Arnavutluk
Arnavutluk, resmî adıyla Arnavutluk Cumhuriyeti (Arnavutça: Republika e Shqipërisë, [ɾɛpuˈblika ɛ ʃcipəˈɾiːs]), Balkanlar'da bir ülkedir. Komşuları kuzeyde Karadağ, kuzeydoğusunda Kosova,[a] doğusunda Kuzey Makedonya ve güneyinde Yunanistan'dır. Ayrıca ülkenin batıda Adriyatik Denizi ve güneybatıda İyonya Denizi'ne kıyısı vardır. İyon Denizi ile Adriyatik Denizi arasındaki Otranto Boğazı'nın karşısındaki İtalya'ya uzaklığı 72 km'den (45 mil) daha azdır.
Arnavutluk Cumhuriyeti Republika e Shqipërisë (Arnavutça) | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Bayrak
 Arma
| |||||||||
Slogan "Ti Shqipëri më jep nder më jep emrin shqipëtar" "Arnavutluk, bana şeref verir; bana Arnavut ismini verir." | |||||||||
 | |||||||||
| Başkent ve en büyük şehir | Tiran 41°20′K 19°48′D / 41.333°K 19.800°D | ||||||||
| Resmî dil(ler) | Arnavutça | ||||||||
| Tanınan bölgesel dil(ler) | Ulahça, Yunanca, Makedonca | ||||||||
| Etnik gruplar (2014) | |||||||||
| Demonim | Arnavut | ||||||||
| Hükûmet | Üniter parlamenter cumhuriyet | ||||||||
| |||||||||
| Yasama organı | Meclis | ||||||||
| Tarihçe | |||||||||
| |||||||||
| Yüzölçümü | |||||||||
• Toplam | 28748 km2 (143.) | ||||||||
• Su (%) | 4,7 | ||||||||
| Nüfus | |||||||||
• 2020 tahminî | 2.845.955[1] | ||||||||
• 2011 sayımı | 2.821.977[2][3] | ||||||||
• Yoğunluk | 98/km2 (63.) | ||||||||
| GSYİH (SAGP) | 2021 tahminî | ||||||||
• Toplam | 43,553 milyar $[4] (119.) | ||||||||
• Kişi başına | 15.225 $[4] (81..) | ||||||||
| GSYİH (nominal) | 2021 tahminî | ||||||||
• Toplam | 17,138 milyar $[4] (123.) | ||||||||
• Kişi başına | 5.991 $[4] (88.) | ||||||||
| Gini (2017) | ▼ 33.2[5] orta | ||||||||
| İGE (2019) |  0.795[6]yüksek · 69. | ||||||||
| Para birimi | Lek (ALL) | ||||||||
| Zaman dilimi | UTC+1 (OAS) | ||||||||
• Yaz (YSU) | UTC+2 (OAYS) | ||||||||
| Trafik akışı | sağ | ||||||||
| Telefon kodu | 355 | ||||||||
| ISO 3166 kodu | AL | ||||||||
| İnternet alan adı | .al | ||||||||
Arnavutluk, Birleşmiş Milletler, NATO, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı, Avrupa Konseyi, Dünya Ticaret Örgütü, İslam Konferansı Örgütü, Karadeniz Ekonomik İşbirliği, Orta Avrupa Serbest Ticaret Anlaşması, Frankofon ve kurucu üye olarak Akdeniz İçin Birlik'e üyedir. Arnavutluk, ayrıca Avrupa Birliği'nin resmî adayıdır.[7][8]
Arnavutluk'un günümüzdeki toprakları tarihin çeşitli noktalarında Dalmaçya (güney İlirya), Makedonya (özellikle Epirus Nova) ve Moesia Superior gibi Roma eyaletlerinin bir parçası oldu. Modern cumhuriyet ise Balkan Savaşları sonrasında Osmanlı İmparatorluğu'nun Avrupa'daki çöküşünden sonra ortaya çıkmıştır.[9] 1912 yılında bağımsız olan Arnavutluk, 1917-1920 arasında İtalyan himayesine girdi, II. Dünya Savaşı'nda 1939 yılında Faşist İtalya, 1943'te de Nazi Almanyası tarafından işgal edilene kadar Prenslik, Cumhuriyet ve Krallık oldu. 1944 yılında Arnavutluk'ta işgal sona erdi ve Enver Hoca ile Emek Partisi önderliğinde Arnavutluk Sosyalist Halk Cumhuriyeti kuruldu. 1991 yılında sosyalist yönetim sona erdi ve çok partili yönetime geçildi.
Arnavutluk, parlamenter demokrasiye ve bir geçiş ekonomisine sahiptir. Arnavutluk'un başkenti olan Tiran, ülkedeki 2.831.741 kişinin yaklaşık 421.286'sını barındırmakta olup metropol alanında ise bu sayı 763.634'tür.[10] Serbest piyasa reformları, özellikle enerji ve ulaşım altyapılarının gelişiminde, ülkeye doğrudan yabancı yatırımların kapısını açmıştır.[11] Arnavutluk yüksek bir İGE'ye[6] sahiptir ve evrensel bir sağlık sistemi ile ücretsiz ilk ve orta öğretim sunmaktadır. Arnavutluk bir üst-orta gelir ekonomisine sahiptir[12] ve ülke ekonomisine hizmet sektörü hakim olup bunu sanayi ve tarım sektörü takip etmektedir.
Köken bilimi
değiştirTürkçedeki Arnavut kelimesi bir güney Arnavut (Toska) boyu olan 'Arvanit'lerin Türkçeleştirilmiş şeklidir. Orta Çağ'da Arnavutlar antik İlliryalılar ve Pelasglar isimlerinin yerine Arber, Arberesh, Arbanon, Arbanoi isimleriyle anıldılar. Yeni Çağ'da ise Arnavutlar ülkelerine kartallar ülkesi anlamında Shqipëria (okunuşu Şipıria) şeklinde adlandırmaktadır. Diğer çoğu dünya dillerinde ise 'Albania' kelimesi kullanılır. Nitekim Latince “alba” = yüksekte duran, demektir. Arnavutluk'a “Albania” ve Arnavutlara “Albanian” denir.[13]
Şemseddin Sami'ye göre ‘Arnavut’ kelimesinin anlamı ‘Çiftçi’ demektir. Arnavutluk (Shqipëria), Arnavutça (Shqip) ve Arnavut (Shqiptar) sözcükleri kök bakımından kartal (Shqiponja)'dan türetildiği de söylenmektedir. Ş. Sami'nin büyük eseri Kâmus-u Türkî'de Arnavutluk-Arnavutça-Arnavut sözcüklerini Türkçeye Şkipniya-Şkip-Şkipetar şeklinde çevirmiştir.
Tarihçe
değiştirAntik tarih
değiştirArnavutların kökeni olarak Pelasglar görülür. Pelasglar Avrupa'nın en eski kavimi olarak bilinir. Yunanlar da köklerini Pelasglara dayandırır. Pek çok tarihçi İlliryalılar ve Pelasg'ların Helen kavimlerinden Dorlar ile akraba olduğu ve Helen kültürünün kurucuları oldukları görüşündedir.
Arnavutlar, tarihçilerce eski İlliryalıların devamıdır. Antik İllirya bugünkü Dalmaçya sahil bölgesidir (bugünkü Hırvatistan ve Karadağ) ve pek çok Roma İmparatoru bu bölgeden çıkmıştır.
Roma İmparatorluğu'nun kurucu halklarından olan İlliryalılar V. yüzyılda Roma İmparatorluğu'nun Germen, Hun ve Slavlar tarafından saldırıya uğraması ve yıkılması sonucunda 7.-8. yüzyıllardan sonra giderek Slavların eline geçti ve bölge Orta Çağ'dan sonra Hırvatistan ve Karadağ olarak anılmaya başlandı. 20. yüzyıl'da da bu bölgede 'Güney Slavları' anlamında 'Yugoslav' devleti kuruldu.
