Pirinç sayfasının kaynağını görüntüle

{{Diğer anlamı2|Pirinç}}
{{Taksobitki
| ad = Çeltik
| resim = Oryza sativa MHNT.BOT.2015.2.52.jpg
| statü = 
| alem = [[Bitki|Plantae]]
| bölüm = [[Kapalı tohumlular|Magnoliophyta]] <br /><small>(Kapalı tohumlular)</small>
| sınıf = [[Tek çenekliler|Liliopsida]] <br /><small>(Bir çenekliler)</small>
| takım = [[Poales]] (Buğdaylar)
| familya = [[Buğdaygiller|Poaceae]] <br /><small>(Buğdaygiller)</small>
| altfamilya = [[Ehrhartoideae]] 
| oymak = [[Oryzeae]] <br /><small>(Pirinçgiller)</small>
| cins = Oryza
| cins_yazar = [[Carolus Linnaeus|L.]]
| altbaşlık = [[Tür]]ler
| açıklama = 
''Oryza barthii''<br />
''Oryza glaberrima''<br />
''Oryza latifolia''<br />
''Oryza longistaminata''<br />
''Oryza punctata''<br />
''Oryza rufipagon''<br />
''Oryza sativa''<br />
| dış_bağlantılar = {{commons-species|Oryza}}
}}
[[Dosya:White, Brown, Red & Wild rice.jpg|sağ|upright=1.35|küçükresim|Kahverengi, beyaz ve kırmızı [[indica pirinci]] karışımı, ayrıca [[yabani pirinç]], '' Zizania'' türleri]]
'''Pirinç''', [[Buğdaygiller]] familyasından ''[[Oryza sativa]]'' (Asya pirinci) veya daha az yaygın olarak ''[[Oryza glaberrima]]'' (Afrika pirinci) türüne ait bitki ve bu bitkinin tohumlarıdır. [[Yabani pirinç]] adı genellikle terim her ne kadar yabani ve evcilleştirilmiş olsa da ''[[Zizania (cins)|Zizania]]'' ve ''[[Porteresia]]'' cinslerinin türleri için kullanılır ayrıca ilkel veya ekilmemiş ''[[Oryza]]'' çeşitleri için de kullanılabilir.

Bir [[tahıl]] olarak ıslah edilmiş pirinç, dünyadaki insan nüfusunun yarısından fazlası için, özellikle [[Asya]] ve [[Afrika]]'da en yaygın tüketilen [[temel gıda]]dır.<ref group="Liu" name="feed-over-half-world">Abstract, "Rice feeds more than half the world's population."</ref> [[Şeker kamışı]] ve [[Mısır (bitki)|mısırdan]] sonra dünya çapında en yüksek üçüncü üretime sahip tarım ürünüdür.<ref name="faostat16">{{Web kaynağı|url=http://www.fao.org/faostat/en/#data/QC|başlık=Crops/Regions/World list/Production Quantity (pick lists), Rice (paddy), 2018|tarih=2020|yayıncı=UN Food and Agriculture Organization, Corporate Statistical Database (FAOSTAT)|erişimtarihi=11 Ekim 2019|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170511194947/http://www.fao.org/faostat/en/#data/QC|arşivtarihi=11 Mayıs 2017|ölüurl=hayır}}</ref> Şeker kamışı ve mısır mahsullerinin büyük bölümleri insan tüketimi dışındaki amaçlar için kullanıldığından, pirinç dünya çapında insanlar tarafından tüketilen kalorinin beşte birinden fazlasını sağlayan, insan beslenmesi ve kalori alımı açısından en önemli gıda ürünüdür.<ref>Smith, Bruce D. (1998) ''The Emergence of Agriculture''. Scientific American Library, A Division of HPHLP, New York, {{ISBN|0-7167-6030-4}}.</ref> Birçok pirinç çeşidi vardır ve mutfak tercihleri bölgesel olarak değişir.

