Vikipedi

Menemen Olayı

23 Aralık 1930 ayaklanması

Menemen Olayı ya da Kubilay Olayı, 23 Aralık 1930 günü, İzmir'in Menemen ilçesinde, askerliğini yedek subay olarak yapmakta olan öğretmen Mustafa Fehmi Kubilay'ın ve yardımına koşan bekçiler Hasan ve Şevki'nin şeriat isteyen bir grup tarafından öldürülmesi olayıdır. Şeriat ile laiklik arasındaki mücadeleyi vurgulaması açısından Cumhuriyet tarihinin önemli olaylarından biri kabul edilir. Olayların ardından bölgede sıkıyönetim ilan edilmiş, General Mustafa Muğlalı başkanlığında kurulan Divanıharp'te failler idam dâhil çeşitli cezalara çarptırılmıştır.[1]

Menemen Olayı
Tarih23 Aralık 1930 (1930-12-23)
KonumMenemen, İzmir
Diğer adıKubilay Olayı
SonuçSıkıyönetim ilan edilip Divanıharp kuruldu.
SuçlamaAnayasayı cebren tağyir, eyleme iştirak, azmettirme veya Mehdi Mehmet'in mehdiliği için harekete geçtiğini bildikleri hâlde zamanında Hükûmete haber vermedikleri ve tekkelerin seddinden sonra ayini tarikat icra etmeleri.
Hüküm37 kişinin idamına,
40 kişinin salıverilmesine,
27 kişinin beraatine,
41 kişiye çeşitli hapis cezaları verilmesine karar verildi.

Olayların gelişimi

değiştir
 
Yedek subay Mustafa Fehmi Kubilay

23 Aralık 1930 sabahı Manisa'dan Menemen'e gelen dördü silahlı altı kişi, bir camiden aldıkları yeşil sancağı sabah namazından sonra ilçe meydanına dikerek silah zoruyla etraflarına adam toplamaya çalıştılar. Sarıklı ve cübbeli bu kişilerin, Şeyh Esat’ın Manisa’da Nakşibendi tarikatını yaymakla görevlendirdiği Laz İbrahim Hoca tarafından yönlendirildiği iddia edilir.[2]

Halkın da isyana katılmasıyla isyancı grup kısa zamanda büyüdü. İlk eylemciler arasında, Giritli Derviş Mehmet, Şamlı Mehmet, Sütçü Mehmet Emin, Nalıncı Hasan ve Küçük Hasan vardı. Derviş Mehmet cemaate kendini mehdi olarak tanıttı ve dini korumaya geldiklerini söyledi. Arkalarında 70 bin kişilik halife ordusu olduğunu, öğle saatlerine kadar şeriat bayrağı altında toplanmayanların kılıçtan geçirileceğini söyledi.[3][4]

Eylemciler meydana diktikleri ve şeriat sancağı olarak adlandırdıkları yeşil bayrağın çevresinde dönmeye, tekbir getirmeye ve zikretmeye başladılar. "Şapka giyen kafirdir. Yakında yine şeriata dönülecektir." diye bağırarak bir isyan hareketi başlattılar.[5] Bayrağın altından ahaliden bazı kişileri geçirdiler. Bunlar arasında fabrika işçisi Hayimoğlu Jozef gibi gayrimüslimler de vardı. Eyleme katılan vatandaşların bir kısmının halife ordusunun geleceği endişesiyle boyun eğdiği iddia edilir.[6][7][8]