Arnavutlar, Avrupa'nın en eski halklarından oldukları ve ayrıca millî kimliğini (aidiyetini) dinsel farka dayandırmayan tek Balkan milleti oldukları konusunu özellikle vurgularlar.
Arnavut dili (Arn. Shqip, Shqipja, gjuha shqipe, gjuha shqiptare) Hint-Avrupa dil ailesinin özgün bir koludur. Arnavutçada, uzun süre komşu olmaktan ve 1000 yıllık Bizans idaresinden dolayı Yunanca ve Sırpça, 437 yıllık Osmanlı idaresinden dolayı da Türkçe ve Arapça kelimeler mevcuttur. Latin ve Germen dilleriyle de, bilhassa İtalyanca, Fransızca ve Almanca ile benzer yanları çoktur. Yine de Arnavutça kelime haznesi olarak saf bir dildir.
Eski Yunanca ve Etrüskçe'nin de İlirya dili ve Arnavutça ile dolaysız akraba olduğu yönünde linguistik hipotezler mevcuttur.
Orta Çağ
değiştirAntik Çağ'da Hristiyanlığın Arnavutluk'a yayılması çok erken tarihlerde gerçekleşti. Dıraç kenti dünyadaki en eski piskoposluk merkezlerinden biridir. Aziz Pavlus daha 1. yüzyılda İllirya'ya Hristiyanlığı tanıtmıştı.
325 yılındaki İznik Konsili'nde tüm İllirya Roma idaresine bırakılmıştı. 731 yılında ise Bizans İmparatoru III. Leo Dıraç Metropollüğünü Bizans'a bağladı. 927 yılında Bizans Bulgar Patrikhanesini kabul etmeye mecbur kalınca, Arnavut Kilisesi de Bağımsız Ohri Piskoposluğu'na, dolayısıyla 1. Bulgar İmparatorluğu'na bağlandı. 1018 yılında Bizans bölgeyi geri aldı. 1054 yılındaki Roma ve Bizans Kiliseleri arasındaki büyük bölünme (Schisma), önceleri Arnavut Kilisesi için etki yapmadıysa da, 13. yüzyılda Arnavut Kiliseleri de iki rakip olan Katolik ve Ortodoks yani Roma ve Bizans Kiliseleri arasında ikiye bölündüler. Orta Çağ'da ortaya Arnavut Ortodoks Kilisesi ve Arnavutluk Katolik Kilisesi şeklinde bir bölünme çıktı.
Roma İmparatorluğu'nun kurucu halklarından olan İllirya bölgesi 5. yüzyılda Roma'nın Germen, Hun ve Slavlar tarafından saldırıya uğraması ve yıkılması sonucunda 7.-8. yüzyıllardan sonra giderek Slavların eline geçmiş ve bölge Orta Çağ'dan sonra Sırp Krallığı, Hırvatistan ve Karadağ olarak anılmaya başlanmıştır. 20. yüzyılda da bu bölgede 'Güney Slavları' anlamında 'Yugoslavya' devleti kurulmuştur. Ancak Arnavutlar bu bölgede her zaman hak iddia etmişlerdir.
Orta Çağ'da bölgenin tam Doğu ve Batı Roma İmparatorluklarının sınırında bulunması nedeniyle Arnavutlar VI. yüzyıldan sonra Slavlaşma tehlikesine karşı, batının en güçlü şehri olan Venedik'in himayesine girerek Katolikliği tercih etmişler ama daha doğuda kalan Kosova ve bugünkü Sırbistan bölgeleri hızla Slav asimilasyonuna ve Ortodokslaşmaya girmiştir. (Bkz.Arnavut Ortodoks Kilisesi).
Doğu Roma'nın 13. yüzyıldan sonra yıkılma sürecine girmesi sonucu doğudan gelen Osmanlılar 15. yüzyılda bölgeyi ele geçirmişler, Arnavutların ulusal kahramanları Gjergj Kastrioti'nin (İskender Bey) önderliğinde 40 yıldan fazla süren direnişini kırıp bölgeyi 1478'de ele geçirmişlerdir. Bu gelişmeler yüzbinlerce Arnavut'un İtalya'ya ve özellikle Sicilya ve Kalabriya bölgelerine göç etmesine yol açmıştır. İtalya Arnavutları 'Arberesh' adıyla anılmaktadır.
1054'teki Doğu-Batı/Ortodoks-Katolik Kiliselerinin birbirlerinden tamamen ayrılmaları (Schisma) Arnavutluk'ta önceleri büyük etki yapmadı. İki kilise birbirlerine rekabet oluşturmadan yan yana bir arada var oldular. Ancak 12. yüzyıldan sonra Bar'da Benedikt Manastırının kurulmasıyla Roma'nın ve Katolik Kilsesinin etkisi Arnavutluk'un kuzeyinde arttı. Dıraç'ta ise Ortodoks Kilisesi daha hakimdi. Arnavutluk'ta 13. yüzyılda Katolik - Ortodoks ayrışımı daha da belirginleşti. Ülkenin güneyi tartışmasız Ortodoksluğun hakimiyetindeydi. Arnavutluk kıyıları bu dönem Normanların saldırısına uğradı.
Orta Çağ'da Arnavutlar genelde Arber adıyla anılıyorlardı. Bu aynı zamanda 12. yüzyıl sonunda Kroya Kalesi bölgesinde oluşmuş olan Arbanon Krallığı'nda yaşayan halkın da adıydı. Bu Katolik Krallık, Ortodoks Kilisesine bağlı olan Kroya yönetiminden ayrılarak oluşmuştu.
1204 yılından sonra Arnavutluk önce Epir Despotluğu'na, 1230 yılında 2. Bulgar İmparatorluğu'nun eline geçti. Ancak Bulgarlar, Bizanslılar tarafından bölgeden 1246'da atıldı ve Bizans'ın vesayetinde Epir Despotluğu yeniden kuruldu. Bu dönemde Dıraç kenti, sık sık İki Sicilya Krallığı'nın işgaline uğradı. Sırplar 1280'in ilk yarısında İşkodra'yı ele geçirdiler.
Arnavut Katolik Kilisesi, 1342-1355 arasındaki Sırp Çarı Stefan Dushan'ın hakimiyetini zarar görmeden atlattı. Sirp Çarı'nın ölmesi ve Sırp Krallığı'nın dağılmasının ardından soylu Arnavut sülalesi ŞAR, Zeta bölgesi ve Arnavutluk'un kuzeyinde iktidarı ele geçirdi. Balşa'lar 1368'de Ortodoksluk'tan Roma-Katolik Kilisesine geçtiler. Leş piskoposluğunun kurulması da bu dönemde gerçekleşti.
Osmanlı dönemi
değiştirOsmanlı Türkleri 14. yüzyıldan itibaren Anadolu ve Balkan Yarımadası'na akınlar yapmaya başladılar. 15. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu Balkan Yarımadası'nın büyük bölümü ile birlikte bugünkü Arnavutluk topraklarını da ele geçirdi.
Katolik olan Arnavutluk'un kuzeyini Gjergj Kastriot Skanderbeg'in (Gjergj Kastrioti) ölümünden sonra Osmanlılar'ın ele geçirmesi on yıl dahi sürmedi. 1479'da Venedik Devleti Osmanlılar'la barış anlaşması yaparak İşkodra'yı ve Leş'i Osmanlılara bıraktı. Piskoposluk merkezi olan Dıraç de 1501'de Osmanlı'nın eline geçti. Bundan sonra Katolik Arnavutlar'ın çoğunluğu fiilen İslam hakimiyeti altında yaşadılar. Osmanlıların hakimiyeti önceleri sadece sahil bölgelerindeydi. Merdita, Dukagin ve Malesia e Madhe boylarının bölgelerine İslam hakimiyeti giremedi. Bu bölgelerde 1490-1550 arasında Osmanlı hakimiyetine karşı pek çok isyan oldu. Gjergj Kastriot İskender Bey'in ölümünden sonra direnişi Leka Dukagin, Muzaka ve Thopia aileleri sürdürdü.
