC_US_vaccine_names">{{Kaynak|url=https://www.cdc.gov/vaccines/terms/usvaccines.html|başlık=U.S. Vaccine Names|erişimtarihi=21 Ağustos 2021|tarih=12 Kasım 2020|yazar=Centers for Disease Control and Prevention|postscript=.|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210821174655/https://www.cdc.gov/vaccines/terms/usvaccines.html|arşivtarihi=21 Ağustos 2021|ölüurl=hayır}}</ref> Sayfada şu açıklama yer almaktadır: "Bu tablodaki kısaltmalar (Sütun 3) Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezleri personeli, [[Bağışıklama Uygulamaları Danışma Komitesi|ACIP]] Çalışma Grupları, ''[[Haftalık Morbidite ve Mortalite Raporu]]'' (MMWR) editörü, ''Aşı ile Önlenebilir Hastalıkların Epidemiyolojisi ve Önlenmesi'' (Pembe Kitap) editörü, ACIP üyeleri ve ACIP irtibat kuruluşları tarafından ortaklaşa standartlaştırılmıştır."<ref name="CDC_US_vaccine_names" />
Bazı örnekler difteri ve tetanoz toksoidleri ve aselüler boğmaca aşısı için "[[DBT]]", difteri ve tetanoz toksoitleri için "DT" ve tetanoz ve difteri toksoidleri için "Td" şeklindedir. CDC, tetanos aşısı ile ilgili sayfasında ayrıca şu açıklamayı yapmaktadır:<ref name="CDC_tetanus_vaccination">{{Kaynak|url=https://www.cdc.gov/vaccines/vpd-vac/tetanus/|başlık=Tetanus (Lockjaw) Vaccination|erişimtarihi=21 Mayıs 2016|arşivtarihi=16 Mayıs 2016|arşivurl=https://web.archive.org/web/20160516034254/http://www.cdc.gov/vaccines/vpd-vac/tetanus/|tarih=7 Ağustos 2018|yazar=Centers for Disease Control and Prevention|postscript=.|ölüurl=hayır}}</ref> "Bu kısaltmalardaki büyük harfler, difteri (D) ve tetanos (T) toksoitleri ile boğmaca (B) aşısının tam dozlarını ifade etmektedir. Küçük harfli "d" ve "b", ergen/yetişkin formülasyonlarında kullanılan azaltılmış difteri ve boğmaca dozlarını ifade etmektedir.<ref name="CDC_tetanus_vaccination" />
Yerleşik aşı kısaltmalarının bir başka listesi de CDC'nin ABD bağışıklama kayıtlarında kullanılan kısaltmaları içeren "Aşı Kısaltmaları" adlı sayfasındadır.<ref name="CDC_US_vaccine_abbreviations">{{Kaynak|url=https://www.cdc.gov/vaccines/terms/vacc-abbrev.html|başlık=Vaccine Acronyms and Abbreviations [Abbreviations used on U.S. immunization records]|erişimtarihi=22 Mayıs 2017|arşivtarihi=2 Haziran 2017|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170602192710/https://www.cdc.gov/vaccines/terms/vacc-abbrev.html|tarih=2 Şubat 2018|yazar=Centers for Disease Control and Prevention|postscript=.|ölüurl=hayır}}</ref>
== Lisanslama ==
Aşı ruhsatı, geliştirme döngüsünün başarılı bir şekilde sonuçlanmasından ve [[Klinik araştırma fazları|Aşama]] I-III'te yer alan klinik çalışmaların ve diğer programların güvenlik, immünoaktivite, belirli bir spesifik dozda immünogenetik güvenlik, hedef popülasyonlar için enfeksiyonu önlemede kanıtlanmış etkinlik ve kalıcı önleyici etkiyi (zaman dayanıklılığı veya yeniden aşılama ihtiyacı tahmin edilmelidir) göstermesinden sonra gerçekleşir.<ref name="who-vacc"/> Koruyucu aşılar ağırlıklı olarak sağlıklı nüfus kohortlarında değerlendirildiğinden ve genel nüfusa dağıtıldığından, yüksek bir güvenlik standardı gereklidir.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Accelerated COVID-19 vaccine development: milestones, lessons, and prospects|tarih=August 2021|sayı=8|sayfalar=1636-1651|dergi=Immunity|cilt=54|pmc=8328682|pmid=34348117|doi=10.1016/j.immuni.2021.07.017|soyadı1=Bok|ad1=Karin|soyadı2=Sitar|ad2=Sandra|soyadı3=Graham|ad3=Barney S.|yazarbağı4=John R. Mascola|soyadı4=Mascola|ad4=John R.}}</ref> Bir aşının çok uluslu ruhsatlandırılmasının bir parçası olarak, ''Dünya Sağlık Örgütü Biyolojik Standardizasyon Uzman Komitesi'', ulusal düzenleyici kurumların kendi ruhsatlandırma süreçlerine başvurmaları için bir platform olarak tasarlanan bir süreç olan aşıların üretimi ve [[kalite kontrolü]] için uluslararası standartlar kılavuzunu geliştirmiştir.<ref name="who-vacc" /> Aşı üreticileri, [[Avrupa İlaç Ajansı]] (EMA) veya ABD [[FDA|Gıda ve İlaç Dairesi]] (FDA) gibi çok uluslu veya ulusal bir düzenleyici kuruluş tarafından bilimsel incelemeyi takiben, aşının güvenli ve uzun vadeli etkinliğe sahip olduğunu kanıtlayan eksiksiz bir klinik geliştirme ve deneme döngüsüne kadar ruhsat almazlar.<ref name="wijnans">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=A review of the changes to the licensing of influenza vaccines in Europe|tarih=11 Aralık 2015|sayı=1|sayfalar=2-8|dergi=Influenza and Other Respiratory Viruses|cilt=10|issn=1750-2640|pmc=4687503|pmid=26439108|doi=10.1111/irv.12351|soyadı1=Wijnans|ad1=Leonoor|soyadı2=Voordouw|ad2=Bettie}}</ref><ref name="chop">{{Web kaynağı|url=https://www.chop.edu/centers-programs/vaccine-education-center/making-vaccines/licensure-recommendations-and-requirements|başlık=Making vaccines: Licensure, recommendations and requirements|erişimtarihi=20 Ağustos 2020|arşivtarihi=8 Eylül 2020|arşivurl=https://web.archive.org/web/20200908060918/https://www.chop.edu/centers-programs/vaccine-education-center/making-vaccines/licensure-recommendations-and-requirements|yayıncı=Children's Hospital of Philadelphia|yıl=2020|soyadı=Offit|ad=Paul A.|ölüurl=hayır}}</ref>
[[Gelişmekte olan ülke]]lerin aşı geliştirme ve ruhsatlandırma için [[Dünya Sağlık Örgütü|DSÖ]] kılavuzlarını benimsemesinin ardından, her ülkenin ulusal bir ruhsat verme ve aşıyı her ülkede kullanımı boyunca yönetme, dağıtma ve izleme sorumluluğu vardır.<ref name="who-vacc"/> Ruhsatlı bir aşının halk arasında güven ve kabul görmesi, aşılama kampanyasının sorunsuz bir şekilde ilerlemesini, hayat kurtarmasını ve ekonomik iyileşmeyi sağlamak için hükûmetlerin ve sağlık personelinin iletişim kurması gereken bir görevdir.<ref name="toner">{{Rapor kaynağı|url=https://www.centerforhealthsecurity.org/our-work/pubs_archive/pubs-pdfs/2020/200819-vaccine-allocation.pdf|başlık=Interim Framework for COVID-19 Vaccine Allocation and Distribution in the United States|yayıncı=Johns Hopkins Center for Health Security|erişimtarihi=24 Ağustos 2020|arşivurl=https://web.archive.org/web/20200822093641/https://www.centerforhealthsecurity.org/our-work/pubs_archive/pubs-pdfs/2020/200819-vaccine-allocation.pdf|arşivtarihi=22 Ağustos 2020|vauthors=Toner E, Barnill A, Krubiner C, Bernstein J, Privor-Dumm L, Watson M, Martin E, Potter C, Hosangadi D, Connell N, Watson C, Schoch-Spana M, Veenema TG, Meyer D, Biddison EL, Regenberg A, Inglesby T, Cicero A|yazarlarıgöster=6|yayınyeri=Baltimore, MD|yıl=2020|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=|başlık=The Advisory Committee on Immunization Practices' Updated Interim Recommendation for Allocation of COVID-19 Vaccine – United States, December 2020|tarih=December 2020|yazarlarıgöster=6|sayı=5152|sayfalar=1657-1660|dergi=MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report|cilt=69|pmc=9191902|pmid=33382671|doi=10.15585/mmwr.mm695152e2|soyadı1=Dooling|ad1=Kathleen|soyadı2=Marin|ad2=Mona|soyadı3=Wallace|ad3=Megan|soyadı4=McClung|ad4=Nancy|soyadı5=Chamberland|ad5=Mary|soyadı6=Lee|ad6=Grace M.|soyadı7=Talbot|ad7=H. Keipp|soyadı8=Romero|ad8=José R.|soyadı9=Bell|ad9=Beth P.|soyadı10=Oliver|ad10=Sara E.|name-list-style=vanc}}</ref> Bir aşı ruhsatlandırıldığında, değişken üretim, dağıtım ve lojistik faktörler nedeniyle başlangıçta sınırlı tedarikte olacaktır, bu da sınırlı tedarik için bir tahsisat planı ve aşıyı ilk olarak hangi nüfus kesimlerinin almasına öncelik verilmesi gerektiğini gerektirir.<ref name="toner" />
=== Dünya Sağlık Örgütü ===
Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu ([[UNICEF]]) aracılığıyla çok uluslu dağıtım için geliştirilen aşılar, çok sayıda ülke tarafından benimsenmesi için uluslararası kalite, güvenlik, immünojenisite ve etkinlik standartlarını sağlamak üzere DSÖ tarafından ön yeterlilik gerektirir.<ref name="who-vacc">{{Web kaynağı|url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/111548/9789241506892_eng.pdf|başlık=Principles and considerations for adding a vaccine to a national immunization programme|erişimtarihi=17 Ağustos 2020|arşivtarihi=29 Eylül 2020|arşivurl=https://web.archive.org/web/20200929164919/https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/111548/9789241506892_eng.pdf|tarih=1 Nisan 2014|yayıncı=World Health Organization|ölüurl=hayır}}</ref>