[[Dosya:Oryza sativa of Kadavoor.jpg|küçükresim|Küçük [[Anemofili|rüzgarla tozlaşan]] çiçeklerle ''[[Oryza sativa]]'']]

Pirinç yetiştirmek için geleneksel yöntem, genç fideleri yerleştirirken veya sonrasında tarlaları sular altında bırakmaktır. Bu basit yöntem iyi bir sulama planlaması gerektirir ancak su altında büyüme durumu olmayan daha az dayanıklı yabani ot ve haşere bitkilerinin büyümesini azaltır ve [[haşere]]yi caydırır. Pirinç ekimi için su basması zorunlu olmasa da, diğer tüm [[sulama]] yöntemleri büyüme dönemlerinde [[yabani ot kontrolü|yabani ot]] ve [[zararlı kontrol]] için daha fazla çaba ve toprağı gübrelemek için farklı yaklaşım gerektirir.

[[Dosya:Brown rice cooked.JPG|küçükresim|[[Bhutan]]]'dan pişmiş kahverengi pirinç]]

[[Monokotiledon|Tek çenekli]] olan pirinç normalde [[Tek yıllık|yıllık bitki]] olarak yetiştirilir, ancak tropikal alanlarda [[çok yıllık]] olarak da yaşayabilir ve 30 yıla kadar [[Ratoon|budanmış bitki kökünden süren filizler]] vasıtasıyla mahsul üretebilir.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.knowledgebank.irri.org/riceIPM/IPM_Information/PestEcologyBasics/CropGrowthAndPestDamage/RicePlantHowItGrows/The_Rice_plant_and_How_it_Grows.htm |başlık=The Rice Plant and How it Grows |website=International Rice Research Institute |arşivurl=https://web.archive.org/web/20090106224427/http://www.knowledgebank.irri.org/riceIPM/IPM_Information/PestEcologyBasics/CropGrowthAndPestDamage/RicePlantHowItGrows/The_Rice_plant_and_How_it_Grows.htm |arşivtarihi=6 Ocak 2009}}</ref> Pirinç ekimi, düşük işgücü maliyetleri ve yüksek yağmur düşüşü olan ülke ve bölgeler için çok uygundur. Ancak pirinç, su kontrollü [[Teras (tarım)|teras sistemlerinin]] kullanılmasıyla dik bir tepede veya dağ alanda bile neredeyse her yerde yetiştirilebilir. Ana türü Asya'ya ve Afrika'nın belirli bölgelerine özgü olsa da, yüzyıllarca süren ticaret ve ihracat, onu dünya çapında birçok kültürde yaygınlaştırdı. Pirinç üretimi ve tüketiminin 2010 yılında küresel [[sera gazı emisyonları]]nın %4'ünden sorumlu olduğu tahmin edilir.

==Özellikler==
Pirinç bitkisi {{cvt|1|–|1.8|m|ft|0}} uzunluğa kadar büyüyebilir, bu bazen çeşitliliğe ve toprak verimliliğine bağlı olarak daha çok olabilir. Uzun, ince yaprakları {{cvt|50|–|100|cm|in|-1}} uzunluğunda ve {{cvt|2|–|2.5|cm|in|frac=8}} genişliğindedir. Küçük [[Anemophily|rüzgarla tozlaşan]] çiçekler sarkık [[çiçeklenme]] {{cvt|30|–|50|cm|in|0}} uzunluğa kadar dallı bir yay şeklinde üretilir. Yenilebilir tohum tanesi ([[caryopsis]]) {{cvt|5|–|12|mm|in|frac=32}} uzunluğunda ve {{cvt|2|–|3|mm|in|frac=32}} kalınlığındadır.