Çok uzun süren ve tam olarak hiç bitmeyen Arnavut direnişinin Osmanlılarca kırılmasından sonra 15. ve 16. yüzyıllarda yarım milyon civarında İslamlaşmak istemeyen Arnavut İtalya'ya kaçmak zorunda kaldı (Arberesh'ler).
Arnavutluk'un Osmanlılarca fethinden sonra İslam dini, Arnavutlar'a üçüncü bir din olarak katıldı. 17. yüzyıldan sonra diğer Balkan milletleri gibi Arnavutlar da Müslümanlaştılar. Ancak Arnavutlar Müslümanlaşınca, Rumlar, Gürcüler, Çerkesler, Lazlar gibi Türkleşmeyip, Arnavut kültürünü ve soylarını inatla korudular ve İstanbul Saray Yönetiminde Sadrazamlık, Paşalık, Valide Sultanlık gibi pek çok mevkiyi 17. yüzyıldan sonra diğer sayısız etnik gruba rağmen ellerine geçirdiler. Bu sayede hem pozisyonlarını güçlendirdiler, hem de kendileri için asimilasyonu büyük beceri ile en alt düzeyde tuttular. Osmanlılar'ın Arnavutluk Katolik Kilisesine karşı politika sürdürmelerine karşın, Arnavut Ortodoks Kilisesi herhangi bir baskı görmedi, ayrıca 17. yüzyıldan sonra bir kalkınma ve gelişim yaşadı. Osmanlı'nın son döneminde ülkenin kuzeyi İşkodra, merkezi Manastır ve güneyi Yanya vilayetinin sınırları içerisindeydi. 1. Balkan Savaşı'nda ülke Karadağ, Sırbistan ve Yunanistan'ın işgaline uğradı ve yağmalandı. İtalya ve Avusturya-Macaristan'ın araya girmesiyle Arnavutluk Krallığı kuruldu. 1. Dünya Savaşında Karadağ, Avusturya-Macaristan, Yunanistan ve İtalya'nın savaş alanı oldu.
Yönetim ve siyaset
değiştirArnavutluk Cumhuriyeti, 1998 yılında yenilenen bir anayasa altında kurulan yasama, yürütme ve yargı kuvvetlerinin ayrılığına dayalı parlamenter bir cumhuriyet ile yönetilir. Anayasa, Arnavutluk Cumhuriyeti'nin en yüksek kanununu teşkil eder.[14]
Arnavutluk'ta cumhurbaşkanı devletin başıdır. Cumhurbaşkanı 5 yılda bir tüm milletvekillerinin %50+1 oy çoğunluğuyla gerektiren gizli oyla meclis tarafından 5 yıllık bir süre için seçilir. Mevcut cumhurbaşkanı Bajram Begaj olup 24 Temmuz 2022 yılında seçilmiştir. Cumhurbaşkanının anayasayı ve tüm yasaları gözlemleme garantisi, silahlı kuvvetlerin baş komutanı olmak, meclis oturumunda değilken meclisin görevlerini yerine getirmek ve başbakanı atamak gibi yetkileri bulunmaktadır.
Yürütme gücü ise Bakanlar Kuruluna (kabine) aittir. Başbakan Bakanlar Kurulunun başkanıdır. Başbakan cumhurbaşkanı tarafından atanırken bakanlar ise başbakanın önerisi temelinde cumhurbaşkanı tarafından atanır. Meclis kurulunun yapısına nihai onayı vermek zorundadır. Kurul iç ve dış politikalarının yürütülmesinden sorumludur. Bu bakanlıklar diğer devlet organlarının faaliyetlerini yönlendirir ve kontrol eder.[14] Mevcut başbakan Edi Rama olup 15 Eylül 2013 tarihinde göreve gelmiştir.
Arnavutluk Meclisi, Arnavutluk'un tek meclisli yasama organıdır. Meclis'te liste usulü nispi temsil sistemi ile seçilen 140 milletvekili bulunmaktadır. İki başkanvekiline sahip olan meclis başkanı meclise başkanlık eder. 15 adet daimi komisyon veya komite bulunmaktadır. Meclis seçimleri en az her dört yılda bir yapılır. Meclis anayasa değişikliği veya onaylama, başka bir devlete savaş ilan, uluslararası anlaşmaların onaylanması veya iptali, cumhurbaşkanı, yargıtay başkanını ve başsavcıyı veya onun yardımcılarını seçme ve devlet radyo ve televizyon, devlet haber ajansı ve diğer resmi bilgi medya çalışmasını denetlemek gibi iç ve dış politika yönünde karar verme yetkisine sahiptir.[14]
Ordu
değiştir
Arnavutluk Silahlı Kuvvetleri (Arnavutça: Forcat e Armatosura të Shqiperise) 1912 yılında Arnavutluk'un bağımsızlığından sonra kurulmuştur. 1988 yılında 65.000[15] olan aktif asker sayısı 2009'da 14.500'e indirilmiştir[16] ve orduda ağırlıklı olarak küçük bir filo uçak ile deniz gemileri bulunmaktadır. 1990'lı yıllarda büyük miktarda Çin yapımı tanklar ve karadan havaya füze sistemleri gibi eski askeri donanımlar hizmet dışına bırakılmıştır. Zorunlu askerlik hizmeti ise 2010 yılında kaldırılmıştır.
Günümüzde Arnavutluk Silahlı Kuvvetleri; Genelkurmay Başkanlığı, Kara Kuvvetleri, Hava Kuvvetleri, Deniz Savunma Kuvvetleri, Arnavutluk Lojistik Tugayı ve Eğitim ve Doktrin Komutanlığı'ndan oluşmaktadır. Askeri bütçenin artırılması NATO'ya entegrasyonu için en önemli koşullardan biriydi. Askeri harcamalar, 2008 yılında GSYİH'nin yaklaşık %2'si olarak gerçekleşmiştir. Şubat 2008'den bu yana Arnavutluk, Akdeniz'de NATO'nun Aktif Çaba Operasyonu'na resmen katılmaktadır.[17] Arnavutluk 3 Nisan 2008 tarihinde bir NATO üyelik daveti aldı[18] ve 1 Nisan 2009'dan bu yana NATO üyesidir.
İdari yapılanma
değiştirArnavutluk, idari olarak ile (Arnavutça: qark, çoğul qarku; yaygın prefekturë çoğul prefektura), illerde ilçeye (Arnavutça: rreth, çoğul rrethe), bu ilçelerde belediyeye (Arnavutça: komunë) ayrılır. Bu belediyelerden 73'ü şehir (Arnavutça: bashki) statüsündedir. Bu belediyeler ise şehir (Arnavutça: qytete) veya köylere (Arnavutça: fshatra) ayrılır.
Arnavutluk idari olarak 12 ile ayrılmıştır:
| Kod | İller | Arnavutça ismi | İl merkezi |
|---|---|---|---|
| AL-01 | Berat | Berat | Berat |
| AL-02 | Dıraç | Durrës | Dıraç |
| AL-03 | Elbasan | Elbasan | Elbasan |
| AL-04 | Fier | Fier | Fier |
| AL-05 | Ergiri | Gjirokastër | Ergiri |
| AL-06 | Görice | Korçë | Görice |
| AL-07 | Kökes | Kukës | Kökes |
| AL-08 | Leş | Lezhë | Leş |
| AL-09 | Debre | Dibër | Piskopoya |
| AL-10 | İşkodra | Shkodër | İşkodra |
| AL-11 | Tiran | Tirana | Tiran |
| AL-12 | Avlonya | Vlorë | Avlonya |
Coğrafya
değiştir
Arnavutluk 28.748 km2 (11.100 sq mi) yüzölçümüne sahiptir ve Güney ve Güneydoğu Avrupa'da Balkan yarımadası'ndadır.[19]
Kıyı şeridi kuzeybatıda Adriyatik Denizi'ne ve Akdeniz boyunca güneybatıda İyon Denizi'ne bakar.