Güvenlik güçlerinin müdahalesi

değiştir

Olay devam ederken Yüzbaşı Fahri Bey gelmiştir. Yüzbaşı Fahri Bey, şeriat talep eden eylemcilere dağılmalarını söylemesine rağmen, Giritli Mehmet, şeriat ilan ettiklerini ve dağılmayacaklarını belirtmiştir. Yüzbaşı Fahri Bey, gerekli tedbirleri almak üzere olay yerinden ayrılıp, eylemcileri 43. Piyade Alayına bildirilmiştir.[9][10][11][12] Olayların ilçedeki askerî birlikte duyulması üzerine alay komutanı, Kubilay'ı bir manga askerle birlikte olay yerine gönderdi.[10] Kubilay diğer askerlerin yanından ayrılarak tek başına eylemcilerin arasına girdi ve teslim olmaya ikna etmeye çalıştı. Silahlı eylemcilerden birisinin ateş etmesiyle Kubilay yaralandı, bunu gören askerler tarafından savunma amaçlı olarak isyancılara ateş açıldı. Tüfeklerde öldürücü etkisi olmayan manevra fişekleri olduğundan dolayı Derviş Mehmet hasar almadı ve 'Bana kurşun işlemiyor' iddiasında bulunarak halkı kutsal bir vazifesi olduğuna ikna etmeye çalıştı.[5][13] Kubilay yaralı halde uzaklaşarak cami avlusuna sığındı ancak Derviş Mehmet ve arkadaşları peşinden geldiler. Derviş Mehmet, çantasını açıp testere ağızlı bağ bıçağını çıkardı ve Kubilay'ın başını bedeninden ayırdı.[14] Bir görgü tanığının ifadesine göre Derviş Mehmet, Kubilay'ın başını kestikten sonra akan kanını avuçlarıyla içmiştir.[15][16] Kesik başı yeşil bayrağın sopasına dikmeye çalıştılar ancak başaramadılar. Bunun üzerine kesik başı bayrağın sopasına iple bağladılar.[17][18]

Mahalle bekçisi Hasan, olayı fark ettikten sonra hızla evine doğru koşmuş ve tabancasını alıp yüksek bir noktaya çıkmıştır. Hasan, saldırganlara karşı ateş açarak iki saldırganı yaralamıştır ancak, kendisi de bu çatışmada ölmüştür. Aynı zamanda, bekçi Şevki de saldırganlar tarafından öldürülmüştür.[9][19]

Olay yerine gelen takviye birliklerin "Teslim ol!" çağrısına uymayan eylemciler ile askerler arasında çatışma çıkmıştır. Çatışma sırasında Şamlı Mehmet, Derviş Mehmet ve Sütçü Mehmet ölmüştür. Kaçmaya çalışan Dördüncü Mehmet ise yandaşlarıyla birlikte tutuklandı.[10][20][21] Eylemcilerden Nalıncı Hasan ve Ali Oğlu küçük Hasan kargaşadan yararlanıp kaçarlar. Yaralı ele geçirilen Mehmet Emin daha sonradan sorgulanınca kaçan iki kişinin kimliği tespit edilmiştir. Kaçan bu iki eylemci daha sonra Manisa’nın Ahiler köyünde yakalanarak Menemen’e getirilmiştir.[16][20][22]

Olayın Ankara'da duyulması

değiştir

Dört gün sonra, 27 Aralık 1930 günü Dolmabahçe Sarayı’nda Mustafa Kemal Atatürk'ün başkanlığında bu konu ile ilgili bir toplantı yapıldı. 28 Aralık 1930'da orduya gönderdiği başsağlığı telgrafında, "mürtecilerin gösterdiği vahşet karşısında Menemen’deki ahaliden bazılarının alkışla tasvipkâr bulunmalarının bütün cumhuriyetçi ve vatanperverler için utanılacak bir hadise" olduğunu belirtti.[23]

Sıkıyönetim ve mahkeme süreci

değiştir

31 Aralık 1930 günü Menemen ilçesi ile Manisa ve Balıkesir'in merkez ilçelerinde 1 Ocak 1931'den itibaren 1 ay süre ile Fahrettin Altay komutasında sıkıyönetim ilan edildi ve 1. Kolordu Komutan Vekili General Mustafa Muğlalı başkanlığında bir Divanıharp kuruldu.[24]

7 Ocak 1931'de bu kez İzmir'de yine Mustafa Kemal Paşa başkanlığında ikinci bir toplantı yapıldı. Olaya doğrudan veya dolaylı katılan 105 sanık; anayasayı cebren tağyir, eyleme iştirak ve azmettirme; Derviş Mehmet'in mehdilik iddiasıyla harekete geçtiğini bildikleri halde zamanında hükûmete haber vermeme veya tekkelerin tarikat ayini icra ettikleri suçlamalarıyla 15 Ocak 1931'den itibaren Divanıharp'te yargılanmaya başlandı.