Süreç, DSÖ ile anlaşmalı laboratuvarlarda [[İyi Üretim Uygulamaları]]na (GMP) uygun üretim tutarlılığı gerektirmektedir.<ref name="who-vacc"/> BM kuruluşları aşı ruhsatlandırmasına dahil olduğunda, ülkeler 1) aşı, üreticileri ve dağıtım ortakları için pazarlama izni ve ulusal bir lisans vererek ve 2) aşılama programından sonra advers olayların kayıtları da dahil olmak üzere [[pazarlama sonrası gözetim]] gerçekleştirerek işbirliği yaparlar. DSÖ, GMP ve düzenleyici gözetime uygunluk açısından üretim tesislerinin ve distribütörlerin denetimlerini izlemek için ulusal kurumlarla birlikte çalışmaktadır.<ref name="who-vacc" />
Bazı ülkeler EMA, FDA veya diğer zengin ülkelerdeki ulusal ajanslar gibi saygın ulusal kuruluşlar tarafından ruhsatlandırılmış aşıları satın almayı tercih etmektedir, ancak bu tür alımlar genellikle daha pahalıdır ve gelişmekte olan ülkelerdeki yerel koşullara uygun dağıtım kaynaklarına sahip olmayabilir.<ref name="who-vacc"/>
=== Avrupa Birliği ===
Avrupa Birliği'nde (AB), [[Grip mevsimi|mevsimsel grip]] gibi pandemik patojenlere yönelik aşılar, tüm [[Avrupa Birliği üyesi ülkeler|üye devletlerin]] uyduğu AB çapında ruhsatlandırılır ("merkezi"), yalnızca bazı üye devletler için ruhsatlandırılır ("merkezi olmayan") veya bireysel ulusal düzeyde ruhsatlandırılır.<ref name="wijnans"/> Genel olarak, tüm AB ülkeleri, [[Avrupa İlaç Ajansı]]nın (EMA) aşı ruhsatından sorumlu bilimsel bir paneli olan [[Avrupa Beşeri Tıbbi Ürünler Komitesi]] (CHMP) tarafından tanımlanan düzenleyici rehberliği ve klinik programları takip etmektedir.<ref name="wijnans" /> CHMP, ruhsatlandırma ve dağıtımdan önce ve sonra bir aşının ilerlemesini değerlendiren ve izleyen birkaç uzman grup tarafından desteklenmektedir.<ref name="wijnans" />
=== Amerika Birleşik Devletleri ===
FDA kapsamında, aşıların klinik güvenliği ve etkinliği için kanıt oluşturma süreci, [[Onaylı ilaç|reçeteli ilaçların onay süreciyle aynıdır]].<ref name="fda-vacc">{{Web kaynağı|url=https://www.fda.gov/vaccines-blood-biologics/development-approval-process-cber/vaccine-product-approval-process|başlık=Vaccine product approval process|erişimtarihi=17 Ağustos 2020|arşivtarihi=27 Eylül 2020|arşivurl=https://web.archive.org/web/20200927144627/https://www.fda.gov/vaccines-blood-biologics/development-approval-process-cber/vaccine-product-approval-process|tarih=30 Ocak 2020|yayıncı=U.S. [[Food and Drug Administration]] (FDA)|ölüurl=evet}}</ref> Klinik geliştirme aşamalarında başarılı olunması halinde, aşı ruhsatlandırma sürecini, bilimsel bir inceleme ekibi (doktorlar, istatistikçiler, mikrobiyologlar, kimyagerler gibi farklı disiplinlerden) ve aşı adayının gelişimi boyunca etkinlik ve güvenliğe sahip olduğuna dair kapsamlı belgeler sunması gereken bir [[biyolojik lisans başvurusu]] takip eder. Ayrıca bu aşamada, önerilen üretim tesisi GMP uyumluluğu açısından uzman gözden geçiriciler tarafından incelenir ve etiketin, sağlık hizmeti sağlayıcılarının aşının olası riskleri de dahil olmak üzere aşıya özgü kullanım tanımını halka iletmek ve ulaştırmak için uyumlu bir açıklamaya sahip olması gerekir.<ref name="fda-vacc" /> Ruhsat verildikten sonra, GMP uyumluluğu için periyodik denetimler de dahil olmak üzere aşının ve üretiminin izlenmesi, üretici lisansını koruduğu sürece devam eder ve bu, her aşı üretim aşaması için FDA'ya potens, güvenlik ve saflık testleri için ek sunumları içerebilir.<ref name="fda-vacc" />
=== Hindistan ===
Hindistan İlaç Genel Kontrolörü, Hindistan'da aşılar, kan ve kan ürünleri, IV sıvılar ve serumlar gibi belirli ilaç kategorilerinin ruhsatlarının onaylanmasından sorumlu Hindistan Hükûmeti Merkezi İlaç Standart Kontrol Örgütünün daire başkanıdır.<ref>{{Web kaynağı|url=https://cdsco.gov.in/opencms/opencms/en/Home/|başlık=home|erişimtarihi=10 Ocak 2022|tarih=15 Nisan 2021|yayıncı=Cdsco.gov.in|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220104201219/https://cdsco.gov.in/opencms/opencms/en/Home/|arşivtarihi=4 Ocak 2022|ölüurl=hayır}}</ref>
=== Pazarlama sonrası gözetim ===
Bir aşı genel nüfus için kullanılana kadar, aşıdan kaynaklanan tüm potansiyel [[Aşı olumsuz olayı|olumsuz olaylar]] bilinmeyebilir, bu da üreticilerin aşı halk arasında yaygın olarak kullanılırken pazarlama sonrası gözetim için Faz IV çalışmaları yapmasını gerektirir.<ref name="who-vacc"/><ref name="fda-vacc"/> DSÖ, ruhsatlandırma sonrası gözetimi uygulamak için BM üye devletleriyle birlikte çalışmaktadır.<ref name="who-vacc" /> FDA, Amerikan halkında kullanımı boyunca bir aşıyla ilgili güvenlik endişelerini izlemek için bir [[Aşı Olumsuz Olay Raporlama Sistemi]]ne güvenmektedir.<ref name="fda-vacc" />
== Takvimleme ==
{{Ana|Aşılama takvimi}}
{{İçin|Aşılama politikaları ve uygulamaları hakkında ülkeye özgü bilgiler|Aşılama politikası}}
[[Dosya:Share_of_children_who_receive_key_vaccines_in_target_populations,_OWID.svg|küçükresim|Hedef popülasyonlarda temel aşıları olan çocukların oranı, 2016]]
En iyi korumayı sağlamak için, çocukların bağışıklık sistemleri belirli aşılara yanıt verecek kadar gelişir gelişmez aşı olmaları tavsiye edilir ve "tam bağışıklık" elde etmek için genellikle ek "[[Hatırlatma dozu|güçlendirici]]" aşılar gerekir. Bu durum, karmaşık aşılama programlarının geliştirilmesine yol açmıştır. Küresel aşı takvimi önerileri [[Stratejik Uzmanlar Danışma Grubu]] tarafından yayınlanır ve hastalık epidemiyolojisi, aşılamanın kabul edilebilirliği, yerel popülasyonlarda eşitlik ve programatik ve finansal kısıtlamalar gibi yerel faktörler göz önünde bulundurularak ülke düzeyinde [[Ulusal Bağışıklama Teknik Danışma Grubu|danışma komitesi]] tarafından daha da aktarılır.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=|başlık=Evidence-informed vaccination decision-making in countries: Progress, challenges and opportunities|tarih=8 Nisan 2021|yazarlarıgöster=2|sayı=15|sayfalar=2146-2152|dergi=Vaccine|yayıncı=Elsevier|cilt=39|pmid=33712350|doi=10.1016/j.vaccine.2021.02.055|ad1=Christoph A.|soyadı1=Steffen|ad2=Louise|soyadı2=Henaff|ad3=Antoine|soyadı3=Durupt|ad4=Nathalie|soyadı4=El Omeiri|ad5=Sidy|soyadı5=Ndiaye|ad6=Nyambat|soyadı6=Batmunkh|ad7=Jayantha B. L.|soyadı7=Liyanage|ad8=Quamrul|soyadı8=Hasan|ad9=Liudmila|soyadı9=Mosina|ad10=Ian|soyadı10=Jones|ad11=Katherine|soyadı11=O'Brien|ad12=Joachim|soyadı12=Hombach}}</ref> Amerika Birleşik Devletleri'nde, [[Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezleri]] için program eklemeleri öneren [[Ulusal Bağışıklama Teknik Danışma Grubu|Bağışıklama Uygulamaları Danışma Komitesi]], çocukların [[hepatit A]], [[hepatit B]], [[çocuk felci]], [[kabakulak]], [[kızamık]], [[kızamıkçık]], [[difteri]], [[boğmaca]], [[tetanos]], [[Haemophilus influenzae|HiB]], [[suçiçeği]], [[rotavirüs]], [[grip]], [[meningokok hastalığı]] ve [[zatürre]]ye karşı rutin aşılanmasını önermektedir.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.cdc.gov/vaccines/hcp/acip-recs/index.html|başlık=ACIP Vaccine Recommendations Home Page|erişimtarihi=10 Ocak 2014|arşivtarihi=31 Aralık 2013|arşivurl=https://web.archive.org/web/20131231054216/http://www.cdc.gov/vaccines/hcp/acip-recs/index.html|tarih=15 Kasım 2013|yayıncı=CDC|yazar=<!--staff-->|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=http://aapredbook.aappublications.org/site/news/vaccstatus.xhtml|başlık=Vaccine Status Table|erişimtarihi=9 Ocak 2013|arşivtarihi=27 Aralık 2013|arşivurl=https://web.archive.org/web/20131227223436/http://aapredbook.aappublications.org/site/news/vaccstatus.xhtml|tarih=26 Nisan 2011|iş=Red Book Online|yayıncı=American Academy of Pediatrics|ölüurl=hayır}}</ref>
Önerilen çok sayıda aşı ve takviye (iki yaşında 24 enjeksiyona kadar) tam uyumun sağlanmasında sorunlara yol açmıştır. Azalan uyum oranlarıyla mücadele etmek için çeşitli bildirim sistemleri oluşturulmuş ve artık birden fazla hastalığa karşı koruma sağlayan birçok karma enjeksiyon (örneğin [[Pentavalan aşı]] ve [[KKKV aşısı]]) piyasaya sürülmüştür.
