Zend Hanedanı
Zend Hanedanı (Farsça: سلسله زندیه Silsilah-i Zandīyah), 1750-1794 yılları arasında İran dolaylarında hüküm sürmüş İran devletidir. Hanedan, Luristan'da Nadir Şah Afşar tarafından doğu İran'a sürülmüş fakat onun ölümünden sonra tekrar geri gelmiştir.
Zend Hanedanı ممالک محروسهٔ ایران | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1751-1794 | |||||||||
 1776'da Zand hanedanının haritası. | |||||||||
| Tür | Egemen devlet (1751-1794) | ||||||||
| Başkent | Şiraz | ||||||||
| Resmî dil(ler) | Farsça | ||||||||
| Resmî din | İsnâaşeriyye | ||||||||
| Hükûmet | Monarşi | ||||||||
| Han | |||||||||
| |||||||||
| Tarihçe | |||||||||
| |||||||||
| |||||||||
Lek kökenli Zend aşiretinin başkanı Kerim Han tarafından kurulmuştur.[1][2][3][4][5][6]
Kerim Han ve Alimerdan Han Bahtiyarî 1747 yılında Nadir Şah'ın ölümünden doğan karmaşa ve yönetim boşluğundan yararlanarak orta İran´ın yönetimini ele geçirmişlerdir.[7] Daha sonra ikisi birlikte Safevî hanedanından olan bir şehzade seçerek kendileri için III. İsmail adında bir kukla hükümdar oluşturdular.[8] Kerim Han askerî kumandan olmayı seçerken, Alimerdan Han sivil bir yönetici olmayı seçti. Bir süre sonra hem III. İsmail adındaki kukla hükümadarı hem de ortağı Alimerdan Han'ı bertaraf eden Kerim Han 1760 yılında kendi hanedanı, Zendi Hanedanı kurdu. Hiçbir zaman hükümdar sıfatını kullanmadı ve kendini Halkın Vekili olarak adlandırdı.
Kerim Han devletinin başkentini Şiraz kenti olarak ilân etmiştir. Dışişlerinde Azerbaycan'da bulunan Azad Han'a ve Osmanlı Devleti'ne karşı sürdürdüğü politikalar Azerbaycan ve Basra'yı kendi yönetimi altına almasına yardımcı olmuştur. Yine de Nadir Şah'ın torunlarından birine Horasan'da özerk bir yönetici olarak kalmasına izin vermişse de baş düşmanı Kaçarlar ile mücadeleye hiç ara vermemiştir. Kaçarlar'ın önderi Muhammed Hasan Han Kaçar Kerim Han ve oğulları tarafından sonunda mağlûp edilerek Şiraz'a tutsak olarak getirilmiştir.
Dışişleri politikası olarak Kerim Han, Safevîler dönemindeki canlı ticaret yaşamını geri getirmek düşüncesi ile İngilizler'e Buşehr limanında ticaret yapmaları için bir merkez kurmalarına izin vermiştir. Bu İngiltere'nin Hindistan ile olan bağlantısını güçlendirmiş ve İngilizler'in İran üzerindeki etkisini arttırmıştır.
Kerim Han'ın yaptırdığı önemli eserler Şiraz'da bulunan Vekil Kalesi, Velik Pazar ve birçok cami ile bahçedir. Ayrıca kendilerinden sonra işbaşına geçecek olan Kaçarlar'ın başkenti olacak Tahran'daki saray da Kerim Han tarafından yaptırılmıştır.
Kerim Han´ın 1779'da ölmesinin ardından ülkede yaşanan boşluk ve karmaşa, ülkeyi düşmanlardan gelecek her türlü saldırıya açık hâle getirmişti. Kendisinden sonra tahta geçen oğlu Ebu el-Feth ülkeyi yeterince iyi yönetememiş ve üvey amcası Zeki Han (Kerim Han'ın başkumandanı) tarafından yönlendirilmiştir. Ali Murad, Cafer Han gibi diğer hükümdarlarda Kerim Han'ın hükümdarlığı süresince izlediği politikayı yakalamakta başarısız olmuşlardır.
Zend Hanedanı'nın en büyük düşmanları Kaçarlar'dı.[kaynak belirtilmeli] Kaçarlar´ın önderi Ağa Muhammed Han, krallığın yıkılması için büyük çalışmalarda bulunuyordu. Sonuçta, 1779´da, Kerim Han´ın yeğenlerinden Lütf Ali Han kendini yeni kral olarak ilân etti. Lütf Ali´nin 1794'e kadar süren hükümdarlığının büyük bölümü Kaçarlar hanı ile savaşarak geçti. Fakat daha sonra bir savaş sırasında Kaçarlar'a tutsak düşerek Bam Kalesi'nde öldürüldü ve Zend Hanedanı yıkıldı.