Arnavutluk 39° ve 43° K enlemleri arasında ve çoğunlukla 19° ve 21° D meridyenleri arasında konumlanmıştır. Arnavutluk'un kıyı uzunluğu 611 km'dir.[19]
En kuzey noktası 42° 35' 34" kuzey enlemiyle Vermoş; en güney noktası 39° 40' 0" kuzey enlemiyle Konispol; en batı noktası 19° 16' 50" doğu boylamında Sazan ve en doğu noktası 21° 1' 26" doğu boylamında Vërnik'dir.[20]
En yüksek noktası 2764 m Adriyatik'in yukarısında Debre ilçesi'ndeki Korab Dağı'dır. En alçak noktası 0 m ile Akdeniz'dir. Ülkenin doğudan batıya olan uzaklığı 148 km ve kuzeyden güneye uzaklığı yaklaşık 340 km'dir.
Ülkenin %70'i dağlık olup engebelidir ve dışarıdan genellikle erişilemez.
Arnavutluk'un çoğunda farklı yönlerde uzanan sıra dağlar ve tepeler vardır. En geniş sıradağlar kuzeyde Arnavut Alpleri, doğuda Korab dağları, güneydoğuda Pindus Dağları, güneybatıda Keravniya Dağları ve ortada İskender Bey Dağları'dır.
Ülkenin belki de en dikkat çekici özelliği çok sayıda önemli gölün bulunmasıdır. İşkodra Gölü, Güney Avrupa'daki en büyük göldür ve kuzeybatıdadır.[21] Güneydoğu'da, dünyanın sürekli var olan en eski göllerinden biri olan Ohri Gölü yükselir.[22][23] Daha güneyde, Balkanlar'daki en yüksek göller arasında yer alan Büyük ve Küçük Prespa Gölü uzanır. Nehirler çoğunlukla Arnavutluk'un doğusundan doğar ve Adriyatik Denizi'ne ve az miktarda da İyon Denizi'ne boşalır. Ülkenin ağzından kaynağına kadar ölçülen en uzun nehri Drin'dir ve iki kaynağının, Kara Drin ve Ak Drin'in birleştiği yerde başlar. Avrupa'daki son bozulmamış büyük nehir sistemlerinden birini temsil eden Vyosa Nehri özellikle ilgi çekicidir.
İklim
değiştirKıyıda iklim tipik bir hafif Akdeniz iklimi olup kışlar ılık ve yağışlı, yazlar ise güneşli ve oldukça kuru geçmektedir.
Ülkedeki iklim, enlem, boylam ve rakımdaki farklılıklar nedeniyle son derece değişken ve çeşitlidir.[24][25] Arnavutluk çoğu zaman akdeniz ve karasal iklimini yaşar ve dört farklı mevsimi vardır.[26] Köppen sınıflandırması tarafından tanımlanan, batı yarısında Akdeniz ve subtropikal'dan doğu yarısında okyanus, karasal ve yarı arktik'e kadar değişen beş ana iklim tipi yaşanır.
Ülkenin en sıcak bölgeleri Adriyatik ve İyon denizi kıyılarındadır. Aksine en soğuk bölgeler kuzey ve doğu yaylalarıdır.[27] Aylık ortalama sıcaklık kışın -1 °C ile yazın 21.8 °C arasında değişir. 43.9 °C en yüksek sıcaklık 18 Temmuz 1973'te Kuçova'da kaydedilmiştir. En düşük sıcaklık -29 °C (-20 °F), 9 Ocak 2017'de Shtyllë, Libraş köyünde kaydedildi.[28][29]
_in_the_Albanian_Alps.jpg)
Yağış doğal olarak mevsimden mevsime ve yıldan yıla değişir. Ülke yağışın çoğunu kış aylarında ve daha azını yaz aylarında alır.[25] Ortalama yağış yaklaşık 1485 mm'dir.[27] Ortalama yıllık yağış, coğrafi konuma bağlı olarak 600 mm ile 3000 mm arasında değişir.[26] Kuzeybatı ve güneydoğu yaylaları daha yoğun miktarda yağış alırken, kuzeydoğu ve güneybatı yaylaları ve Batı ovaları daha sınırlı miktarda yağış alır.[27]
Ülkenin uzak kuzeyindeki Prokletiye Dağları, yılda en az 3100 mm yağmur alan Avrupa'nın en nemli bölgeleri arasında kabul edilir.[27] Colorado Üniversitesi tarafından yapılan bir keşif gezisi, bu dağların içinde, nispeten düşük bir rakım olan 2000 m'de dört buzul keşfetti; bu, böyle bir güney enlemi için son derece nadirdir.[30] Kar yağışı, Prokletiye Dağları ve Korab dağları da dahil olmak üzere, özellikle kuzey ve doğudaki dağlarda olmak üzere ülkenin yüksek kesimlerinde kışın sık sık görülür. Keravniya Dağları gibi güneybatıdaki kıyı bölgelerine de neredeyse her kış kar yağar ve burada mart ayından sonra bile kalabilir.
Ekonomi
değiştir
Özelleştirmeler ve kanunlardaki yeni yapılanmaların ilerlemeye katkısı olmasına rağmen eski yapının etkileri nedeniyle sorunlar devam etmektedir: Ekonominin büyümesi uluslararası para kuruluşlarının yardımlarına, yabancı ülkelerde yaşayan Arnavutların gönderdikleri paralara ve inşaat işlerine dayanmaktadır. Nüfusun üçte biri hala, gayri safi millî hasılanın dörtte birini sağlayan, tarım işlerinde çalışmakta ve destekle geçinmektedir. Turizmde de şimdiye kadar bir ilerleme kaydedilmemiştir. Dünya Bankası'nın 2008 yılı raporunda, Arnavutluk nüfusunun %12,4 ü yoksul olarak nitelendirilmiştir.[31] Ortalama aylık gelir 2006 verilerinde 28.322 Lek olarak gözükmektedir. (Yaklaşık 225 Euro)[32]
| Enflasyon oranları[33] | ||||
|---|---|---|---|---|
| Yıl | Oran | |||
| 2007 | %2,9 | |||
| 2006 | %2,5 | |||
| 2005 | %2 | |||
| 2004 | %2,2 | |||
| 2003 | %3,3 | |||
| 2002 | %1,7 | |||
| 2001 | %3,5 | |||
| 2000 | %4,2 | |||
| 1999 | -%1 | |||
| 1998 | %8,7 | |||
Ülkenin önemli sorunlarından birisi altyapının zayıf olmasıdır. Ana yolların birçoğunda iyileştirme çalışmaları yapılmasına rağmen yolların çoğu çok kötü durumda. Su, gün içerisinde çok az bir zaman için kısıtlı bir şekilde verilmekte, elektrik kesintileri ise özellikle kış aylarında günlük olağan bir durum arz etmektedir. Bu durum yalnızca yabancı yatırımcıları etkilemekle kalmayıp, yerli işletmelerin de verimli ve az maliyetli iş yapmalarını engellemektedir. Kosloduj'daki Bulgaristan Nükleer santralın 2006 Aralık ayı sonlarında kapatılması, altyapıyı çok daha zor bir hale getirmiştir. Elektriğin neredeyse tümünü sadece Hidroelektrik santrallerden sağlayan Arnavutluk, komşularının çoğunun yaptığı gibi Bulgaristan'dan elektrik ithal etmek zorundaydı. Son yıllarda kış aylarının sert geçmesi, barajların dolmasına yol açtığından, elektrik üretimi giderek düzenli hale gelmektedir. Ayrıca birçok Hidroelektrik Santrallerin ve elektrik şebekelerinin yenilenmesi de bir yandan elektrik üretimini arttırırken diğer yandan taşımadaki kayıpları aza indirmiştir.