Bebek aşıları ve takviyeleri için önerilerin yanı sıra, diğer yaşlar için veya yaşam boyunca tekrarlanan enjeksiyonlar için birçok spesifik aşı önerilir - en yaygın olarak kızamık, tetanoz, grip ve zatürre için. Hamile kadınlar genellikle kızamıkçığa karşı direncin devam edip etmediği konusunda taranmaktadır. [[İnsan papilloma virüsü]] aşısı ABD'de (2011 itibarıyla)<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.cdc.gov/vaccinesafety/Vaccines/HPV/Index.html|başlık=HPV Vaccine Safety|erişimtarihi=10 Ocak 2014|arşivtarihi=10 Kasım 2009|arşivurl=https://web.archive.org/web/20091110193757/http://www.cdc.gov/vaccinesafety/Vaccines/HPV/Index.html|tarih=20 Aralık 2013|yayıncı=Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|ölüurl=hayır}}</ref> ve Birleşik Krallık'ta (2009 itibarıyla) önerilmektedir.<ref>{{Haber kaynağı|url=http://www.nhs.uk/news/2009/09September/Pages/Cervical-cancer-vaccine-QA.aspx|başlık=HPV vaccine in the clear|erişimtarihi=10 Ocak 2014|arşivtarihi=10 Ocak 2014|arşivurl=https://web.archive.org/web/20140110093039/http://www.nhs.uk/news/2009/09September/Pages/Cervical-cancer-vaccine-QA.aspx|tarih=2 Ekim 2009|iş=NHS choices|author=<!--staff-->|ölüurl=hayır}}</ref> Yaşlılar için aşı önerileri, bu grup için daha ölümcül olan zatürre ve influenza üzerinde yoğunlaşmaktadır. 2006 yılında, suçiçeği virüsünün neden olduğu bir hastalık olan ve genellikle yaşlıları etkileyen [[zona]]ya karşı bir aşı piyasaya sürülmüştür.<ref name="Zostavax EPAR">{{Web kaynağı|url=https://www.ema.europa.eu/en/medicines/human/EPAR/zostavax|başlık=Zostavax EPAR|erişimtarihi=1 Eylül 2021|tarih=29 Temmuz 2021|website=[[European Medicines Agency]] (EMA)|arşivurl=https://web.archive.org/web/20200805022553/https://www.ema.europa.eu/en/medicines/human/EPAR/zostavax|arşivtarihi=5 Ağustos 2020|ölüurl=hayır}}</ref>
Bir aşının zamanlaması ve dozu, bir bireyin bağışıklık yeterlilik düzeyine göre<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.cdc.gov/vaccines/acip/meetings/downloads/slides-2021-08-13/02-COVID-Dooling-508.pdf|başlık=The Advisory Committee on Immunization Practices' Updated Interim Recommendation for Allocation of COVID-19 Vaccine – United States, December 2020|tarih=13 Ağustos 2021|sayı=5152|sayfalar=1657-1660|dergi=CDC the Advisory Committee on Immunization Practices.|cilt=69|pmc=9191902|pmid=33382671|soyadı=Dooling|ad=Kathleen|erişim-tarihi=18 Nisan 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210819101406/https://www.cdc.gov/vaccines/acip/meetings/downloads/slides-2021-08-13/02-COVID-Dooling-508.pdf|arşivtarihi=19 Ağustos 2021|ölüurl=hayır}}</ref> ve örneğin bir pandemi ortamında arzın sınırlı olduğu durumlarda bir aşının nüfus genelinde uygulanmasını optimize etmek için uyarlanabilir.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://precisionnanomedicine.com/article/26101-personalized-dose-covid-19-vaccination-in-a-wave-of-virus-variants-of-concern-trading-individual-efficacy-for-societal-benefit|başlık=Personalized-dose Covid-19 vaccination in a wave of virus Variants of Concern: Trading individual efficacy for societal benefit|tarih=24 Temmuz 2021|sayı=3|dil=İngilizce|sayfalar=805-820|dergi=Precision Nanomedicine|cilt=4|issn=2639-9431|doi=10.33218/001c.26101|soyadı=Hunziker|ad=Patrick|erişim-tarihi=18 Nisan 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20211009194402/https://precisionnanomedicine.com/article/26101-personalized-dose-covid-19-vaccination-in-a-wave-of-virus-variants-of-concern-trading-individual-efficacy-for-societal-benefit|arşivtarihi=9 Ekim 2021|ölüurl=hayır}}</ref>
== Kalkınma ekonomisi ==
{{Ana|Aşı ekonomisi}}
Aşı geliştirmede karşılaşılan zorluklardan biri de ekonomidir: [[HIV]], [[sıtma]] ve tüberküloz dahil olmak üzere aşıya en çok ihtiyaç duyulan hastalıkların birçoğu esas olarak yoksul ülkelerde görülmektedir. İlaç firmaları ve [[biyoteknoloji]] şirketlerinin bu hastalıklar için aşı geliştirme konusunda çok az teşviki var çünkü gelir potansiyeli çok az. Daha varlıklı ülkelerde bile, finansal getiriler genellikle asgari düzeydedir ve finansal ve diğer riskler büyüktür.<ref name="market_return">{{Haber kaynağı|url=https://www.hhs.gov/asl/testify/t050504b.html|başlık=Statement by Jesse L. Goodman, M.D., M.P.H. Director Center for Biologics, Evaluation and Research Food and Drug Administration U.S. Department of Health and Human Services on US Influenza Vaccine Supply and Preparations for the Upcoming Influenza Season before Subcommittee on Oversight and Investigations Committee on Energy and Commerce United States House of Representatives|erişimtarihi=15 Haziran 2008|arşivtarihi=21 Eylül 2008|arşivurl=https://web.archive.org/web/20080921163050/http://www.hhs.gov/asl/testify/t050504b.html|tarih=4 Mayıs 2005|ad=Jesse L.|soyadı=Goodman|name-list-style=vanc|ölüurl=hayır}}</ref>
Bugüne kadarki aşı geliştirme çalışmalarının çoğu hükûmet, üniversiteler ve kâr amacı gütmeyen kuruluşlar tarafından sağlanan "itme" fonlarına dayanmaktadır.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Human vaccine research in the European Union|tarih=January 2009|sayı=5|sayfalar=640-645|dergi=Vaccine|cilt=27|pmc=7115654|pmid=19059446|doi=10.1016/j.vaccine.2008.11.064|vauthors=Olesen OF, Lonnroth A, Mulligan B}}</ref> Birçok aşı son derece uygun maliyetli ve [[halk sağlığı]] için faydalı olmuştur.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Key issues for estimating the impact and cost-effectiveness of seasonal influenza vaccination strategies|tarih=April 2013|sayı=4|sayfalar=834-840|dergi=Human Vaccines & Immunotherapeutics|cilt=9|pmc=3903903|pmid=23357859|doi=10.4161/hv.23637|vauthors=Jit M, Newall AT, Beutels P}}</ref> Gerçekte uygulanan aşıların sayısı son yıllarda önemli ölçüde artmıştır.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Economic evaluations of implemented vaccination programmes: key methodological challenges in retrospective analyses|tarih=February 2014|sayı=7|sayfalar=759-765|dergi=Vaccine|cilt=32|pmid=24295806|doi=10.1016/j.vaccine.2013.11.067|vauthors=Newall AT, Reyes JF, Wood JG, McIntyre P, Menzies R, Beutels P}}</ref> Bu artış, özellikle de çocuklara okula başlamadan önce uygulanan farklı aşıların sayısındaki artış, ekonomik teşvikten ziyade hükûmet zorunlulukları ve desteğinden kaynaklanıyor olabilir.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://ourworldindata.org/vaccination|başlık=Vaccination|tarih=10 Mayıs 2013|dergi=Our World in Data|soyadı1=Roser|ad1=Max|soyadı2=Vanderslott|ad2=Samantha|erişim-tarihi=18 Nisan 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20200901093537/https://ourworldindata.org/vaccination|arşivtarihi=1 Eylül 2020|ölüurl=hayır}}</ref>
=== Patentler ===
Dünya Sağlık Örgütüne göre, az gelişmiş ülkelerde aşı üretiminin önündeki en büyük engel [[patent]]ler değil, pazara giriş için gereken önemli finansal, [[altyapı]] ve işgücü gereksinimleri olmuştur. Aşılar biyolojik bileşiklerin karmaşık karışımlarıdır ve [[reçeteli ilaç]]ların aksine, gerçek [[Jenerik ilaç|jenerik aşılar]] yoktur. Yeni bir tesis tarafından üretilen aşı, üretici tarafından güvenlik ve etkinlik açısından eksiksiz klinik testlerden geçirilmelidir. Çoğu aşı için, teknolojideki belirli süreçler patentlidir. Bunlar alternatif üretim yöntemleriyle aşılabilir, ancak bu Ar-Ge altyapısı ve uygun vasıflı işgücü gerektirir. [[İnsan papilloma virüsü]] aşısı gibi nispeten yeni birkaç aşı söz konusu olduğunda, patentler ek bir engel oluşturabilir.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.who.int/phi/publications/Increasing_Access_to_Vaccines_Through_Technology_Transfer.pdf|başlık=Increasing Access to Vaccines Through Technology Transfer and Local Production|arşivtarihi=23 Kasım 2015|arşivurl=https://web.archive.org/web/20151123091841/http://www.who.int/phi/publications/Increasing_Access_to_Vaccines_Through_Technology_Transfer.pdf|tarih=2011|yayıncı=World Health Organization|ölüurl=hayır}}</ref>
2021'deki [[COVID-19 pandemisi]] sırasında aşı üretiminin artırılmasına acilen ihtiyaç duyulduğunda, [[Dünya Ticaret Örgütü]] ve dünyanın dört bir yanındaki hükûmetler, [[COVID-19 aşısı|COVID-19 aşıları]] üzerindeki [[Fikrî mülkiyet hukuku|fikri mülkiyet hakları]] ve patentlerden feragat edilip edilmeyeceğini değerlendirdi; bu da "aşılar ve ilaçlar da dahil olmak üzere uygun fiyatlı COVID-19 tıbbi ürünlerinin zamanında sunulmasının önündeki tüm potansiyel engelleri ortadan kaldıracak ve temel tıbbi ürünlerin üretimini ve tedarikini artıracaktı".<ref name="somos">{{Haber kaynağı|url=https://www.ctvnews.ca/health/coronavirus/everything-you-need-to-know-about-the-wto-s-covid-19-vaccine-patent-proposal-1.5418708|başlık=Everything you need to know about the WTO's COVID-19 vaccine patent proposal|erişimtarihi=23 Mayıs 2021|tarih=7 Mayıs 2021|iş=CTV News|yazar1=Christy Somos|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210523145416/https://www.ctvnews.ca/health/coronavirus/everything-you-need-to-know-about-the-wto-s-covid-19-vaccine-patent-proposal-1.5418708|arşivtarihi=23 Mayıs 2021|ölüurl=hayır}}</ref>
== Üretim ==
[[Dosya:Preparation_of_measles_vaccines.jpg|küçükresim|Tiran (Arnavutluk) Hijyen ve Epidemiyoloji Enstitüsünde kızamık aşısı hazırlığı. Cerrahi önlük giyen iki teknisyen yumurtalarda küçük delikler açıyor.]]