== Pirincin işlenmesi ve yan ürünleri ==
* '''Kırık taneler''': Bir tam tanenin dörtte üçünden küçük olan pirinç taneleri. Pirinç unu yapımında ve evcil hayvan mamalarında kullanılır.
* '''Pirinç kabuğu''': Pirinç tanesini içine alan dış kaplama veya kabuk tabakası. Kabuk yenmez.
* '''Pirinç kepeği''': Pirincin üst tabakası. Tahıllarda, karışımlarda ve [[vitamin]] konsantrelerinde bir bileşendir ve pirinç kepeğinin gıda kalitesinde olmayan cinsleri hayvan yemlerinde kullanılır.
* '''Pirinç kepeği yağı''': Pirinç kepeğinden çıkartılan yüksek kaliteli bir yemeklik yağdır.
* '''Pirinç unu''': Öğütülmüş kabuksuz veya esmer pirinçtir. Alerjenik değildir ve bu da onu, glütene ve buğday unu ürünlerine karşı alerjisi bulunanlar için bir buğday alternatifi olarak çok değerli hâle getirir. Pirinç hamuru, cips ve başka aperitif yiyecekler ve kahvaltı amaçlı tahıl ürünleri üretilmek üzere tabaka hâline getirilebilir.
[[Dosya:Paddy feild india.jpg|upright=0.91|sağ|küçükresim|Çeltik Tarlaları]]

== Pirinç tipleri ==
* '''Aromatik pirinç''': Kavrulmuş [[fındık]] veya [[patlamış mısır]]a benzer bir doğal aroması ve tadı vardır. En yaygın yerli aromatik pirinçler ''basmati'', ''jasmine'' ve ''della'' 'dır.
* '''Kısa taneli pirinç''': Kısa, tombul, hemen hemen yuvarlak olan tanelerdir.
* '''Orta taneli pirinç''': Uzunluğu eninin iki veya üç katı olan, uzun taneli pirinçten daha kısa ve geniş taneler. Pişirilmiş taneler daha nemli ve yumuşak olur ve uzun taneli pirince göre birbirine yapışma eğilimi daha fazladır.
* '''Tatlı pirinç''': Kısa, tombul, opak taneli pirinç. Pişirildiğinde pirinç şeklini kaybeder ve çok yapışkan ve glutenli olur.
* '''Uzun taneli pirinç''': Uzunluğu eninin dört veya beş katı olan uzun ve ince taneler. Pişirildiğinde tane tane, hafif ve yumuşak olur.

== Dünya pirinç üretimi ==
Çeltik daha ziyade tropikal ve suptropikal iklim şartlarında, güney ve güneydoğu Asya ile Afrika'da yaygın olarak yetiştirilir. En çok [[Muson Asyası]]'nda yetişir.

=== Türkiye pirinç üretimi ===
Çeltik (Kabuğu çıkarılmamış pirinç) Türkiye'nin bütün bölgelerinde yetiştirilmektedir, fakat en fazla ekiliş alanı ve üretim miktarına sırasıyla Marmara ve Karadeniz Bölgeleri sahiptir. Buna karşılık Ege ve Doğu Anadolu Bölgelerinde ekiliş çok azdır.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.tarimorman.gov.tr/Haber/5440/Turkiyede-Celtik-Uretimi-1-Milyon-Tona-Cikti#:~:text=T%C3%BCrkiye%27de%202002%20y%C4%B1l%C4%B1nda%2060,t%C3%BCketimi%2010%20kilogram%20civar%C4%B1nda%20bulunuyor. | başlık = TÜRKİYE’DE ÇELTİK ÜRETİMİ 1 MİLYON TONA ÇIKTI | erişimtarihi = 3 Mayıs 2023 | çalışma = www.tarimorman.gov.tr | arşivurl = https://web.archive.org/web/20220922114123/https://www.tarimorman.gov.tr/Haber/5440/Turkiyede-Celtik-Uretimi-1-Milyon-Tona-Cikti#:~:text=T%C3%BCrkiye%27de%202002%20y%C4%B1l%C4%B1nda%2060,t%C3%BCketimi%2010%20kilogram%20civar%C4%B1nda%20bulunuyor. | arşivtarihi = 22 Eylül 2022}}</ref>

En fazla çeltik %70,2 oranıyla [[Marmara Bölgesi]]nde üretilir. [[Edirne]] %41,2 oranıyla Türkiye'de en çok pirinç üretimi yapan ildir.

Yerel ürünlerde ayrıcalık oluşturulmasında ve bu ürünlerin kırsal ekonomiye katkısının yükselmesinde önemli yer tutan 'coğrafi işaretler' pirinçte de ürünün değerini artırıyor.