2006 yılındaki gayrisafi millî hasıla 9,1 Milyar USD tutarındadır. Bu 2006 yılında %5'lik bir büyümeyi göstermektedir. (2005: %5,5) Ekonominin büyümesi İnşaat sektörünün gelişmesi ve küçük işletmelerle hizmet sektörünün verimliliği nedeni iledir. Tarım sektörü ve madencilik, enerji krizi nedeni ile yaşadığı kayıplardan dolayı bu büyümeye çok az bir katkıda bulunmuşlardır. Tarım sektörü %20,7 ile eskiden olduğu gibi gayrisafi millî hasıla içerisinde önemli bir yere sahiptir. En büyük pay %46,4 ile hizmet sektöründe olurken, %14,3 ile inşaat sektörü onu takip etmektedir. Sanayini payı %9,7, Taşımacılığın payı ise %8,9 olmuştur. Gayrisafi millî hasılanın büyümesi 2002 yılında %4,7, 2003 yılında %6.
2006 yılında işsizlik oranı %13,8'dir.[34] 2007 yılında bu oran: %13,8.[35] Resmi açıklamalar gerçek işsizlik oranlarını göstermemektedir. Örneğin, küçük çiftlik işletmelerinde çalışan aile fertleri işsiz sayılmıyorlar. Halbuki buralarda yaklaşık 6 yetişkin kişinin birlikte yaşadığı bir aile en fazla iki, üç dönümlük bir tarlayı işlemektedirler.
Merkez Bankası (Banka e Shqipërisë) para politikasından, emisyondan ve bankaların denetiminden sorumludur. Eski merkez bankası Banka e Kursimeve 2004 yılında Avusturya bankası Raiffeisen International tarafından satın alınmış ve Raiffeisen Bank Albania adı ile ülkenin önde gelen bir finans kuruluşu haline gelmiştir.
Önümüzdeki yıllarda, yakın geçmişte keşfedilen petrol ve doğalgaz kaynaklarının ekonomiye yön veren faktörlerden birisi olması bekleniyor. 3,014 Mia. m3 doğalgaz ve 2,987 Mia. varil petrol çıkarılması tahmin ediliyor.
| Enerji Kaynakları (2005)[36] | ||||
|---|---|---|---|---|
| Kaynak | Tüketim | Üretim | İthalat | İhracat |
| Doğalgaz (Varil/Gün) tahmini | 29.000 | 7.006 | 21.600 | 1.240 (2004) |
| Doğalgaz (Milyon m3/Yıl) tahmini | 28.77 | 28.77 | 0 | 0 |
| Elektrik (Milyon kWh/Yıl) | 3.323 | 5.385 | 371 | 300 |
| Enerji kaynaklarına göre elektrik üretimi (2005) | ||||
| ||||
Tarım
değiştirGeleneksel bir tarım ülkesi olan Arnavutluk'ta tarım, ülkenin çok önemli bir sektörlerinden birisidir. 28.748 km2 olan ülke yüzölçümünün yaklaşık dörtte biri tarım alanı olarak kullanılabilir durumdadır. Hava koşulları her türlü tarımı ve hayvancılığı yapmaya müsaittir. Toprak kalitesi bölgeden bölgeye değişim göstermektedir.
Tarım, %22'lik bir payla, gayrisafi millî hasıla içerisinde önemli bir yer tutmaktadır. 2004 yılında çalışan nüfusun %60'ı tarım sektöründe çalışıyordu. Tarım işletmeciliği çoğunlukla geleneksel yöntemlerle yapılmaktadır. Verimlilik düşüktür. Makine, tesis ve toprak verimliğinin arttırılması çalışması yatırımları için yeterli sermayenin olmaması, yetersiz sulama tesisleri, eski üretim metotları ve pazara girmekte yaşanan zorluklar ana sorunlardır. Tarım arazilerinin çok dağınık yerlerde olması ve kooperatifçiliğin psikolojik baskısı da diğer temel sorunlardır. Bu sorunlar, Arnavutluk tarımının gelişmesini uzun yıllar engelleyecektir.
Kalite standartlarının uygulamaya konması, eğitimin iyileştirilmesi, ürün çeşitliliği ve yeni dağıtım kanallarının devreye sokulması kısa ve orta vadede kalite ve miktar açısından tarımsal ürünlerde iyileşmeye yol açacaktır ve ülkenin temel gıda (Meyve, sebze, süt, tahıl) ve yarı mamul ve mamul (Et ve süt ürünleri, meyve ve sebze konserveleri, bal ve baharat) ihtiyaçlarını karşılayacaktır.
Mali politika
değiştir
Arnavutluk mali politikası hızlı bir iyileşme gösterdi.2006 yılında ülkenin borçları gayrisafi millî hasılanın %55,9'u civarına kadar geriledi. Uluslararası Para Fonu ve Dünya Bankası verilerine göre bir iyileşme görülüyor.[37] 2005 yılından 2008 yılına kadar yatırımlar %5,6'dan %9,3'e yükselmiştir. Yatırımların 2009 yılında 90,4 Milyar Lek, 2010 yılında 94 Milyar Lek ve 2012 yılında 108 Milyar Lek'e çıkması planlanıyor.[38]
Dış ticaret
değiştir
Önemli ithalât ve ihracat ülkeleri sırasıyla İtalya, Yunanistan, Almanya ve Türkiye
Bilim ve teknoloji
değiştirArnavutluk'ta gelişme ve bilimsel araştırma için yapılan harcamalar, GSYİH'in %0,18'ini aşmaz, bu oran Avrupa'daki en düşük seviyedir. Ekonomik rekabet ve ihracat düşüktür, ekonomi hâlâ büyük oranda düşük teknolojiye meyillidir.
1990'dan beri, bilim ve teknolojideki insan kaynakları büyük ölçüde azalmıştır. Birçok araştırma, 1990-1999 yılları arasında ülkedeki üniversite ve bilim enstitülerindeki, profesörlerin ve araştırma görevlilerinin yaklaşık %40'ının göç ettiği göstermektedir.[39]
Beyin göçüne neden olarak kötüleşen ekonomik yaşam koşulları gösterilmektedir, araştırma için ciddi engel oluşturan parasal fonların ve sanat altyapısının eksikliği mevcuttur. Bununla beraber 2009-2015 yıllarını kapsayan "Arnavutluk'ta Bilim, Teknoloji ve İnovasyonda Ulusal Strateji"yi,[40] 2009'da hükûmet kabul etti. Belge, Eğitim ve Bilim Bakanlığı'nın iş birliği ve UNESCO'nun yardımı ile, Başbakanlık Kabinesi Donör Koordinasyonu ve Strateji Departmanı tarafından düzenlenmektedir.
Bu belge, 2015 için beş stratejik hedef içerir:
- Araştırma ve geliştirme (AR-GE) için kamu harcamaları üç misline çıkarılacak, GSYİH'in %0,6'sı ayrılacak
- Yabancı kaynakların Avrupa Birliği'nin Araştırmalar için Çerçeve Programları yoluyla olanlar dahil olmak üzere- AR-GE yönünde gayri safi yurt içi harcamadaki payının arttırılması, bunların araştırma harcamalarının %40'ını karşılayacak duruma gelmesi
- Yeni teknoloji tabanlı firmaların pre-inkübasyon, test etme, sertifikasyon ve saire için kullanılabilecek laboratuvar ekipmanı ve ve çalışma alanı içeren, dört veya beş Arnavut bilimde mükemmeliyet merkezi kurulması,
- Araştırmacıların sayısının iki katına çıkarılması, hem "beyin göçünün tersine çevrilmesi"nin teşviki -geri dönen araştırmacılara hibe programı gibi-, hem de yeni araştırmacıların yetiştirilmesi, 500 doktoralı dahil: Bu Arnavut üniversitelerinde üç yeni doktora programının kurulmasını gerektirmektedir
- Hem yerel AR-GE yatırımları yoluyla hem de akademik araştırma enstitüleri veya yabancı ortaklarla konsorsiyumlar yoluyla 100 şirkette inovasyonun teşviki[41]
Bu strateji, diğer sektörel stratejiler ile sinerji içinde ve 2008'de kabul edilen Arnavutluk Yükseköğretim Stratejisi ve Ulusal Gelişme ve İntegrasyon Stratejisi (2007-2013) dikkate alınarak uygulanacaktır. Üstünde durulan diğer bir konu, tarım-gıda endüstrisi ve turizm gibi ekonomik sektörlerin modernize edilmesinin önemidir. Ayrıca, enerji, çevresel ve su kaynaklarının kullanımının stratejik önemi, üzerinde durulan diğer konulardır. Taraflar; tarım ve gıda, bilgi ve iletişim teknolojileri (BİT), halk sağlığı, Albanoloji ve beşeri bilimler, doğal kaynaklar, biyoteknoloji, savunma ve güvenlik gibi araştırma alanlarına öncelik verilmesini önermiştir.