Aşı üretimi, normal [[ilaç üretimi]] de dahil olmak üzere diğer üretim türlerinden temelde farklıdır, çünkü aşıların büyük çoğunluğu tamamen sağlıklı olan milyonlarca insana uygulanması amaçlanmaktadır.<ref name="Plotkin_Page_45">{{Kitap kaynağı|başlık=Vaccines|erişimtarihi=26 Mart 2021|bölüm=Chapter 4: Vaccine Manufacturing|bölümurl=https://books.google.com/books?id=ncxAHU67EoYC&pg=PT1|tarih=2008|sayfalar=45-58|yer=New York|yayıncı=Saunders Elsevier|basım=5.|isbn=9781437721584|editör2-ad=Walter A.|editör3-ad=Paul A.|editör2-soyadı=Orenstein|editör3-soyadı=Offit|soyadı1=Gomez|ad1=Phillip L.|soyadı2=Robinson|ad2=James M.|soyadı3=Rogalewicz|ad3=James|editör1-soyadı=Plotkin|editör1-ad=Stanley A.}}</ref> Bu gerçek, diğer ürünler için gerekli olanın çok ötesine geçen katı uyumluluk gereklilikleri ile olağanüstü titiz bir üretim sürecini yönlendirir.<ref name="Plotkin_Page_45" />
Antijene bağlı olarak, son derece uzmanlaşmış ekipman, temiz odalar ve muhafaza odaları gerektiren bir aşı üretim tesisi kurmak 50 ile 500 milyon ABD dolarına mal olabilir.<ref name="Plotkin_2017">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=The complexity and cost of vaccine manufacturing – An overview|tarih=24 Temmuz 2017|sayı=33|sayfalar=4064-4071|dergi=Vaccine|cilt=35|pmc=5518734|pmid=28647170|doi=10.1016/j.vaccine.2017.06.003|soyadı1=Plotkin|ad1=Stanley|soyadı2=Robinson|ad2=James M.|soyadı3=Cunningham|ad3=Gerard|soyadı4=Iqbal|ad4=Robyn|soyadı5=Larsen|ad5=Shannon}}</ref> Aşı üretim hatlarında çalışacak doğru beceri, uzmanlık, bilgi, yetkinlik ve kişilik kombinasyonuna sahip personel konusunda küresel bir kıtlık söz konusudur.<ref name="Plotkin_2017" /> Brezilya, Çin ve Hindistan gibi önemli istisnalar dışında, gelişmekte olan ülkelerin çoğunun eğitim sistemleri yeterli sayıda kalifiye aday sağlayamamakta ve bu ülkelerde yerleşik aşı üreticileri, üretimi devam ettirebilmek için yabancı uyruklu personel istihdam etmek zorunda kalmaktadır.<ref name="Plotkin_2017" />
Aşı üretiminin birkaç aşaması vardır. İlk olarak antijenin kendisi üretilir. Virüsler ya [[Biyolojik araştırma modeli olarak tavuk|tavuk yumurtası]] gibi birincil hücrelerde (örneğin influenza için) ya da kültürlenmiş insan hücreleri gibi sürekli hücre hatlarında (örneğin [[hepatit A]] için) yetiştirilir.<ref>{{Haber kaynağı|url=https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/graphic/2009/11/24/GR2009112401834.html?sid=ST2009112401941|başlık=Three ways to make a vaccine|erişimtarihi=5 Ağustos 2015|arşivtarihi=23 Aralık 2015|arşivurl=https://web.archive.org/web/20151223231412/http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/graphic/2009/11/24/GR2009112401834.html?sid=ST2009112401941|tür=infographic|postscript=none|ölüurl=hayır}}, in {{Haber kaynağı|url=https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/story/2009/11/24/ST2009112401941.html?sid=ST2009112401941|başlık=Vaccine system remains antiquated|arşivtarihi=19 Ekim 2017|arşivurl=https://web.archive.org/web/20171019084922/http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/story/2009/11/24/ST2009112401941.html?sid=ST2009112401941|tarih=24 Kasım 2009|iş=[[The Washington Post]]|soyadı=Stein|ad=Rob|ölüurl=hayır}}</ref> Bakteriler [[biyoreaktör]]lerde yetiştirilir (örneğin ''[[Haemophilus influenzae]]'' tip b). Benzer şekilde, virüslerden veya bakterilerden türetilen bir rekombinant protein maya, bakteri veya hücre kültürlerinde üretilebilir.<ref name=":0">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Vaccine supply, demand, and policy: a primer|sayı=4|sayfalar=e87-99|dergi=Journal of the American Pharmacists Association|yıl=2009|cilt=49|pmc=7185851|pmid=19589753|doi=10.1331/JAPhA.2009.09007|vauthors=Muzumdar JM, Cline RR}}</ref><ref name="WHOVaccSafety2">{{Web kaynağı|url=http://vaccine-safety-training.org/vaccine-components.html|başlık=Components of a vaccine|arşivtarihi=13 Haziran 2017|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170613192256/http://vaccine-safety-training.org/vaccine-components.html|ölüurl=hayır}}</ref>
Antijen üretildikten sonra, onu üretmek için kullanılan hücrelerden izole edilir. Bir virüsün inaktive edilmesi gerekebilir, muhtemelen daha fazla saflaştırma gerekmez. Rekombinant proteinler, ultrafiltrasyon ve kolon kromatografisini içeren birçok işleme ihtiyaç duyar. Son olarak, aşı gerektiğinde adjuvan, stabilizatörler ve koruyucular eklenerek formüle edilir. Adjuvan antijene karşı bağışıklık tepkisini artırır, stabilizatörler saklama ömrünü uzatır ve koruyucular çok dozlu flakonların kullanımına izin verir.<ref name=":0"/><ref name="WHOVaccSafety2"/> Kombine aşıların geliştirilmesi ve üretilmesi, antijenler ve diğer bileşenler arasındaki potansiyel uyumsuzluklar ve etkileşimler nedeniyle daha zordur.<ref name="Bae">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Innovative vaccine production technologies: the evolution and value of vaccine production technologies|tarih=April 2009|sayı=4|sayfalar=465-480|dergi=Archives of Pharmacal Research|cilt=32|pmid=19407962|doi=10.1007/s12272-009-1400-1|vauthors=Bae K, Choi J, Jang Y, Ahn S, Hur B|s2cid=9066150}}</ref>
Aşı üretiminde dağıtımdan önceki son aşama, flakonların aşılarla doldurulması ve dağıtım için paketlenmesi işlemi olan [[doldur ve bitir]] aşamasıdır. Bu aşı üretim sürecinin kavramsal olarak basit bir parçası olmasına rağmen, aşıların dağıtımı ve uygulanması sürecinde genellikle bir darboğaz oluşturmaktadır.<ref>{{Web kaynağı|url=https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/893417/S0135_Vaccine_Taskforce_Aims.pdf|başlık=Vaccine Taskforce Aims|erişimtarihi=26 Temmuz 2020|tarih=6 Nisan 2020|website=assets.publishing.service.gov.uk|arşivurl=https://web.archive.org/web/20200726102641/https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/893417/S0135_Vaccine_Taskforce_Aims.pdf|arşivtarihi=26 Temmuz 2020|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Emerging manufacturers engagements in the COVID −19 vaccine research, development and supply|tarih=July 2020|sayı=34|dil=İngilizce|sayfalar=5418-5423|dergi=Vaccine|cilt=38|pmc=7287474|pmid=32600908|doi=10.1016/j.vaccine.2020.06.022|soyadı1=Pagliusi|ad1=Sonia|soyadı2=Jarrett|ad2=Stephen|soyadı3=Hayman|ad3=Benoit|soyadı4=Kreysa|ad4=Ulrike|soyadı5=Prasad|ad5=Sai D.|soyadı6=Reers|ad6=Martin|soyadı7=Hong Thai|ad7=Pham|soyadı8=Wu|ad8=Ke|soyadı9=Zhang|ad9=Youn Tao|soyadı10=Baek|ad10=Yeong Ok|soyadı11=Kumar|ad11=Anand}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://www.ft.com/content/87d1170a-78bc-11ea-bd25-7fd923850377|başlık=Drugmakers race to scale up vaccine capacity|erişimtarihi=26 Temmuz 2020|arşivtarihi=10 Aralık 2022|arşivurl=https://ghostarchive.org/archive/20221210/https://www.ft.com/content/87d1170a-78bc-11ea-bd25-7fd923850377|tarih=28 Nisan 2020|dil=en-GB|website=www.ft.com|soyadı1=Miller|ad1=Joe|soyadı2=Kuchler|ad2=Hannah}}</ref>
Aşı üretim teknikleri gelişmektedir. Kültürlenmiş memeli hücrelerinin, tavuk yumurtası gibi geleneksel seçeneklere kıyasla, daha fazla üretkenlik ve kontaminasyonla ilgili sorunların düşük insidansı nedeniyle giderek daha önemli hale gelmesi beklenmektedir. Toksoit kullanan bakteriyel aşıların üretimi için genetik olarak detoksifiye edilmiş aşılar üreten rekombinasyon teknolojisinin popülaritesinin artması beklenmektedir. Kombinasyon aşılarının, [[patojenle ilişkili moleküler kalıp]]ları kullanarak içerdikleri antijen miktarlarını azaltmaları ve böylece istenmeyen etkileşimleri azaltmaları beklenmektedir.<ref name="Bae"/>
=== Aşı üreticileri ===
Aşı üretiminde en yüksek pazar payına sahip şirketler [[Merck & Co.|Merck]], [[Sanofi]], [[GSK plc|GlaxoSmithKline]], [[Pfizer]] ve [[Novartis]] olup aşı satışlarının %70'i AB veya ABD'de yoğunlaşmıştır (2013).<ref name="plotkin2017">{{Kitap kaynağı|başlık=Vaccines|yayıncı=Elsevier|yıl=2017|isbn=9780323393010|ad1=Stanley A.|soyadı1=Plotkin|ad2=Walter A.|soyadı2=Orenstein|ad3=Paul A.|soyadı3=Offit|ad4=Kathryn M.|soyadı4=Edwards}}</ref>{{rp|42}} Aşı üretim tesisleri büyük sermaye yatırımları gerektirir (50 milyon dolardan 300 milyon dolara kadar) ve inşa edilmesi 4 ile 6 yıl arası sürebilir; aşı geliştirme sürecinin tamamı ise 10 ile 15 yıl arası sürer. <ref name="plotkin2017" />{{rp|43}} Gelişmekte olan ülkelerdeki üretim, bu ülkelerin tedarikinde giderek artan bir rol oynamaktadır. Özellikle de eski aşılarla ilgili olarak Brezilya, Hindistan ve Çin'de. <ref name="plotkin2017" />{{rp|47}} Hindistan'daki üreticiler gelişmekte olan dünyanın en gelişmiş üreticileridir ve doz sayısı bakımından en büyük aşı üreticilerinden biri olan ve yakın zamanda tavuk yumurtası yerine [[MRC-5]] hücre kültürüne geçerek kızamık aşısı üretim verimliliğini 10 ila 20 kat artıran süreçlerde yenilikçi olan [[Hindistan Serum Enstitüsü]]nü de içermektedir.<ref name="plotkin2017" />{{rp|48}} Çin'in üretim kabiliyetleri kendi iç ihtiyaçlarını karşılamaya odaklanmıştır ve [[Sinopharm]] (CNPGC) tek başına Çin'deki 14 farklı aşı için dozların %85'inden fazlasını sağlamaktadır.<ref name="plotkin2017" />{{rp|48}} Brezilya, gelişmiş dünyadan transfer edilen teknolojiyi kullanarak kendi iç ihtiyaçlarını karşılama noktasına yaklaşmaktadır.<ref name="plotkin2017" />{{rp|49}}
== Uygulama sistemleri ==
[[Dosya:VaccineBySandraRugio.jpg|sağ|küçükresim| Enjeksiyon yoluyla aşı olan bir kadın]]
Aşıların insan vücuduna verilmesinde kullanılan en yaygın yöntemlerden biri enjeksiyondur.
Yeni uygulama sistemlerinin geliştirilmesi, daha güvenli ve daha etkili aşıların üretilmesi ve uygulanması umudunu artırmaktadır. Araştırma alanları arasında [[lipozom]]lar ve ''[[ISCOM]]'' (bağışıklık uyarıcı kompleks) bulunmaktadır.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Current status and potential application of ISCOMs in veterinary medicine|tarih=June 2004|sayı=10|sayfalar=1367-1382|dergi=Advanced Drug Delivery Reviews|cilt=56|pmid=15191787|doi=10.1016/j.addr.2004.02.004|vauthors=Morein B, Hu KF, Abusugra I}}</ref>
Aşı uygulama teknolojilerindeki kayda değer gelişmeler arasında oral aşılar da yer almaktadır. Oral aşıların uygulanmasına yönelik ilk girişimler, etkili bir oral antibakteriyel aşı olasılığının tartışmalı olduğu bir dönem olan 20. yüzyılın başlarından itibaren çeşitli derecelerde umut vadetmiştir.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=yvxXAAAAMAAJ|başlık=American Medicine|yayıncı=American-Medicine Publishing Company|yıl=1926}}</ref> Örneğin 1930'lara gelindiğinde, oral [[tifo]] aşısının profilaktik değerine yönelik artan bir ilgi vardı.<ref name="Research1929">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=KzAXAAAAIAAJ|başlık=Annual report [Jaarverslag]|yayıncı=South African Institute for Medical Research – Suid-Afrikaanse Instituut vir Mediese Navorsing|yıl=1929|author=South African Institute for Medical Research}}</ref>
Oral [[çocuk felci aşısı]]nın, aşılar resmi eğitim almamış gönüllü personel tarafından uygulandığında da etkili olduğu ortaya çıkmıştır; sonuçlar ayrıca aşıların uygulanmasının daha kolay ve verimli olduğunu göstermiştir. Etkili oral aşıların birçok avantajı vardır; örneğin, kan bulaşma riski yoktur. Oral uygulama için tasarlanan aşıların sıvı olması gerekmez ve katı olduklarından genellikle daha stabildirler ve taşıma ve depolama sırasında donarak hasar görmeye veya bozulmaya daha az eğilimlidirler.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=-s5oRDUuMSIC&pg=PA270|başlık=Biotechnology Fundamentals|tarih=20 Eylül 2011|sayfa=270|yayıncı=CRC Press|isbn=978-1-4398-2009-4|ad=Firdos Alam|soyadı=Khan|name-list-style=vanc}}</ref> Bu tür bir stabilite "[[soğuk zincir]]" ihtiyacını azaltır.