Türk Patent ve Marka Kurumundan [[İpsala]] pirinci, Karacadağ pirinci, [[Tosya Pirinci]], [[Bolu]] Kıbrıscık pirinci ve Konuralp pirinci için coğrafi işaret tescili alındı. Ayrıca İpsala pirinci için AB coğrafi işaret başvurusu yapıldı. Terme pirinci, [[Gönen, Balıkesir|Gönen]] pirinci, Biga inci pirinci ve Yusufeli pirinci için coğrafi işaret tescili başvurusu bulunuyor.

{| class="wikitable" align="right" style="clear:left"
! colspan="2" |Dünya Çeltik Üretimi - 2005<br />(milyon metrik ton)
|-
| {{bayrakülke|Çin}}|| align="right" | 185
|-
|{{bayrakülke|Hindistan}} || align="right" | 129
|-
|{{bayrakülke|Endonezya}} || align="right" | 54
|-
| {{bayrakülke|Bangladeş}} || align="right" | 40
|-
| {{bayrakülke|Vietnam}} || align="right" | 36
|-
| {{bayrakülke|Tayland}} || align="right" | 27
|-
| {{bayrakülke|Myanmar}} || align="right" | 25
|-
| {{bayrakülke|Pakistan}} || align="right" | 18
|-
| {{bayrakülke|Filipinler}} || align="right" | 15
|-
| {{bayrakülke|Brezilya}} || align="right" | 13
|-
| {{bayrakülke|Japonya}} || align="right" | 11
|-
|'''Dünya Toplamı''' || align="right" | '''700'''
|-
| colspan="2" |''Kaynak: <br />[[Gıda ve Tarım Örgütü]] (FAO)''[http://faostat.fao.org/faostat/form?collection=Production.Crops.Primary&Domain=Production&servlet=1&hasbulk=0&version=ext&language=EN]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20060619150659/http://faostat.fao.org/faostat/form?collection=Production.Crops.Primary&Domain=Production&servlet=1&hasbulk=0&version=ext&language=EN |tarih=19 Haziran 2006 }}
|}
{{temiz}}
[[Dosya:Jumli Marshi.jpg|küçükresim|sağ|upright=1.14|Jumli Marshi, kahverengi pirinç [[Nepal]]]]
[[Dosya:Rice grains (IRRI).jpg|küçükresim|sağ|upright=1.14|Pirinç birçok şekil, renk ve boyutta olabilir.]]
[[Dosya:Single grain of rice.png|küçükresim|sağ|upright=1.14|El yapımı mikroskop altında tek pirinç tanesi]]
[[Dosya:Koeh-232.jpg|right|küçükresim|sağ|upright=1.14|''[[Oryza sativa]]'', yaygın olarak Asya pirinci olarak bilinir]]

== Mineraller ve vitaminler ==
100 g pişirilmemiş haşlanmış pirinçte [[mineral]] ve vitaminler:<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.nal.usda.gov/fnic/foodcomp/search/ |başlık=USDA (Rice, white, long-grain, regular, raw, unenriched) |erişimtarihi=5 Nisan 2011 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20150303184216/http://www.nal.usda.gov/fnic/foodcomp/search/ |arşivtarihi=3 Mart 2015 |ölüurl=evet }}</ref>
{| class="wikitable sortable"
|-
! İsim !! İsim 2 !! Miktar<br/>mg
|-
| [[B1 vitamini]] || tiyamin || align="right" | 0,07
|-
| [[B2 vitamini]] || biboflavin || align="right" | 0,049
|-
| [[Demir]] || || align="right" | 0,8
|-
| [[E vitamini]] || || align="right" | 0,11
|-
| [[Fosfor]] || || align="right" | 115
|-
| [[Kalsiyum]] || || align="right" | 28
|-
| [[Magnezyum]] || || align="right" | 25
|-
| [[Potasyum]] || || align="right" | 115
|-
| [[Sodyum]] || || align="right" | 5
|}

== Notlar ==
<references group="Liu"/>
{{Not listesi}}
== Kaynakça ==
{{Kaynakça}}

{{biyoenerji}}
{{Otorite kontrolü}}

[[Kategori:Pirinç| ]]