Avrupa Birliği (AB), dünyada en rekabetçi ekonomi olmak için Lizbon Stratejisinin parçası olarak innovasyon ve araştırma için net hedefler belirledi. Batı Balkan ülkelerinin diğerleri gibi AB'ye katılmayı hedefleyen Arnavutluk, son yıllarda ekonomik büyüme için temelleri atmaya odaklanan, gelişme sürecinde yol almakta.
Başbakan Yardımcı Genc Pollo, "Arnavutluk'un NATO'ya üyelik sürecinde (şimdi üye) yüksek sosyo-ekonomik gelişme oranları lazım ve AB'ye katılım toplumumuzda inovasyon, teknoloji ve bilimin rolünün güçlendirilmesi gerekli" olduğunu belirtmekte.
Ağustos 2009'da, hükûmet bu politikanın uygulanmasının iyileştirilmesi (kolaylaştırılması, daha iyi uygulanması anlamında güzel bir Türkçe bulamadım) için, Arnavut Araştırma Teknoloji ve İnovasyon Kurumunun kurulmasını onayladı.
2006'da, Arnavut hükûmeti bilimsel araştırma sisteminde ciddi bir reformu ele aldı. Bilim Akademisi, diğer birçok Avrupa ülkesinin modeli doğrultusunda yeniden düzenlendi; yeni düzenlemeyle, seçilmiş bilimadamlarıyla idare edilecek ve bundan böyle araştırma enstitülerinin yönetimini yapmayacak, bunlar yükseköğretim sistemine entegre edilecek. İki yeni fakülte kurulmuştur: Tiran Tarım Üniversitesi'nde (Agricultural University of Tirana) Biyoteknoloji ve Gıda Fakültesi ve Tiran Politeknik Üniversitesi'nde (Polytechnic University of Tirana) Bilgi Teknolojileri Fakültesi. Tiran Üniversitesi, ayrıca Uygulamalı ve Nükleer Fizik merkezi ve Biyoteknoloji Bölümü'ne de sahip oldu. On iki, teknoloji transferi merkezi ve devlet kurumu da kurulmuştur.
Yakın zamana kadar, Arnavutluk'ta AR-GE ve innovasyon istatistikleri, OECD, Eurostat veya UNESCO stadartlarına ulaşmış değildi. Akademik ve kamu kurumlarının ilk çalışması bu yılın başlarında başladı ve işdünyasında AR-GE ve inovasyon incelemesi hâlen sürmektedir, UNESCO'nun desteği de vardır.
Kısıtlayıcı vize düzenlemeleri de, bilimsel değişim ve yurt dışında geçici çalışan olmayı engellemektedir.
Arnavutluk'ta toplamda 578 bilimsel çalışan vardır:
- 274'ü Bilim Akademisinde
- 304'ü Bakanlıkların AR-GE enstitülerinde[39]
Arnavutluk'ta AR-GE personeli sayı yaklaşık 1000 kişi başına 0,2'dir.[39]
Demografi
değiştirMilliyetler: Arnavutlar: %79,9, Ulahlar: %9,5, Yunanlar: %3,2, Çingeneler: %2,7, Sırplar: %1,2, Makedonlar: %1,1, kalan: %2,4. Kaynak: "Operation World".
| Nüfus[42] | ||||
|---|---|---|---|---|
| Yıl | Nüfus | |||
| 2008 | 3.170.048 | |||
| 2007 | 3.160.467 | |||
| 2001 | 3.063.318 | |||
| 1989 | 3.182.400 | |||
| 1979 | 2.590.600 | |||
| 1969 | 2.068.200 | |||
| 1960 | 1.626.300 | |||
| 1950 | 1.218.900 | |||
| 1945 | 1.122.000 | |||
| 1930 | 833.600 | |||
| 1923 | 814.400 | |||
Dil
değiştirÜlkede konuşulan dil Arnavutçadır. Arnavutça (Arnavut dili Hint-Avrupa dil ailesinin farklı bir dalını temsil etmektedir). Günümüz Arnavut diline uygun olarak yazılmış ilk belge 1462 yılına rastlamaktadır. İlk edebi eser ünlü dilbilimci Gjon Buzuku'ya ait “Meshari” olup 1555 yılında basılmıştır. Bu tarihten itibaren Arnavut dili iki ana şivede gelişme göstermiştir. Bunlar; “Gegerisht” (Arnavutluk'un kuzeyinde konuşulan) ve “Toskerisht” (Arnavutluk'un güneyinde konuşulan) şiveleridir. 1908 Manastır Ulusal Kongresi'nde Arnavut alfabesinin 36 harften oluşması ve Latin alfabesinin kullanılması kararlaştırılmıştır. Arnavutça (konuşma ve yazı dili) aynı zamanda Kosova'da, Karadağ'da, Sırbistan ve Kuzey Makedonya'da yaşayan Arnavutlar tarafından kullanılmaktadır.
Din
değiştirArnavutluk'taki 2023 Nüfus Sayımına göre, Müslümanlar (Sünni Müslümanlar, Bektaşiler ve Mezhepsiz Müslümanlar) toplam nüfusun %50,67'sini, Hristiyanlar (Katolikler, Ortodokslar ve Evanjelikler) yaklaşık %15,64'ünü oluştururken, dinsizler (ateistler ve diğer dinsizler) %17,37'sini oluşturmaktadır. Nüfusun %15,76'sı din bölümünü cevapsız bırakmıştır. Din kısmını cevapsız bırakanların büyük çoğunluğu Ortodoks nüfusun yoğun olduğu Güney Arnavutluk'tan gelmektedir, bu nedenle Ortodoksların yüzdesi muhtemelen gerçek orandan daha yüksektir. Enver Hoca döneminde bütün kilise ve camiler kapatılmış ve Arnavutluk, 1967 yılında resmi olarak dünyadaki ilk ateist devlet olmuştur, fakat 1990'ların başlarında bu terim anayasadan kaldırılmıştır.[44] Günümüz anayasasına göre ülke, din ve inanç özgürlüklerinin gözetildiği laik bir devlettir.[45]
Sağlık
değiştirSağlık sistemi ülkede komünizmin çöküşünden sonra keskin bir düşüş yaşamıştır, ancak 2000 yılından bu yana modernleşme süreci olmuştur.[46] 2000'lerden itibarıyla ülkede bir askerî hastane ve uzman tesisleri dahil 51 hastane bulunmaktaydı.[46] Arnavutluk başarıyla sıtma gibi hastalıkları önlemiştir.