Zend Hanedanı'nın yönetiminde, Safevîler döneminde Osmanlı Devleti'ne kaptırılan bazı topraklar da geri alınarak ülke sınırları genişletilmiştir. Hanedanın kısa egemenlik dönemine karşın bu dönemde sanat alanında kayda değer eserler verilmiş, Zend sanatı doğmuştur. Kendilerinden sonra gelen Kaçarlar'ı sanat konusunda etkilemişler ve Kaçarlar'ın verdikleri eserler Zend sanatından esintiler taşımıştır.
Çıkarlar doğrultusunda Zendlerin izlediği bir başka politika da kendilerini Hükümdar yerine Vekil'el Ro'aya - Halkın vekili olarak adlandırmalardır. Bu propagandayı yapmalarındaki amaçlardan biri de daha önce hüküm sürmüş olan Safevîler'in yaptığı gibi halktan bütünü ile kopuk bir hükümdar olmamak ve dönemin isteklerine karşılık vermektir.
İran'da 1979 yılında yapılan İslâmi Devrim'in ardından adları yeni cumhuriyetçi hükûmet tarafından ülkedeki cadde, sokak, anıt ve diğer topluma açık yerleden kaldırılmayan tek hanedandır.[kaynak belirtilmeli]
Zend Hanedanının hükûmdarları
değiştir| Zend Hanedanı (1751–1794)[9] | |||||||||
| Taht ismi | Asıl isim | Resim | Unvan | Doğum-Ölüm | Hükümdarlık başlangıcı | Hükümdarlık sonu | Aile bağlantıları | Not | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Kerim Han | Muhammad Kerim | 
|
Han, Vekil-i Reayaa | 1705–1779 | 1751 | 6 Mart 1779 | İnak Han ve Bay Ağa'nın oğlu | ||
| Muhammed Ali Han Zend | 
|
Han | 1760–1779 | 6 Mart 1779 | 19 Haziran 1779 | Kerim Han'ın oğlu | |||
| Ebu'l-Feth Han Zend |
|
Han | 1755–1787 | 6 Mart 1779 | 22 Ağustos 1779 | Kerim Han'ın oğlu | |||
| Zeki |
|
Han | ?–22 Ağustos 1779 | 6 Mart 1779 | 22 Ağustos 1779 | Budak Han ve Bay Ağa'nın oğlu | |||
| Sâdık Han | Muhammed Sâdık |
|
Han | ?–1782 | 22 Ağustos 1779 | 14 Mart 1781 | İnak Han ve Bay Ağa'nın oğlu | ||
| Ali Murad Han Zend |
|
Han | 1720–1785 | 14 Mart 1781 | 11 Şubat 1785 | Allah Murad (Keytas) Han Zend Hazareh'in oğlu | |||
| Câfer Han |
|
Han | ?–1789 | 18 Şubat 1785 | 23 Ocak 1789 | Sâdık Han'ın oğlu | |||
| Seyid Murad Han |
|
Han | ?–1789 | 23 Ocak 1789 | 10 Mayıs 1789 | Hüda Morad Han Zend Hazareh'in oğlu | |||
| Lütf Ali Han | 
|
Han | 1769–1794 | 23 Ocak 1789 | 20 Mart 1794 | Cafer Han oğlu | Kaçar Ağa Muhammed Şah tarafından tahttan indirilme, kör edilme ve katledilme. | ||
Kaynakça
değiştir- ^ "Arşivlenmiş kopya". iranicaonline.org. 31 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2021.
- ^ the bulk of the evidence points to their being one of the northern Lur or Lak tribes, who may originally have been immigrants of Kurdish origin., Peter Avery, William Bayne Fisher, Gavin Hambly, Charles Melville (ed.), The Cambridge History of Iran: From Nadir Shah to the Islamic Republic, Cambridge University Press, 1991, ISBN 978-0-521-20095-0, p. 64.
- ^ Windfuhr, Gernot, (Ed.) (13 Mayıs 2013). "The Iranian Languages". doi:10.4324/9780203641736.9780203641736. S 587
- ^ Rüdiger Schmitt (2000). Die iranischen Sprachen in Gegenwart und Geschichte (in German). 200. p. 85. ISBN 3895001503.
- ^ Hamzehʼee, M. Reza (1990). The Yaresan: A Sociological, Historical and Religio-historical Study of a Kurdish Community. p. 64. ISBN 9783922968832.
- ^ Minorsky, V. (24 Nisan 2012). "Lak". Encyclopaedia of Islam, Second Edition (İngilizce). 4 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2021.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 21 Şubat 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2007.
- ^ Rabasa, José; Sato, Masayuki; Tortarolo, Edoardo; Woolf, Daniel (2012). The Oxford History of Historical Writing: Volume 3: 1400-1800. Oxford University Press. s. 189. ISBN 9780198738008.
- ^ The Cambridge History of Iran, c. 7, 1991, s. 961.
Ayrıca bakınız
değiştirDış bağlantılar
değiştir- http://www.iranchamber.com/history/zand/zand.php23 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- https://web.archive.org/web/20060221110309/http://www.iranologie.com/history/history13.html
- http://www.friesian.com/iran.htm#zand2 Mart 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.