Henüz geliştirme aşamasında olan mikroiğne yaklaşımı, "deri yoluyla aşı iletim yolları oluşturabilecek diziler halinde imal edilmiş sivri çıkıntılar" kullanmaktadır.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Needle-free vaccine delivery|tarih=April 2006|sayı=1|sayfalar=68-89|dergi=Advanced Drug Delivery Reviews|cilt=58|pmid=16564111|doi=10.1016/j.addr.2005.12.003|vauthors=Giudice EL, Campbell JD}}</ref>
Deneysel bir iğnesiz<ref>[[World Health Organization|WHO]] to trial Nanopatch needle-free delivery system| [[ABC News (Australia)|ABC News]], 16 Sep 2014| {{Haber kaynağı|url=http://www.abc.net.au/news/2014-09-16/vaxxas-says-needle-free-polio-vaccine-a-game-changer/5748072|başlık=Needle-free polio vaccine a 'game-changer'|erişimtarihi=15 Eylül 2015|arşivtarihi=2 Nisan 2015|arşivurl=https://web.archive.org/web/20150402210010/http://www.abc.net.au/news/2014-09-16/vaxxas-says-needle-free-polio-vaccine-a-game-changer/5748072|tarih=16 Eylül 2014|ölüurl=hayır|gazete=ABC News}}</ref> aşı uygulama sistemi hayvanlar üzerinde test ediliyor.<ref>{{Haber kaynağı|url=http://www.smh.com.au/technology/sci-tech/needleless-trial-set-for-start-20130417-2i0qw.html|başlık=Australian scientists develop 'needle-free' vaccination|arşivtarihi=25 Eylül 2015|arşivurl=https://web.archive.org/web/20150925012246/http://www.smh.com.au/technology/sci-tech/needleless-trial-set-for-start-20130417-2i0qw.html|tarih=18 Ağustos 2013|gazete=[[The Sydney Morning Herald]]|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=http://www.brw.com.au/p/tech-gadgets/brisbane_nanopatch_the_reverse_brain_DPyEGHC1ih6919r8X37SdO|başlık=Vaxxas raises $25m to take Brisbane's Nanopatch global|erişimtarihi=5 Mart 2015|arşivtarihi=16 Mart 2015|arşivurl=https://web.archive.org/web/20150316002836/http://www.brw.com.au/p/tech-gadgets/brisbane_nanopatch_the_reverse_brain_DPyEGHC1ih6919r8X37SdO|tarih=10 Şubat 2015|website=Business Review Weekly|ölüurl=evet}}</ref> [[Yapışkan bandaj|Yapışkan bir bandaja]] benzeyen pul büyüklüğünde bir yama, cm kare başına yaklaşık 20.000 mikroskobik çıkıntı içermektedir.<ref>{{Haber kaynağı|url=http://www.thehindu.com/sci-tech/health/medicine-and-research/australian-scientists-develop-needlefree-vaccination/article2493365.ece|başlık=Australian scientists develop 'needle-free' vaccination|arşivtarihi=1 Ocak 2014|arşivurl=https://web.archive.org/web/20140101162738/http://www.thehindu.com/sci-tech/health/medicine-and-research/australian-scientists-develop-needlefree-vaccination/article2493365.ece|tarih=28 Eylül 2011|gazete=[[The Hindu]]|yer=Chennai, India|ölüurl=hayır}}</ref> Bu [[Dermis|dermal]] uygulama, enjeksiyondan daha az aşı gerektirirken aşılamanın etkinliğini potansiyel olarak artırmaktadır.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.news-medical.net/news/20110803/Needle-free-nanopatch-vaccine-delivery-system.aspx|başlık=Needle-free nanopatch vaccine delivery system|arşivtarihi=11 Mayıs 2012|arşivurl=https://web.archive.org/web/20120511203129/http://www.news-medical.net/news/20110803/Needle-free-nanopatch-vaccine-delivery-system.aspx|tarih=3 Ağustos 2011|yayıncı=News Medical|ölüurl=hayır}}</ref>
== Veterinerlik tıbbında ==
{{Ayrıca bakınız|Grip aşısı#Veterinerlikte kullanım|Köpeklerin aşılanması}}
[[Dosya:US_Navy_060815-N-0411D-018_U.S._Army_Veterinarian,_Capt_Gwynne_Kinley_of_Cape_Elizabeth,_Maine,_immunizes_a_goat_with_the_help_of_U.S._Navy_Operations_Specialist_2nd_Class_Jessica_Silva.jpg|küçükresim|upright=0.91| [[Koyun çiçeği]] ve plevral pnömoniye karşı keçi aşılaması]]
Hayvanların aşılanması hem onların hastalıklara yakalanmasını önlemek hem de hastalıkların insanlara bulaşmasını engellemek için kullanılır.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Immunoprophylaxis against important virus disease of horses, farm animals and birds|tarih=March 2009|sayı=12|sayfalar=1797-1810|dergi=Vaccine|cilt=27|pmc=7130586|pmid=19402200|doi=10.1016/j.vaccine.2008.12.063|vauthors=Patel JR, Heldens JG}}</ref> Hem evcil hayvan olarak tutulan hem de çiftlik hayvanı olarak yetiştirilen hayvanlar rutin olarak aşılanmaktadır. Bazı durumlarda vahşi popülasyonlar da aşılanabilir. Bu bazen hastalık eğilimli bir bölgede yayılan aşılı yiyeceklerle gerçekleştirilir ve [[rakun]]larda [[kuduz]]u kontrol etmeye çalışmak için kullanılmıştır.
Kuduz hastalığının görüldüğü yerlerde, köpeklere kuduz aşısı yapılması kanunen zorunlu olabilir. Diğer köpek aşıları arasında [[köpek gençlik hastalığı]], [[Canine parvovirus|köpek parvovirüsü]], [[Hepatitis contagiosa canis|bulaşıcı köpek hepatiti]], adenovirüs-2, [[leptospiroz]], ''[[Bordetella]]'', köpek [[İnsan parainfluenza virüsleri|parainfluenza virüsü]] ve [[Lyme hastalığı]] bulunmaktadır.
İnsanlarda veteriner aşılarının kullanıldığı vakalar, kasıtlı veya kazara olsun, sonuçta ortaya çıkan bazı hastalık vakalarıyla, özellikle [[bruselloz]] ile belgelenmiştir.<ref name="oxford">{{Akademik dergi kaynağı|url=|başlık=Human illness associated with use of veterinary vaccines|tarih=August 2003|sayı=3|sayfalar=407-414|dergi=Clinical Infectious Diseases|cilt=37|pmid=12884166|doi=10.1086/375595|vauthors=Berkelman RL}}</ref> Bununla birlikte, bu tür vakaların raporlanması nadirdir ve bu tür uygulamaların güvenliği ve sonuçları hakkında çok az çalışma yapılmıştır. Veteriner kliniklerinde aerosol aşılamanın ortaya çıkmasıyla birlikte, ''[[Bordetella bronchiseptica]]'' gibi insanlarda doğal olarak taşınmayan patojenlere insanların maruz kalması son yıllarda muhtemelen artmıştır.<ref name="oxford" /> Kuduz başta olmak üzere bazı durumlarda, bir patojene karşı paralel veteriner aşısı, insan aşısından çok daha ekonomik olabilir.
=== DIVA aşıları ===
SIVA (Segregation of Infected from Vaccinated Animals [Enfekte Hayvanların Aşılanmış Hayvanlardan Ayrılması]) olarak da bilinen DIVA (Differentiation of Infected from Vaccinated Animals [Enfekte Hayvanların Aşılanmış Hayvanlardan Ayırt Edilmesi]) aşıları, enfekte ve aşılanmış hayvanlar arasında ayrım yapılmasını mümkün kılar. DIVA aşıları, eşdeğer yabani mikroorganizmadan en az bir [[epitop]] daha az taşır. Bu epitopa karşı antikoru tespit eden eşlik eden bir tanı testi, hayvanın aşılanmış olup olmadığının belirlenmesine yardımcı olur.{{Kaynak belirt}}
İlk DIVA aşıları (eski adıyla [[işaretleyici aşı]]lar ve 1999'dan beri DIVA aşıları olarak adlandırılmaktadır) ve refakatçi tanı testleri, Hollanda'nın Lelystad kentindeki Merkez Veteriner Enstitüsü'nde J. T. van Oirschot ve meslektaşları tarafından geliştirilmiştir.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=|başlık=Differentiation of serum antibodies from pigs vaccinated or infected with Aujeszky's disease virus by a competitive enzyme immunoassay|tarih=June 1986|sayı=6|sayfalar=1179-1182|dergi=The Journal of General Virology|cilt=67 (Pt 6)|pmid=3011974|doi=10.1099/0022-1317-67-6-1179|vauthors=van Oirschot JT, Rziha HJ, Moonen PJ, Pol JM, van Zaane D}}</ref><ref name="ReferenceA">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Diva vaccines that reduce virus transmission|tarih=August 1999|sayı=2–3|sayfalar=195-205|dergi=Journal of Biotechnology|cilt=73|pmid=10486928|doi=10.1016/S0168-1656(99)00121-2|vauthors=van Oirschot JT}}</ref> [[Sahte kuduz]]a (Aujeszky hastalığı olarak da adlandırılır) karşı mevcut bazı aşıların viral genomlarında (aralarında gE geni de bulunan) delesyonlar olduğunu buldular. Bu delesyona karşı monoklonal antikorlar üretildi ve gE'ye karşı antikorları gösteren bir [[ELISA]] geliştirmek için seçildi. Buna ek olarak, genetik olarak tasarlanmış yeni gE-negatif aşılar yapılmıştır.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Marker vaccines, virus protein-specific antibody assays and the control of Aujeszky's disease|tarih=June 1990|sayı=1–4|sayfalar=85-101|dergi=Veterinary Microbiology|cilt=23|pmid=2169682|doi=10.1016/0378-1135(90)90139-M|vauthors=van Oirschot JT, Gielkens AL, Moormann RJ, Berns AJ}}</ref> Aynı doğrultuda, sığır herpesvirüs 1 enfeksiyonlarına karşı DIVA aşıları ve eşlik eden tanı testleri geliştirilmiştir.<ref name="ReferenceA" /><ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=A conventionally attenuated glycoprotein E-negative strain of bovine herpesvirus type 1 is an efficacious and safe vaccine|tarih=April 1994|sayı=5|sayfalar=439-444|dergi=Vaccine|cilt=12|pmid=8023552|doi=10.1016/0264-410X(94)90122-8|vauthors=Kaashoek MJ, Moerman A, Madić J, Rijsewijk FA, Quak J, Gielkens AL, van Oirschot JT}}</ref>
DIVA stratejisi, çeşitli ülkelerde sahte kuduz virüsünü bu ülkelerden başarıyla yok etmek için uygulanmıştır. Domuz popülasyonları yoğun bir şekilde aşılanmış ve refakatçi tanı testi ile izlenmiş ve daha sonra enfekte domuzlar popülasyondan uzaklaştırılmıştır.{{Kaynak belirt}} Bovine herpesvirus 1 DIVA aşıları da uygulamada yaygın olarak kullanılmaktadır. DIVA prensibini klasik domuz ateşi,<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Glycoprotein E1 of hog cholera virus expressed in insect cells protects swine from hog cholera|tarih=September 1993|sayı=9|sayfalar=5435-5442|dergi=Journal of Virology|cilt=67|pmc=237945|pmid=8350404|doi=10.1128/JVI.67.9.5435-5442.1993|vauthors=Hulst MM, Westra DF, Wensvoort G, Moormann RJ}}</ref> kuş gribi,<ref name="pmid12745380">{{Akademik dergi kaynağı|url=|başlık=Development of a DIVA (Differentiating Infected from Vaccinated Animals) strategy using a vaccine containing a heterologous neuraminidase for the control of avian influenza|tarih=February 2003|sayı=1|sayfalar=47-55|dergi=Avian Pathology|cilt=32|pmid=12745380|doi=10.1080/0307945021000070714|vauthors=Capua I, Terregino C, Cattoli G, Mutinelli F, Rodriguez JF|s2cid=22827454}}</ref> ''Actinobacillus pleuropneumonia<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Development of a DIVA subunit vaccine against Actinobacillus pleuropneumoniae infection|tarih=November 2006|sayı=49–50|sayfalar=7226-7237|dergi=Vaccine|cilt=24|pmid=17027123|doi=10.1016/j.vaccine.2006.06.047|vauthors=Maas A, Meens J, Baltes N, Hennig-Pauka I, Gerlach GF}}</ref>'' ve domuzlarda ''[[Salmonella]]'' enfeksiyonları<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://biblio.ugent.be/publication/1201519|başlık=Salmonella Typhimurium LPS mutations for use in vaccines allowing differentiation of infected and vaccinated pigs|arşivtarihi=28 Ekim 2017|arşivurl=https://web.archive.org/web/20171028043359/https://biblio.ugent.be/publication/1201519|tarih=May 2011|sayı=20|sayfalar=3679-3685|dergi=Vaccine|cilt=29|pmid=21419163|doi=10.1016/j.vaccine.2011.03.004|vauthors=Leyman B, Boyen F, Van Parys A, Verbrugghe E, Haesebrouck F, Pasmans F|ölüurl=hayır|hdl=1854/LU-1201519}}</ref> gibi çok çeşitli bulaşıcı hastalıklara uygulamak için önemli çabalar devam etmektedir.