Yaşam beklentisi 77.59 yıl ile Macaristan ve Çekya gibi Avrupa Birliği ülkeleri ile aynı göstergelere sahip olup dünyada 51. sıradadır.[47] En sık ölüm nedenleri ise dolaşım ve kanser hastalıklarıdır. Nüfus ve Sağlık Araştırması, 2009 Nisan ayında Arnavutluk'ta erkek sünneti, kürtaj ve daha fazlasını içeren çeşitli sağlık istatistikleri detaylandıran bir anket hazırlamıştır.[48]
Tiran Üniversitesi Tıp Fakültesi ülkede ana tıp okuludur. Diğer şehirlerde hemşirelik okulları da vardır. Newsweek'in 2010 yılı listesinde dünyadaki en iyi 100 ülke arasından Arnavutluk 57. sırada yer aldı.[49]
Kültür
değiştirSemboller
değiştirArnavutluk bayrağı merkezde siyah çift başlı kartal bulunan kırmızı bir bayraktır.[50] Kırmızı renk, Arnavut halkının cesaretini, gücünü ve görkemini, siyah rengi ise özgürlük ve kahramanlığın sembolü olarak gösteriyor.[50] Kartal, Arbër Prensliği'nin ve Kastrioti, Muzaka, Thopia ve Dukagjini gibi sayısız yönetici ailenin de dahil olduğu Orta Çağ'dan beri Arnavutlar tarafından kullanılmıştır.[50]
Mutfak
değiştir
Arnavutluk mutfağı Akdeniz ve Balkan mutfaklarının bir sentezi niteliğindedir. Tarihsel arka plan ile sıkı bir bağ içerisinde gelişmiştir. Bu açıdan Yunan, İtalyan ve Osmanlı etkisini görebilmek mümkündür. Arnavut mutfağında ana öğün öğle yemeğidir. Salatalar, domates, salatalık, taze yeşil biber gibi taze sebzeler ile zeytin, zeytin yağı ve tuz sıklıkla kullanılmaktadır. Dıraç, Avlonya ve Ayasaranda gibi kıyı kentlerinde ise deniz mahsulleri mutfağı gelişmiştir. Dağlık kesimlerde ise tütsülenmiş et tüketimi fazladır.
Tavë kosi ("ekşi sütlü casserole"), Arnavutluk'un ulusal yemeği olup, yoğurt ile kalın, ekşi bir örtü altında pişirilmiş kuzu ve pirinçten oluşur. Fergesë, biber, domates ve süzme peynir ile yapılan başka bir ulusal yemektir. Ispanak ve gjizë (lor) veya mish (kıyma karışımı ile doldurulmuş pişmiş bir hamur işi olan pite de popülerdir.
Geleneksel bir kızarmış hamur olan Petulla da popüler bir spesiyalitedir ve pudra şekeri veya beyaz peynir ve farklı türde meyve reçeli ile servis edilir. Flia, krema sürülüp ekşi krema ile servis edilen Krep benzeri katmanlardan oluşur. Berliner donuts'a benzer Krofne, reçel veya çikolata ile doldurulur ve genellikle soğuk kış aylarında yenir.
Kahve, Arnavut yaşam tarzının ayrılmaz bir parçasıdır. Ülkede kişi başına düşen kahvehane sayısı dünyadaki diğer tüm ülkelerden daha fazladır.[51] Hem evde hem de dışarıda kafelerde, barlarda veya restoranlarda çay içilir. Çay Mali (Sideritis çayı) çok sevilir ve çoğu Arnavut için günlük rutinin bir parçasıdır. Güney Arnavutluk'ta yetiştirilmektedir ve tıbbi özellikleri ile dikkat çekmektedir. Siyah çay bir dilim limon ve şeker, süt veya bal ile de popülerdir.
Spor
değiştirArnavutluk'ta spor özellikle Futbol üzerinde yoğunluk kazanmıştır. Yönetsel bakımdan futbol 1930 yılında kurulan Arnavutluk Futbol Federasyonu (Arnavutça: Federata Shqiptare e Futbollit, F.SH.F.) tarafından yönetilmektedir. Federasyon UEFA ve FIFA üyesidir.
- Arnavutluk millî futbol takımı
- Arnavutluk millî basketbol takımı
- Arnavutluk millî futsal takımı
- Arnavutluk 21 yaş altı millî futbol takımı
Tatil ve bayramlar
değiştir| Tarih | Türkçe adı | Arnavutça adı | Notlar | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 31 Aralık 2 Ocak | Yılbaşı | Viti i Ri | ||||
| 7 Mart | Öğretmenler Günü | Dita e Mësuesit | Resmî | |||
| 8 Mart | Anneler Günü | Dita e Nënës | Resmî | |||
| 1 Mayıs | İşçi Bayramı | Një Maji | ||||
| 19 Ekim | Rahibe Teresa Günü | Dita e Nënë Terezës | ||||
| 28 Kasım | Bağımsızlık Günü | Dita e Pavarësisë | ||||
| 29 Kasım | Özgürlük Günü | Dita e Çlirimit | ||||
| Dinî bayramlar: | ||||||
| 1 Mart | Bahar Şenliği | Dita e Verës | Ortodoks Hristiyanlar için | |||
| 22 Mart | Nevruz | Dita e Nevruzit | ||||
| tarihi değişken | Paskalya | Pashkët Katolike | ||||
| tarihi değişken | Ortodoks Paskalyası | Pashkët Ortodokse | ||||
| tarihi değişken | Ramazan Bayramı | Ramazan Bajrami (Fitër Bajrami) | ||||
| tarihi değişken | Kurban Bayramı | Kurban Bajrami | ||||
| 25 Aralık | Noel | Krishtlindjet | ||||
Kodlar
değiştirArnavutluk'un uluslararası kodları:
- NATO alpha-2 kodu: AL
- ISO 3166-1 alpha-2 kodu: AL
- Uluslararası araç plaka kodu: AL
- ISO 3166-1 alpha-3 kodu: ALB
- IOC kodu: ALB
- NATO alpha-3 kodu: ALB
- ICAO havalimanı kodu: LA
- Hava taşıtı plaka kodu: ZA
Ayrıca bakınız
değiştirNotlar
değiştir- ^ Kosova, Kosova Cumhuriyeti ile Sırbistan Cumhuriyeti arasındaki toprak anlaşmazlığının konusudur. Kosova Cumhuriyeti tek taraflı olarak 17 Şubat 2008'de bağımsızlığını ilan etti ancak Sırbistan, Kosova'yı kendi egemenliğinin bir parçası olarak kabul etmeye devam ediyor. İki hükûmet, Brüksel Anlaşması'nın bir parçası olarak 2013'te ilişkileri normalleştirmeye başladı. Kosova, Birleşmiş Milletler üyesi 193 devletin 97'si tarafından bağımsız bir devlet olarak tanınmış durumdadır. Toplamda, BM üyesi 112 devlet Kosova'yı bir noktada tanıdı ancak bunlardan 15'i daha sonra tanımalarını geri çekti.
Kaynakça
değiştir- ^ "Popullsia e Shqipërisë" (PDF) (Arnavutça). Instituti i Statistikës (INSTAT). 26 Mart 2020. s. 1. 30 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2020.
- ^ "Population and Housing Census 2011" (PDF). Instituti i Statistikës (INSTAT). 26 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2020.
- ^ "Population and demographic situation" (PDF). 24 Aralık 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ a b c d "World Economic Outlook Database, October 2019". International Monetary Fund. 26 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2020.
- ^ "GINI index (World Bank estimate)–Albania". World Bank. 19 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2020.
- ^ a b Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 Aralık 2020. ss. 343-346. ISBN 978-92-1-126442-5. 15 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Aralık 2020.
- ^ "Arnavutluk AB'ye başvurdu". BBC News. 28 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2009.
- ^ "Arnavutluk AB üyeliği için resmen başvurdu". Referansgazetesi.com. 8 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2009.
- ^ "Introduction ::Albania" (İngilizce). 30 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2010.
- ^ "Population and Housing Census in Albania" (PDF) (İngilizce). Institute of Statistics of Albania. 2011. 26 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 5 Eylül 2014.
- ^ "Strong GDP growth reduces poverty in Albania-study.Reuters" (İngilizce). Forbes.com. 17 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2009.
- ^ "The world bank". 21 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2014.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2009.
- ^ a b c "Arnavutluk Ülke Bilgileri". Setimes.com. 8 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2013.
- ^ "Albania sells off its military hardware". BBC News. 17 Nisan 2002. 11 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2014.
- ^ "Albania to abolish conscription by 2010". SETimes.com. 21 Ağustos 2008. 23 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2009.
- ^ "NATO.int". NATO.int. 27 Mayıs 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2010.
- ^ "Albania membership Nato". NATO.int. 28 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2014.
- ^ a b Eftimi, R. "Some Considerations on Seawater-freshwater Relationship in Albanian Coastal Area" (PDF). Tiran. 25 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2020.