 
İzmir'in Menemen ilçesi

24 Ocak 1931 günü iddianame okundu ve 29 Ocak'ta mahkeme 36 (ölmüş olan bir sanık ile birlikte 37) kişinin idama mahkûm edilmesine, 40 kişinin sorumsuzluğu nedeniyle salıverilmesine, 27 sanığın beraatine, 41 kişiye çeşitli hapis cezaları verilmesine hükmetti ve karar Meclis'in onayına sunuldu. İdam hükümlülerinin altısı küçük yaşta olduğundan cezaları ağır hapse çevrildi. TBMM Adalet Divanı ayrıca iki idamlığın cezasını iki yıl hapse çevirmiştir.[25]

Diğer 28 idam mahkûmu, 3 Şubat 1931 gecesi Menemen'de idam edildi. Bazıları Kubilay'ın başının kesildiği yerde asıldı. Mahkûmlardan biri idam sehpasının önünden kaçtı. İki hafta sonra yakalandı ve ertesi gün idam edildi.[26]

Sıkıyönetim, 28 Şubat 1931'de Manisa ve Balıkesir'den, 8 Mart 1931'de de Menemen'den kaldırıldı.

 
ile ilgili metin bulabilirsiniz.

Tepkiler

değiştir

"Kubilay devrim uğruna, vatan sevgisi ve bütünlüğü yolunda yalnız başına, kuvvet hesabı yapmayan bir idealist vatanseverlik örneğidir. Kubilay, millet yolunda canını her an fedaya hazır olan geleneksel Türk yaradılışının müstesna abidesidir."[27]

— İsmet İnönü

Kubilay'ın öldürülmesi sadece devlet katında değil, toplumda da büyük bir tepki yaratmıştı. Türkiye'nin 7. Cumhurbaşkanı Kenan Evren, o dönem 13 yaşında olduğunu ve yaşadıklarını, hissettiklerini şöyle anlatmıştır:

"Kubilay Olayı bende ve sınıftaki arkadaşlarım üzerinde büyük etki yarattı. Zira genç bir subayın öyle hunharca şehit edilmesi elbette ki bizi etkileyecekti. Bunun etkisi altında uzun süre kaldım. Bir aralık bu katliamı yapanların yakalandığını ve istasyonda tren beklediğini söylediler. 5-6 arkadaşla beraber hemen istasyona gittik. Onu şehit eden, Kubilay'ı şehit eden hainleri orada gördüm. Bende o kadar derin bir iz bırakmış ki bu, o sırada kara kalemle resme başlamıştım. İlk resmimi Kubilay'ın resmi olarak yaptım. Hatırlarım ve güzel de resimdi. Keşke saklasaydım da yanımda hatıra olarak kalsaydı."[28]

Olayların siyasi boyutu

değiştir
 
Şehit Kubilay Anıtı: Heykeltıraş Ratip Aşir Acudoğu tarafından 1932 yılında yapılan anıt Kubilay Kışlası (57. Topçu Tugay Komutan Yardımcılığı) içerisindeki etrafı çam ağaçlarıyla çevrili en yüksek rakımlı tepenin üzerindedir. Elinde mızrağıyla ufka doğru bakan genç heykeli Türk gençliğini temsil eder. Onun altında ise Atatürk'ün Gençliğe Hitabesi'nin bir bölümü yer alır. Arka alanda yan yana yükselmekte olan üç sütundan soldaki Bekçi Şevki, ortadaki Asteğmen Kubilay ve sağdaki ise Bekçi Hasan'ı temsil eder. Anıtın arka tarafında ise “İnandılar, dövüştüler, öldüler. Bıraktıkları emanetin bekçisiyiz.” yazılıdır.

Siyasi bağlamda Kubilay Olayı, 1930'da Ali Fethi Okyar tarafından Mustafa Kemal Atatürk'ün tavsiyesiyle kurulmuş olan ve Menemen Olayı'ndan hemen önce 17 Kasım 1930'da kendi kendini fesheden, Türkiye Cumhuriyeti'nin ikinci ana muhalefet partisi Serbest Cumhuriyet Fırkası'nın 99 günlük varlığı ile bir arada değerlendirilmektedir.[29][30][31][32]

Menemen Olayı, zamanın Nakşibendi tarikatının lideri Şeyh Esat ve yandaşları tarafından planlanmış ve Menemen'de uygulamaya konulmuştur.[23] Olaylar Menemen'de yaşandığı için genellikle Menemen Olayı olarak anılmaktadır.