== Tarihçe ==
{{Daha fazla|Aşılama#Tarihçe|İnokülasyon#Kökenler}}
[[Dosya:Inoculation_day_16.png|küçükresim| [[Çiçek hastalığı]] (solda) ve [[inek çiçeği]] aşılarının uygulamadan on altı gün sonra karşılaştırılması (1802)]]
Sığır çiçeği vakalarından elde edilen materyalle aşılamanın (heterotipik bağışıklama) kullanılmaya başlanmasından önce, çiçek hastalığı çiçek virüsü ile kasıtlı [[variolasyon]] yoluyla önlenebiliyordu. Çin'de çiçek hastalığı için variolasyon uygulamasına dair en eski ipuçları onuncu yüzyılda ortaya çıkmıştır.<ref name="needham volume 6 part 6 154">{{Kitap kaynağı|başlık=Science and Civilisation in China: Volume 6, Biology and Biological Technology, Part 6, Medicine|sayfa=154|yayıncı=Cambridge University Press|yıl=2000|isbn=9780521632621|soyadı=Needham|ad=Joseph}}</ref>{{Açıkla}} Çinliler ayrıca on beşinci yüzyıla kadar uzanan, belgelenmiş en eski variolasyon kullanımını da uygulamışlardır. Toz haline getirilmiş çiçek hastalığı materyalinin - genellikle kabukların - burun deliklerine üflenmesiyle uygulanan bir "nazal [[İnsüflasyon (tıp)|insüflasyon]]" yöntemi uygulamışlardır. Çin'de on altıncı ve on yedinci yüzyıllar boyunca çeşitli aşılama teknikleri kaydedilmiştir.<ref name="Williams2010">{{Kitap kaynağı|başlık=Angel of Death|yer=Basingstoke|yayıncı=Palgrave Macmillan|yıl=2010|isbn=978-0-230-27471-6|soyadı=Williams|ad=Gareth|name-list-style=vanc}}</ref>{{rp|60}} 1700 yılında Londra'daki [[Royal Society]]'ye Çin'deki [[inokülasyon]] uygulamasına ilişkin iki rapor ulaşmıştır; bunlardan biri Çin'de görev yapan [[East India Company|Doğu Hindistan Şirketi]]'nin bir çalışanından rapor alan [[Martin Lister]] tarafından, diğeri ise [[Clopton Havers]] tarafından hazırlanmıştır.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=A History of Immunology|sayfa=293|yayıncı=Academic Press|basım=2.|yıl=2009|isbn=9780080919461|soyadı=Silverstein|ad=Arthur M.}}</ref> Fransa'da [[Voltaire]], Çinlilerin "bu yüzyıldır" variolasyon uyguladıklarını bildirir.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Letters on the English|bölüm=Letter XI|bölümurl=http://www.bartleby.com/34/2/11.html|yıl=1742|author=Voltaire}}</ref>
[[Dosya:Jenner_and_his_two_colleagues_seeing_off_three_anti-vaccinat_Wellcome_V0011075.jpg|sol|küçükresim| [[Isaac Cruikshank]]'tan 19. yüzyıl başlarında aşı karşıtlığı üzerine bir hiciv]]
[[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı]]'da variolasyona tanık olan [[Mary Wortley Montagu]], 1721 yılında İngiltere'ye döndüğünde dört yaşındaki kızına Kraliyet Sarayı doktorlarının huzurunda variolasyon uygulatmıştır.<ref name="Williams2010"/> Aynı yılın ilerleyen günlerinde [[Charles Maitland (hekim)|Charles Maitland]], Londra'daki [[Newgate Hapishanesi]]'nde altı mahkûm üzerinde deneysel bir variolasyon gerçekleştirdi.<ref name="fenner1988">{{Kitap kaynağı|başlık=Smallpox and its Eradication|url=https://archive.org/details/smallpoxitseradi0000unse|yer=Cenevre|yayıncı=World Health Organization|yıl=1988|isbn=92-4-156110-6|author=Fenner, F.|yazar2=Henderson, D.A.|yazar3=Arita, I.|yazar4=Jezek, Z.|yazar5=Ladnyi, I.D.}}</ref> Deney başarılı oldu ve kısa süre sonra variolasyon, prosedürün teşvik edilmesine yardımcı olan kraliyet ailesinin dikkatini çekti. Ancak 1783 yılında, [[Büyük Britanya Prensi Octavius]] inolükalasyondan birkaç gün sonra öldü.<ref name="Baxby 1984 303–07">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=A Death from Inoculated Smallpox in the English Royal Family|sayı=3|sayfalar=303-307|dergi=Med Hist|yıl=1984|cilt=28|pmc=1139449|pmid=6390027|doi=10.1017/s0025727300035961|soyadı=Baxby|ad=Derrick}}</ref> 1796'da doktor [[Edward Jenner]], sığır çiçeği olan bir sütçünün elinden irin alarak 8 yaşındaki [[James Phipps]] adlı bir çocuğun koluna kazıdı ve altı hafta sonra çocuğa çiçek hastalığı variolasyonu yaptı ve daha sonra çocuğun çiçek hastalığına yakalanmadığını gözlemledi.<ref name="Stern-Markel"/><ref name="Dunn">{{Akademik dergi kaynağı|url=http://fn.bmjjournals.com/content/74/1/F77.full.pdf|başlık=Dr Edward Jenner (1749-1823) of Berkeley, and vaccination against smallpox|arşivtarihi=8 Temmuz 2011|arşivurl=https://web.archive.org/web/20110708080506/http://fn.bmjjournals.com/content/74/1/F77.full.pdf|tarih=January 1996|sayı=1|sayfalar=F77-78|dergi=Archives of Disease in Childhood: Fetal and Neonatal Edition|cilt=74|pmc=2528332|pmid=8653442|doi=10.1136/fn.74.1.F77|vauthors=Dunn PM|ölüurl=evet}}</ref> Jenner çalışmalarını genişletti ve 1798'de aşısının çocuklarda ve yetişkinlerde güvenli olduğunu ve koldan kola aktarılabildiğini, böylece enfekte ineklerden elde edilen belirsiz kaynaklara olan bağımlılığı azalttığını bildirdi.<ref name="Baxby 1984 303–07" /> 1804 yılında İspanya'nın Meksika ve Filipinler'deki kolonilerine çiçek aşısı yapmak üzere yola çıkan İspanyol [[Balmis Keşif Gezisi|Balmis]] ekibi, aşının ''[[In vitro|in vitro]]'' ortamda sadece 12 gün hayatta kalabilmesini aşmak için koldan kola nakil yöntemini kullandı. Sığır çiçeği kullandılar.<ref>{{Haber kaynağı|url=https://www.theguardian.com/world/2021/jul/27/spanish-museum-celebrates-pioneer-who-took-smallpox-vaccine-to-colonies|başlık=Exhibition tells story of Spanish children used as vaccine ‘fridges’ in 1803|erişimtarihi=17 Nisan 2023|tarih=27 Temmuz 2021|dil=en-GB|çalışma=The Guardian|ad=Stephen|soyadı=Burgen|issn=0261-3077|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220830024947/https://www.theguardian.com/world/2021/jul/27/spanish-museum-celebrates-pioneer-who-took-smallpox-vaccine-to-colonies|arşivtarihi=30 Ağustos 2022|ölüurl=hayır}}</ref> Sığır çiçeği ile aşılama çiçek inokülasyonundan çok daha güvenli olduğu için,<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=The Vaccinators: Smallpox, Medical Knowledge, and the 'Opening' of Japan|url=https://archive.org/details/sim_journal-of-the-history-of-medicine-and-allied-sciences_2008-04_63_2/page/276|sayı=2|sayfalar=276-279|dergi=J Hist Med Allied Sci|yıl=2008|cilt=63|doi=10.1093/jhmas/jrn014|vauthors=Van Sant JE}}</ref> İngiltere'de hala yaygın olarak uygulanmasına rağmen, 1840 yılında yasaklandı.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Development of Smallpox Vaccine in England in the Eighteenth and Nineteenth Centuries|tarih=May 1963|sayı=5342|sayfalar=1367-1372|dergi=British Medical Journal|cilt=1|pmc=2124036|pmid=20789814|doi=10.1136/bmj.1.5342.1367|vauthors=Didgeon JA}}</ref>
[[Dosya:Centenaire_de_la_découverte_de_la_vaccine_par_Jenner_CIPB0429.jpg|sağ|küçükresim| Jenner'in aşısının yüzüncü yıldönümü münasebetiyle 1896 yılında yapılan Fransızca baskı]]
Jenner'in çalışmalarını takiben, ikinci nesil aşılar 1880'lerde [[Louis Pasteur]] tarafından [[tavuk kolerası]] ve [[şarbon]] için geliştirilen aşılarla tanıtıldı<ref name="Pasteur1881"/> ve on dokuzuncu yüzyılın sonlarından itibaren aşılar ulusal bir prestij meselesi olarak kabul edildi. Ulusal [[Aşılama politikası|aşılama politikaları]] benimsendi ve zorunlu aşı yasaları çıkarıldı.<ref name="Stern-Markel"/> 1931 yılında [[Alice Miles Woodruff]] ve [[Ernest William Goodpasture|Ernest Goodpasture]], [[kanatlı çiçeği hastalığı]] virüsünün [[embriyonlaşmış]] tavuk yumurtasında yetiştirilebileceğini belgeledi. Kısa süre sonra bilim insanları yumurtalarda başka virüsler de yetiştirmeye başladılar. Yumurtalar, 1935'te [[sarı humma aşısı]]nın ve 1945'te [[grip aşısı]]nın geliştirilmesinde virüs çoğaltımı için kullanıldı. 1959'da [[besiyeri]] ve [[hücre kültürü]], aşılar için standart virüs çoğaltma yöntemi olarak yumurtaların yerini aldı.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Essential Human Virology|sayfalar=134-135|yayıncı=Academic Press|yıl=2016|isbn=9780128011713|soyadı1=Louten|ad1=Jennifer}}</ref>
Aşı bilimi yirminci yüzyılda gelişti ve [[difteri]], [[kızamık]], [[kabakulak]] ve [[Kızamıkçık|kızamıkçığa]] karşı olanlar da dahil olmak üzere birçok başarılı aşı ortaya çıktı. Başlıca başarılar arasında 1950'lerde [[çocuk felci aşısı]]nın geliştirilmesi ve 1960'lar ve 1970'lerde [[Çiçek hastalığı#Eradikasyon|çiçek hastalığının ortadan kaldırılması]] yer almaktadır. [[Maurice Hilleman]] yirminci yüzyılda aşı geliştirenler arasında en üretken olanıydı. Aşılar daha yaygın hale geldikçe, birçok insan aşıları kanıksamaya başladı. Ancak, [[herpes simpleks]], [[sıtma]], [[belsoğukluğu]] ve [[HIV]] gibi birçok önemli hastalık için aşı bulmak hâlâ zor.<ref name="Stern-Markel">{{Akademik dergi kaynağı|url=|başlık=The history of vaccines and immunization: familiar patterns, unew challenges|sayı=3|sayfalar=611-621|dergi=Health Affairs|yıl=2005|cilt=24|pmid=15886151|doi=10.1377/hlthaff.24.3.611|vauthors=Stern AM, Markel H}}</ref><ref name="BaardaSikora2015">{{Akademik dergi kaynağı|url=|başlık=Proteomics of Neisseria gonorrhoeae: the treasure hunt for countermeasures against an old disease|sayfa=1190|dergi=Frontiers in Microbiology|yıl=2015|cilt=6|pmc=4620152|pmid=26579097|doi=10.3389/fmicb.2015.01190|vauthors=Baarda BI, Sikora AE|postscript=; Access provided by the [[University of Pittsburgh]].}}</ref>