- ^ "Tregues Sipas Qarqeve Indicators by Prefectures" (PDF). Instituti i Statistikës (INSTAT). 24 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2020.
- ^ Bolevich, Maria (3 Ocak 2017). "Largest lake in southern Europe under threat from "eco-resort"". New Scientist. 4 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Natural and Cultural Heritage of the Ohrid region". UNESCO. ss. UNESCO. 13 Kasım 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi.
Situated on the shores of Lake Ohrid, the town of Ohrid is one of the oldest human settlements in Europe; Lake Ohrid is a superlative natural phenomenon, providing refuge for numerous endemic and relict freshwater species of flora and fauna dating from the tertiary period. As a deep and ancient lake of tectonic origin, Lake Ohrid has existed continuously for approximately two to three million years.
- ^ "Lake Ohrid; Invest in Macedonia – Agency for Foreign Investments of the Republic of Macedonia". InvestInMacedonia.com. 14 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2017.
- ^ United Nations Economic Commission for Europe. "Environmental Performance Reviews Albania" (PDF). unece.org. s. 30. 27 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ a b Ministry of Environment of Albania. "The First National Communication of the Republic of Albania to the United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC)" (PDF). unfccc.int/. Tiran. ss. 33-34. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF).
- ^ a b Ministry of Environment of Albania. "Albania's Second National Communication to the Conference of Parties under the United Nations Framework Convention on Climate Change" (PDF). unfccc.int. Tiran. s. 28. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF).
- ^ a b c d Alban Kuriqi. "Climate and climate change data for Albania" (PDF). drinkadria.fgg.uni-lj.si. Tiran. ss. 3-5. 1 Aralık 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Kasım 2017.
- ^ "PERGATITJA E PROFILIT KOMBETAR SHQIPETAR PER TE VLERESUAR STRUKTUREN KOMBETARE NE MENAXHIMIN E KIMIKATEVE DHE ZBATIMIN E UDHEZIMEVE TE SAICM" (PDF). 11 Nisan 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2018.
- ^ "Moti, regjistrohet temperatura rekord në Shqipëri, – 29 gradë në Librazhd". 4 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2018.
- ^ Hughes, Philip D. (30 Kasım 2009). "Twenty-first Century Glaciers and Climate in the Prokletije Mountains, Albania". Arctic, Antarctic, and Alpine Research. 41 (4): 455-459. doi:10.1657/1938-4246-41.4.455. ISSN 1523-0430. 28 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2022.
- ^ "Dünya Bankası, Arnavutluk'daki Yoksulluk(İngilizce)". 13 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2020.
- ^ "Instat: Tregues sipas qarqeve/Indicators by Prefectures 2005/06, Tirana 2007" (PDF). 24 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2010.
- ^ EU-Kommission: Enlargement Strategy and Progress Reports 2007 22 Şubat 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "Arnavutluk Dışişleri Ülke Raporu". 23 Eylül 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2010.
- ^ "Harta e varfërisë, Kukësi në krye të listës". 26 Ağustos 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2010.
- ^ Şablon:CIA-Factbook
- ^ "Kaynak: Arnavutluk Dışişleri". 23 Eylül 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2010.
- ^ Arnavutluk veri bankası[ölü/kırık bağlantı]
- ^ a b c "Arşivlenmiş kopya". 27 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2020.
- ^ "National Strategy of Science, Technology and Innovation 2009–2015" (PDF). 3 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Nisan 2010.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Kasım 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ekim 2020.
- ^ Instituti i Statistikës: Bevölkerungszahlen 2001-2008 10 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.; Russell King, Nicola Mai: Out of Albania – From risis migration to social inclusion in Italy, Berghahn Books, New York 2008, ISBN 978-1-84545-544-6
- ^ Population and Housing Census 2011 14 Kasım 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 17 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2011.
- ^ "Arnavutluk Anayasası'nın 7. maddesi". 14 Mart 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2014.
- ^ a b "Albania-prel.pmd" (PDF). 27 Aralık 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Kasım 2014.
- ^ CIA – The World Factbook 13 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Life Expectancy ranks
- ^ Albania DHS Surveys 16 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
- ^ "The World's Best Countries". Newsweek (İngilizce). 16 Ağustos 2010. 16 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2014.
- ^ a b c "bilgibank sayfaları". 17 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2019.
- ^ "Albania ranked first in the World for the number of Bars and Restaurants per inhabitant". Oculus News. 19 Şubat 2018. 28 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2022.
- Bibliyografi
- Georges Castellan, Histoire de l'Albanie et des Albanais, Ed. Armeline, 2002
- Georges Castellan, Un pays inconnu : la Macédoine, Ed. Armeline, 2003
- Serge Metais, Histoire des Albanais, Fayard, 2006
- Collectif, Le livre noir du communisme. Crimes, terreur, répression, Robert Laffont, 1997.
- Ismail Kadare, Novembre d'une capitale, Fayard, 1997 (Tirana en novembre 1944, lors des derniers combats de la libération) et Chronique de la ville de pierre, Fayard, 1985 (Gjirokastër sous l'occupation italienne et allemande).
- François de Lannoy, 39-45 Magazine n°171 (2000). Article "L’Albanie dans la guerre".
- (İngilizce) Bernd J. Fischer Albania at War, 1939-1945, West Lafayette, Purdue University Press, 1999. L'Albanie dans la guerre. Extraits en ligne11 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- (İngilizce) The Wildest Province: SOE in the Land of the Eagle de Roderick Bailey, 2008, Jonathan Cape Ltd (ISBN 978-0-224-07916-7)
- (İngilizce) Chronique littéraire sur le livre de Roderick Bailey dans le Times du 15 février 2008
- (İngilizce) Chronique littéraire sur le livre de R. Bailey dans le Daily Telegraph du 29 février 20089 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Nicholas Bethell, La grande trahison, Flammarion, 1985. Les manœuvres de déstabilisations du domino albanais par la CIA et le MI6 (projet Valuable), et le rôle de Kim Philby dans son échec.
- Kim Philby, Ma guerre silencieuse, Robert Laffont, 1968. Les mémoires de la célèbre taupe du KGB.
- Bruce Page, Philip Knightley et David Leicht, Philby, l'Intelligence Service aux mains d'un agent soviétique, Robert Laffont, 1968. Introduction de John Le Carré ancien agent du MI5.
- John Prados, Guerres secrètes de la CIA, Editions du Toucan, 2008. Chapitre 4 consacré au projet "Valuable" (1949-1951) de déstabilisation de l'Albanie par le MI6 et la CIA.
- David Smiley, Au cœur de l'action clandestine, des commandos au MI6, L'Esprit du Livre Editions, 2008. Traduction de Irregular regular (1994), les mémoires d'un colonel du SOE, parachuté à deux reprises en Albanie en 1943-44 puis, au sein du MI6, responsable de l'instrution militaire des agents albanais infiltrés (projet "Valuable").
- (İngilizce) David Smiley, Albanian Assignment, Londres, 1984. L'action du SOE britannique auprès de la guérilla albanaise, pendant la Deuxième Guerre mondiale.
- (İngilizce) Colonel Dayrell Oakley-Hill, An Englishman in Albania, The Centre for Albanian Studies, Learning Design Limited, Londres, 2002. Préface du colonel David Smiley. Mémoires d'un conseiller militaire du Roi Zog 1er.
- (İngilizce) Edmund "Trotsky" Davies, Illyrian venture: The story of the British military mission to enemy-occupied Albania, 1943-44, Bodley Head, 1952. Mémoires du chef de la Mission du SOE en Albanie en 1943-44.
- (İngilizce) Julian Amery, Sons of the Eagle. A Study in Guerilla War, 1948, Macmillan & C° Ltd, Londres. Mémoires d'un officier du SOE.
- (İngilizce) Peter Kemp, No Colours or Crest, 1958, Cassell, Londres. Mémoires d'un officier du SOE.
Dış bağlantılar
değiştir
|
Vikisözlük'te tanımlar |
|
Commons'ta dosyalar |
|
Vikihaber'de haberler |