Cezalandırılanlar

değiştir

İdam cezası alanlar

değiştir
  • Manisa'dan Giritli Derviş Mehmet
  • Manisa'dan Manifaturacı Osman
  • Manisa'dan Hafız Cemal
  • Manisa'dan Tabur İmamı İlyas Hoca
  • Manisa'dan Alipaşazade Ragıp Bey
  • Manisa'dan Şeyh Hafız Ahmet
  • Manisa'dan Giritli İbrahimoğlu İsmail
  • Menemen Bozalan'dan Koca Mustafa
  • Menemen Bozalan'dan Hacı İsmail
  • Menemen Bozalan'dan Hacı İsmailoğlu Hüseyin
  • Menemen Bozalan'dan Göriceli Abdülkerim
  • Menemen'den Yukarıcumalı Ramiz
  • Menemen'den Çıtaklı Molla Süleyman
  • Menemen'den Hayimoğlu Jozef
  • Menemen'den Şımbıllı Ali Osmanoğlu Memet
  • Menemen'den Arnavut Yusufoğlu Kâmil
  • Menemen'den Kerimoğlu İbrahim
  • Menemen'den Selimoğlu Boşnak Abbas
  • Alaşehir'den Şeyh Ahmet Muhtar
  • Alaşehir'den Esat'ın oğlu Mehmet Ali (Mehmet Ali Erbil'in dedesidir, dedesinin babası Şeyh Esat, çok yaşlı olduğu için idam cezası hapse çevrilmiş, oğlu Mehmet Ali idam edilmiştir.)[33]
  • Manisa Hastanesi imamlığından emekli Laz İbrahim Hoca
  • Manisa'dan Emrullahoğlu Mehmet

İdam cezası hapis cezasına indirilenler

değiştir
  • Manisa'dan Nalıncı Hasan - idama bedel (24) yıl hapis (20) yaşında
  • Manisa'dan Çoban Ramazan - idama bedel (24) yıl hapis (20) yaşında
  • Manisa'dan Giritli Küçük Hasan - idama bedel (24) yıl hapis (17) yaşında
  • Menemen'den Harputlu Ömeroğlu Memet - idama bedel (24) yıl hapis (65)i mütecaviz
  • İzmir'den Laz Mehmet Ali Hoca - idama bedel (24) yıl hapis (65)i mütecaviz
  • Erbilli Şeyh Esat - idama bedel (24) yıl hapis (65)i mütecaviz
  • İsmail Mehmet - idama bedel (24) yıl hapis (65)i mütecaviz

Hapis cezalarına mahkûm edilenler

değiştir
  • Horus köyünden Selâhattin oğlu Naşit (15 yıl ağır hapis)
  • Horus köyünden Yakupoğlu Ali (15 yıl ağır hapis)
  • Horus köyünden Muhittinoğlu Ali Koç (15 yıl ağır hapis)
  • Horus köyünden Hasanoğlu Ahmet (15 yıl ağır hapis)
  • Horus köyünden Neciboğlu Mevlût (15 yıl ağır hapis)
  • Horus köyünden Ragıboğlu Osman (15 yıl ağır hapis)
  • Horus köyünden Mümtazoğlu Haşim 65 yaşını mütecaviz olduğundan 12,5 yıl ağır hapis
  • 14 kişiye üçer yıl hapis
  • 20 kişiye birer yıl hapis