=== Aşı nesilleri ===
[[Dosya:Smallpox_and_anthrax_vaccines_of_447th_Expeditionary_Medical_Squadron.jpg|küçükresim|Çiçek hastalığı ve şarbon aşıları]]
Birinci nesil aşılar, canlı ve [[Zayıflatılmış aşı|zayıflatılmış]] ya da öldürülmüş formları olan tüm organizma aşılarıdır.<ref name="Alarcon1999">{{Kitap kaynağı|başlık=Advances in Parasitology Volume 42|bölüm=DNA Vaccines: Technology and Application as Anti-parasite and Anti-microbial Agents|sayfalar=343-410|seri=Advances in Parasitology|yıl=1999|cilt=42|isbn=9780120317424|pmid=10050276|doi=10.1016/S0065-308X(08)60152-9|vauthors=Alarcon JB, Waine GW, McManus DP}}</ref> Çiçek ve çocuk felci aşıları gibi canlı, zayıflatılmış aşılar, [[Sitotoksik T hücresi|öldürücü T-hücresi]] (T<sub>C</sub> veya CTL) yanıtlarını, [[yardımcı T hücresi]] (T<sub>H</sub>) yanıtlarını ve [[antikor]] [[Bağışıklık sistemi|bağışıklığını]] indükleyebilir. Bununla birlikte, bir [[patojen]]in zayıflatılmış formları tehlikeli bir forma dönüşebilir ve [[Bağışıklık yetmezliği|bağışıklık sistemi baskılanmış]] aşı alıcılarında ([[HIV/AIDS|AIDS]]'liler gibi) hastalığa neden olabilir. Öldürülmüş aşılar bu riske sahip olmamakla birlikte, spesifik öldürücü T hücre yanıtları oluşturamazlar ve bazı hastalıklar için hiç işe yaramayabilirler.<ref name="Alarcon1999" />
Canlı aşılardan kaynaklanan riskleri azaltmak için ikinci nesil aşılar geliştirilmiştir. Bunlar spesifik [[protein]] [[antijen]]lerinden ([[tetanos]] veya [[difteri]] [[Anatoksin|toksoidi]] gibi) veya [[Rekombinant DNA|rekombinant]] protein bileşenlerinden (hepatit B yüzey antijeni gibi) oluşan alt birim aşılardır. T<sub>H</sub> ve antikor yanıtları oluşturabilirler, ancak öldürücü T hücresi yanıtları oluşturamazlar.{{Kaynak belirt}}
[[RNA aşısı|RNA aşıları]] ve [[DNA aşısı|DNA aşıları]] üçüncü nesil aşılara örnektir.<ref name="Alarcon1999" /><ref name="Robinson2000">{{Kitap kaynağı|başlık=DNA vaccines for viral infections: basic studies and applications|sayfalar=1-74|seri=Advances in Virus Research|yıl=2000|cilt=55|isbn=9780120398553|pmid=11050940|doi=10.1016/S0065-3527(00)55001-5|vauthors=Robinson HL, Pertmer TM}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://www.lexology.com/library/detail.aspx?g=04bdfa93-c8ea-4654-a5f1-c659fc4769c8|başlık=Third-Generation Vaccines Take Center Stage in Battle Against COVID-19 {{!}} Lexology|erişimtarihi=24 Ocak 2021|tarih=30 Kasım 2020|dil=İngilizce|website=www.lexology.com|soyadı1=Naftalis|ad1=Kramer Levin|soyadı2=Royzman|ad2=Frankel LLP-Irena|soyadı3=Pineda|ad3=ré|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210130052624/https://www.lexology.com/library/detail.aspx?g=04bdfa93-c8ea-4654-a5f1-c659fc4769c8|arşivtarihi=30 Ocak 2021|ölüurl=hayır}}</ref> 2016 yılında [[Zika virüsü]] için bir DNA aşısı [[Ulusal Sağlık Enstitüleri]]nde test edilmeye başlanmıştır. Ayrı olarak Inovio Pharmaceuticals ve GeneOne Life Science, Miami'de Zika'ya karşı farklı bir DNA aşısının testlerine başladı. Aşıların hacimli üretimi 2016 yılı itibarıyla çözülememiştir.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.technologyreview.com/s/602073/us-government-starts-test-of-zika-vaccine-in-humans/?set=602081|başlık=The U.S. government has begun testing its first Zika vaccine in humans|erişimtarihi=6 Ağustos 2016|soyadı=Regalado|ad=Antonio|arşivurl=https://web.archive.org/web/20160821082930/https://www.technologyreview.com/s/602073/us-government-starts-test-of-zika-vaccine-in-humans/?set=602081|arşivtarihi=21 Ağustos 2016|ölüurl=hayır}}</ref> HIV'i önlemeye yönelik DNA aşıları için klinik denemeler devam etmektedir.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=|başlık=DNA Immunization for HIV Vaccine Development|tarih=February 2014|sayı=1|sayfalar=138-159|dergi=Vaccines|cilt=2|pmc=4494200|pmid=26344472|doi=10.3390/vaccines2010138|vauthors=Chen Y, Wang S, Lu S}}</ref> 2020 yılında [[Warp Speed Operasyonu]]'nun yardımıyla [[Pfizer-BioNTech COVID-19 aşısı|BNT162b2]] gibi [[RNA aşısı|mRNA aşıları]] geliştirilmiş ve [[COVID-19 pandemisi]]yle mücadele etmek için kitlesel olarak konuşlandırılmıştır. 2021 yılında [[Katalin Karikó]] ve [[Drew Weissman]], mRNA aşı teknolojisindeki öncü araştırmaları nedeniyle [[Columbia Üniversitesi]]nin Horwitz Ödülü'nü aldı.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.cuimc.columbia.edu/news/horwitz-prize-2021|başlık=Katalin Karikó and Drew Weissman Awarded Horwitz Prize for Pioneering Research on COVID-19 Vaccines|erişimtarihi=7 Eylül 2021|tarih=12 Ağustos 2021|dil=İngilizce|website=Columbia University Irving Medical Center|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210816131824/https://www.cuimc.columbia.edu/news/horwitz-prize-2021|arşivtarihi=16 Ağustos 2021|ölüurl=hayır}}</ref>
== Trendler ==
{{Güncelle|bölüm|tarih=Nisan 2023}}
Bilim insanları en azından 2013 yılından bu yana, bir virüsün dış yapısını yeniden yapılandırarak sentetik üçüncü nesil aşılar geliştirmeye çalışmaktadır; bunun [[aşı direnci]]ni önlemeye yardımcı olacağı umulmaktadır.<ref>{{Haber kaynağı|url=http://www.japantimes.co.jp/news/2013/03/28/world/safer-vaccine-created-without-virus/|başlık=Safer vaccine created without virus|erişimtarihi=28 Mart 2013|ajans=Agence France-Presse – Jiji Press|arşivtarihi=30 Mart 2013|arşivurl=https://web.archive.org/web/20130330142043/http://www.japantimes.co.jp/news/2013/03/28/world/safer-vaccine-created-without-virus/#.VcLHxGCPKM_|tarih=28 Mart 2013|iş=[[The Japan Times]]|soyadı=Staff|ölüurl=hayır}}</ref>
Bağışıklık tepkisini yöneten ilkeler artık kanserler ve otoimmün bozukluklar gibi bulaşıcı olmayan birçok insan hastalığına karşı kişiye özel aşılarda kullanılabilmektedir.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Exploiting viral properties for the rational design of modern vaccines|tarih=February 2008|sayı=1|sayfalar=43-54|dergi=Expert Review of Vaccines|cilt=7|pmid=18251693|doi=10.1586/14760584.7.1.43|vauthors=Spohn G, Bachmann MF|s2cid=40130001}}</ref> Örneğin, deneysel aşı [[CYT006-AngQb]], [[yüksek tansiyon]] için olası bir tedavi olarak araştırılmaktadır.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Vaccination against high blood pressure: a new strategy|tarih=March 2008|sayı=9615|sayfalar=788-789|dergi=Lancet|cilt=371|pmid=18328909|doi=10.1016/S0140-6736(08)60355-4|vauthors=Samuelsson O, Herlitz H|s2cid=38323966}}</ref> Aşı geliştirme eğilimlerini etkileyen faktörler arasında çevirici tıp alanındaki ilerlemeler, [[demografi]], [[düzenleyici bilim]], siyasi, kültürel ve sosyal tepkiler yer almaktadır.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Trends affecting the future of vaccine development and delivery: the role of demographics, regulatory science, the anti-vaccine movement, and vaccinomics|tarih=May 2009|sayı=25–26|sayfalar=3240-3244|dergi=Vaccine|cilt=27|pmc=2693340|pmid=19200833|doi=10.1016/j.vaccine.2009.01.069|vauthors=Poland GA, Jacobson RM, Ovsyannikova IG}}</ref>
=== Aşı üretimi için biyoreaktör olarak bitkiler ===
[[Genetiği değiştirilmiş bitki|Transgenik bitkiler]] yoluyla aşı üretimi fikri 2003 gibi erken bir tarihte tanımlanmıştır. [[Tütün]], [[patates]], [[domates]] ve [[muz]] gibi bitkilere, insanlar için kullanılabilir aşılar üretmelerine neden olacak genler yerleştirilebilir.<ref name="pmid12531364">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Vaccine antigen production in transgenic plants: strategies, gene constructs and perspectives|tarih=January 2003|sayı=7–8|sayfalar=803-808|dergi=Vaccine|cilt=21|pmid=12531364|doi=10.1016/s0264-410x(02)00603-5|vauthors=Sala F, Manuela Rigano M, Barbante A, Basso B, Walmsley AM, Castiglione S}}</ref> 2005 yılında, [[hepatit B]]'ye karşı insan aşısı üreten muzlar geliştirilmiştir.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Expression of hepatitis B surface antigen in transgenic banana plants|tarih=October 2005|sayı=3|sayfalar=484-493|dergi=Planta|cilt=222|pmid=15918027|doi=10.1007/s00425-005-1556-y|vauthors=Kumar GB, Ganapathi TR, Revathi CJ, Srinivas L, Bapat VA|s2cid=23987319}}</ref>
== Aşı karşıtlığı ==
{{Ana|Aşı karşıtlığı}}
[[Aşı karşıtlığı]], aşı hizmetlerinin mevcut olmasına rağmen aşıların kabulünde gecikme veya aşıların reddedilmesidir. Bu terim, aşılamayı açıkça reddetmeyi, aşıları ertelemeyi, aşıları kabul etmeyi ancak kullanımları konusunda kararsız kalmayı veya bazı aşıları kullanıp diğerlerini kullanmamayı kapsar.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=|başlık=Vaccine hesitancy: a generation at risk|sayı=5|sayfa=281|dergi=The Lancet|yıl=2019|cilt=3|pmid=30981382|doi=10.1016/S2352-4642(19)30092-6|soyadı=The Lancet Child & Adolescent Health|s2cid=115201206}}</ref><ref name="Smith2015">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Promoting Vaccine Confidence|tarih=November 2015|sayı=4|sayfalar=759-69|dergi=Infectious Disease Clinics of North America|tür=Review|cilt=29|pmid=26337737|doi=10.1016/j.idc.2015.07.004|soyadı=Smith|ad=MJ}}</ref><ref name="Larson2014">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Understanding vaccine hesitancy around vaccines and vaccination from a global perspective: a systematic review of published literature, 2007–2012.|tarih=April 2014|sayı=19|sayfalar=2150-59|dergi=Vaccine|cilt=32|pmid=24598724|doi=10.1016/j.vaccine.2014.01.081|soyadı1=Larson|ad1=HJ|soyadı2=Jarrett|ad2=C|soyadı3=Eckersberger|ad3=E|soyadı4=Smith|ad4=DM|soyadı5=Paterson|ad5=P}}</ref><ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://journals.lww.com/co-infectiousdiseases/Fulltext/2021/10000/Parental_vaccine_hesitancy__scope,_causes,_and.19.aspx?casa_token=aWELckabcbQAAAAA:Pom2T2qU10D9vOY0WcCHIgniEUg12biw0hY65e8WiQrLc204KdX7LqwEHUk0dGrKTmGa1m6_MLLIevKPSI9Qxk6o|başlık=Parental vaccine hesitancy: scope, causes, and potential responses|tarih=2021|sayı=5|sayfalar=519-526|dergi=Current Opinion in Infectious Diseases|cilt=34|pmid=34524202|doi=10.1097/QCO.0000000000000774|soyadı1=Cataldi|ad1=Jessica|soyadı2=O'Leary|ad2=Sean|s2cid=237437018|erişim-tarihi=18 Nisan 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20211027175702/https://journals.lww.com/co-infectiousdiseases/Fulltext/2021/10000/Parental_vaccine_hesitancy__scope,_causes,_and.19.aspx%3Fcasa_token%3DaWELckabcbQAAAAA:Pom2T2qU10D9vOY0WcCHIgniEUg12biw0hY65e8WiQrLc204KdX7LqwEHUk0dGrKTmGa1m6_MLLIevKPSI9Qxk6o|arşivtarihi=27 Ekim 2021|ölüurl=hayır}}</ref> Aşıların genel olarak güvenli ve etkili olduğu konusunda büyük bir [[Bilimsel konsensüs|bilimsel fikir birliği]] vardır.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Communicating science-based messages on vaccines|tarih=October 2017|sayı=10|sayfalar=670-71|dergi=Bulletin of the World Health Organization|cilt=95|pmc=5689193|pmid=29147039|doi=10.2471/BLT.17.021017}}</ref><ref>{{Haber kaynağı|url=https://www.vox.com/2018/8/21/17588104/vaccine-opposition-anti-vaxxer|başlık=Why do some people oppose vaccination?|erişimtarihi=26 Kasım 2018|iş=Vox|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190921013342/https://www.vox.com/2018/8/21/17588104/vaccine-opposition-anti-vaxxer|arşivtarihi=21 Eylül 2019|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Haber kaynağı|url=http://theconversation.com/defending-science-how-the-art-of-rhetoric-can-help-68210|başlık=Defending science: How the art of rhetoric can help|erişimtarihi=26 Kasım 2018|dil=İngilizce|iş=The Conversation|soyadı=Ceccarelli|ad=Leah|name-list-style=vanc|arşivurl=https://web.archive.org/web/20191105052610/https://theconversation.com/defending-science-how-the-art-of-rhetoric-can-help-68210|arşivtarihi=5 Kasım 2019|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://www.vaccines.gov/basics/safety/index.html|başlık=Vaccines.gov|erişimtarihi=5 Ağustos 2018|dil=en-us|website=Vaccines.gov|soyadı=U.S. Department of Health and Human Services|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190313190815/https://www.vaccines.gov/basics/safety/index.html|arşivtarihi=13 Mart 2019|ölüurl=hayır}}</ref> Aşı karşıtlığı genellikle hastalık [[salgın]]larına ve [[Aşı ile önlenebilir hastalık|aşıyla önlenebilir hastalıklardan]] kaynaklanan ölümlere neden olmaktadır.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.childrenshospital.org/centers-and-services/division-of-infectious-diseases/faq-resurgence-of-measles|başlık=Frequently Asked Questions (FAQ)|erişimtarihi=11 Şubat 2014|arşivtarihi=17 Ekim 2013|arşivurl=https://web.archive.org/web/20131017113035/http://www.childrenshospital.org/centers-and-services/division-of-infectious-diseases/faq-resurgence-of-measles|website=[[Boston Children's Hospital]]}}</ref><ref name="auto1">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Association Between Vaccine Refusal and Vaccine Preventable Diseases in the United States: A Review of Measles and Pertussis|tarih=March 2016|sayı=11|sayfalar=1149-58|dergi=JAMA|cilt=315|pmc=5007135|pmid=26978210|doi=10.1001/jama.2016.1353|vauthors=Phadke VK, Bednarczyk RA, Salmon DA, Omer SB}}</ref><ref name="wolfesharp">{{Akademik dergi kaynağı|url=http://bmj.bmjjournals.com/cgi/content/full/325/7361/430|başlık=Anti-vaccinationists past and present|sayı=7361|sayfalar=430-2|dergi=BMJ|yıl=2002|cilt=325|pmc=1123944|pmid=12193361|doi=10.1136/bmj.325.7361.430|vauthors=Wolfe R, Sharp L|erişim-tarihi=18 Nisan 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20060825024043/http://bmj.bmjjournals.com/cgi/content/full/325/7361/430|arşivtarihi=25 Ağustos 2006|ölüurl=hayır}}</ref><ref name="AgeOld">{{Akademik dergi kaynağı|url=https://semanticscholar.org/paper/ef30916a843202d73362f06b38ed5084e31eb8aa|başlık=The age-old struggle against the antivaccinationists|tarih=January 2011|sayı=2|sayfalar=97-99|dergi=The New England Journal of Medicine|cilt=364|pmid=21226573|doi=10.1056/NEJMp1010594|vauthors=Poland GA, Jacobson RM|s2cid=39229852|erişim-tarihi=18 Nisan 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210305194504/https://www.semanticscholar.org/paper/The-age-old-struggle-against-the-Poland-Jacobson/ef30916a843202d73362f06b38ed5084e31eb8aa|arşivtarihi=5 Mart 2021|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=https://www.wired.com/magazine/2009/10/ff_waronscience/all/1|başlık=An epidemic of fear: how panicked parents skipping shots endangers us all|erişimtarihi=21 Ekim 2009|tarih=19 Ekim 2009|dergi=Wired|soyadı=Wallace A|arşivurl=https://web.archive.org/web/20131225110404/http://www.wired.com/magazine/2009/10/ff_waronscience/all/1|arşivtarihi=25 Aralık 2013|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Understanding those who do not understand: a brief review of the anti-vaccine movement|tarih=March 2001|sayı=17–19|sayfalar=2440-45|dergi=Vaccine|cilt=19|pmid=11257375|doi=10.1016/S0264-410X(00)00469-2|vauthors=Poland GA, Jacobson RM|s2cid=1978650}}</ref> Bu nedenle [[Dünya Sağlık Örgütü]] aşı karşıtlığını 2019'da en önemli on küresel sağlık tehdidinden biri olarak nitelendirmiştir.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.who.int/emergencies/ten-threats-to-global-health-in-2019|başlık=Ten threats to global health in 2019|erişimtarihi=9 Aralık 2020|arşivtarihi=27 Haziran 2019|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190627025209/http://www.who.int/emergencies/ten-threats-to-global-health-in-2019|dil=İngilizce|website=Who.int|ölüurl=evet}}</ref><ref>{{Haber kaynağı|url=https://www.newsweek.com/world-health-organization-who-un-global-health-air-pollution-anti-vaxxers-1292493|başlık=The anti-vax movement has been listed by WHO as one of its top 10 health threats for 2019|erişimtarihi=16 Ocak 2019|tarih=15 Ocak 2019|dil=İngilizce|soyadı=PM|ad=Aristos Georgiou|arşivurl=https://web.archive.org/web/20191122050616/https://www.newsweek.com/world-health-organization-who-un-global-health-air-pollution-anti-vaxxers-1292493|arşivtarihi=22 Kasım 2019|ölüurl=hayır}}</ref>
== Ayrıca bakınız ==
* [[Aşıların zaman çizelgesi]]
* [[Aşı karşıtlığı]]
* [[Viral vektör]]
*[[Aşı içerikleri]]
* [[İntravenöz tedavi]]
* [[Profilaksi]]
* [[Epidemiyoloji]]
* [[Epidemi]]
* [[Pandemi]]
* [[İntramüsküler enjeksiyon]]
* [[İntradermal enjeksiyon]]
== Kaynakça ==
{{Kaynakça|colwidth=30em}}
== Konuyla ilgili yayınlar ==
* {{Kitap kaynağı|url=https://www.cdc.gov/vaccines/pubs/pinkbook/index.html|başlık=Epidemiology and Prevention of Vaccine-Preventable Diseases|yer=Washington D.C.|yayıncı=U.S. [[Centers for Disease Control and Prevention]] (CDC)|basım=14.|yıl=2021|veditors=Hall E, Wodi AP, Hamborsky J, Morelli V, Schillie S|erişim-tarihi=18 Nisan 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20161230001534/https://www.cdc.gov/vaccines/pubs/pinkbook/index.html|arşivtarihi=30 Aralık 2016|ölüurl=hayır}}
== Dış bağlantılar ==
{{Harici medya|video1=[https://www.youtube.com/watch?v=mq-PgsVY-VU Modern Aşı ve Adjuvan Üretimi ve Karakterizasyonu], [[Mary Ann Liebert|Genetic Engineering & Biotechnology News]]|width=300px|hiza=sağ}}
* {{Curlie|Health/Pharmacy/Drugs_and_Medications/Vaccines_and_Antisera|Aşılar ve Antiserumlar}}
* [http://www.emro.who.int/entity/vpi/ DSÖ Aşıyla önlenebilir hastalıklar ve bağışıklama] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20130927051258/http://www.emro.who.int/entity/vpi/ |tarih=27 Eylül 2013 }}
* [https://web.archive.org/web/20070615154213/http://www.who.int/immunization/documents/positionpapers/en/ Dünya Sağlık Örgütünün aşılara ilişkin pozisyon belgeleri]
* [[Philadelphia Doktorlar Koleji]]nden [http://www.historyofvaccines.org/ Aşıların Tarihi] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20201206183215/https://www.historyofvaccines.org/ |tarih=6 Aralık 2020 }}
{{Büyük ilaç grupları}}{{Aşı}}{{Aşı güvenliği}}{{Otorite kontrolü}}
[[Kategori:Profilaksi]]
[[Kategori:18. yüzyıl icatları]]
[[Kategori:Viroloji]]
[[Kategori:Aşı (tıp)| ]]
| |||