Kaynakça

değiştir
  1. ^ "Arşiv Belgeleriyle Menemen Olayı". Milli Savunma Bakanlığı. 2 Ekim 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  2. ^ Devrimler ve Tepkiler. Mahmut Goloğlu. Türkiye İş Bankası. 18 Ekim 2017. ISBN 9789754589115. 
  3. ^ Kubilay Icon of Secularism. Umut Azak. Leiden University. 28 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2023. 
  4. ^ samet.ozturk (24 Aralık 2018). "Cumhuriyetin boğazına dayanan bıçak: MENEMEN OLAYI". Sözcü. 3 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2024. 
  5. ^ a b "Menemen Kubilay Anıtı'nın Açılışı" (PDF). History Studies International Journal of History. 2011. 23 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021. 
  6. ^ Çölaşan, Emin (22 Aralık 2000). "70 Yıl Öncesini Unutmayın". Hürriyet. 27 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2024. 
  7. ^ "Şeriat İsterim". Vakit. 24 Aralık 1930. 28 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2023. 
  8. ^ "İnkılâp Şehitleri". Serbes Cumhuriyet. 24 Aralık 1930. 28 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2023. 
  9. ^ a b Hikmet Çetinkaya (2 Mart 2012). Kubilay Olayı ve Tarikat Kampları. Cumhuriyet Kitapları. s. 23. ISBN 9789757720065. 
  10. ^ a b c "TBMM Zabıt Ceridesi" (PDF). Cilt 25. TBMM. 2 Şubat 1931. 28 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 28 Aralık 2023. 
  11. ^ "Zabıt Ceridesi". TBMM. Cilt 1. 5 Mayıs 1931. s. 24. 
  12. ^ "İzmir'de Yapılan Tevkifat". Cumhuriyet. 29 Aralık 1930. s. 4. 28 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2023. 
  13. ^ Kocahanoğlu, Osman Selim (2013). Divan-ı Harp zabıtlarına göre Menemen ve Kubilay olayı: Cumhuriyet ideolojisi ve tarikatlar. Yayın Tarih dizisi. İstanbul: Temel Yayınları. ISBN 978-975-410-111-9. 
  14. ^ "Dirilen ve boğulan irtica" (2384). Cumhuriyet. 25 Aralık 1930. ss. 1 ve 4. 19 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2023. 
  15. ^ Hâkimiyet-i Milliye, 29 Kanun-u Evvel (Aralık) 1930, Pazartesi, No. 3399, s. 1.
  16. ^ a b "Mürettep Bir İrtica Karşısındayız". Cumhuriyet. 28 Aralık 1930. 28 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2023. 
  17. ^ "Zabıt Ceridesi" (PDF). TBMM. Cilt 24. 1 Ocak 1931. 26 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 28 Aralık 2023. 
  18. ^ Akça, Büşra Bigat (27 Mayıs 2022). "Menemen (Kubilay) Olayı Hakkında Yapılmış Çalışmalar Üzerinden Bir Değerlendirme". Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı. 20 (32): 47-77. doi:10.17518/canakkalearastirmalari.1061412. ISSN 2148-0877. 23 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2024. 
  19. ^ "Menemen Olayı Nedir? Menemen Hadisesi Ne Zaman Oldu ve Kubilay Olayı Sonuçları Neler?". Sabah. 24 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2024. 
  20. ^ a b "İrtica Doğduğu Gibi Boğuldu". Milliyet. 25 Aralık 1930. 28 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2023. 
  21. ^ "İrtica". Hakimiyet-i Milliye. 25 Aralık 1930. s. 4. 28 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2023. 
  22. ^ "Menemen'deki İrticaî Hareket". Cumhuriyet. 26 Aralık 1930. 28 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2023. 
  23. ^ a b "Dünkü tevkifat" (2387). Cumhuriyet. 28 Aralık 1930. 5 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2022. 
  24. ^ "T.C Resmî Gazete" (PDF). 2 Şubat 1931. 26 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2024. 
  25. ^ Anıl, Şahin (2007). Mahkeme tutanaklarına göre Menemen irtica olayı davası. 1. baskı. Cağaloğlu, İstanbul: Kastaş Yayınevi. ISBN 978-975-282-093-7. OCLC 180194504. 
  26. ^ Zekeriya Yıldız (25 Aralık 2017). Menemen Gül Ateş, Sine ateş. Selis Kitaplar. ISBN 9786059311151. 
  27. ^ Taşkın Yener (27 Aralık 2016). "İrticayı ve Kubilay'ın Kesik Başını Unutmayın". 19 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2023. 
  28. ^ "Cumhurbaşkanlarımız Belgeseli: Kenan Evren". 13 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2021. 
  29. ^ Zürcher, Erik Jan (1993). Turkey: a modern history. London ; New York: I.B. Tauris : [Distributed by St. Martin's Press]. ISBN 978-1-85043-614-0. 
  30. ^ Cebecioğlu, Prof Dr Ethem. Muhammed Esad Erbili. Erkam Yayin San. A.ş. ISBN 978-605-302-778-2. 24 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2024. 
  31. ^ Dilmen, Ömer (1 Ocak 2024). Nebevi Varisler 85 Muhammed Esad Erbili (Siyer Yayınları). Siyer Yayınları. ISBN 978-625-6766-60-0. 24 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2024. 
  32. ^ ÖZTÜRK, MUHAMMET (25 Eylül 2023). BABA TARİH ÖABT TEK KİTAP TÜM BÖLÜMLER - 2024. ISBN 978-605-06830-1-1. 24 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2024. 
  33. ^ "Erbil´in dedesi Menemen´de asılmış". Haber 7. 3 Şubat 1931. 22 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2005. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Menemen_Olayı&oldid=33941114" sayfasından alınmıştır