Ada çayı
| Ada çayı | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||||||||
Biyolojik sınıflandırma  | |||||||||||||
| |||||||||||||
| Tip tür | |||||||||||||
| Salvia officinalis | |||||||||||||
| Türler | |||||||||||||
| Bakınız: Ada çayı listesi | |||||||||||||
| Sinonimler [2] | |||||||||||||
Synonyms
| |||||||||||||
Çalı, otsu çok yıllık ve tek yıllık yaklaşık 1000 bitki türüyle Ada çayı (Salvia), Ballıbabagiller familyasındaki kokulu bitkilerin en büyük cins'idir.[3][4] [5]
Ballıbabagiller içinde "Salvia" Nepetoideae alt familyasındaki Mentheae kabilesinin parçasıdır.[3]
'Ada çayı' denilen birkaç türden biri çok kullanılan iki bitkiyi kapsar: Salvia officinalis ("ada çayı") ve Salvia rosmarinus (Biberiye, eski adıyla Rosmarinus officinalis).
Cins, Eski Dünya'ya ve Amerika'ya (toplam 900'den fazla türle) dağılmıştır ve üç farklı çeşitlilik bölgesindedir: Orta Amerika ve Güney Amerika (yaklaşık 600 tür); Orta Asya ve Akdeniz (250 tür); Doğu Asya (90 tür).[3]
Morfoloji ve çeşitleri
[değiştir | kaynağı değiştir]30–70 cm boyunda olan bitkinin menekşe renkli çiçekleri halka dizilimlidir. Beyaz keçeli yaprakları gümüş gibi parıldar ve acımtırak, ıtırlı bir koku yayar. Bahçe ada çayı, güneşli bir yerde yetiştirilmelidir. Don olayına karşı duyarlı olduğundan kışın çam dalları ile örtülmesi doğru olur. Bir başka tür olan çayır ada çayı (Salvia pratensis), çayırlarda, bayırlarda ve meralarda yetişir. Çevresine hoş bir koku yayan mavi – menekşe renkli çiçekleri vardır.
Çayır ada çayı (Anadolu adaçayı) batı ve güney-batı Anadolu'da bol yetişir. Anadolu ada çayından "elma yağı" veya "acı elma yağı" denilen yağ da üretilir. Bu tür adaçayı da kimyasal yapı ve tedavi etkisi bakımından tıbbi (bahçe) ada çayına benzemektedir.
Kullanım
[değiştir | kaynağı değiştir]Tüylü ve beyazımsı bir renkte olan yapraklarının kurusu çay şeklinde haşlanarak içildiği gibi, et yemeklerine koku ve lezzet vermede de kullanılır. Özellikle karaciğer, ördek, kaz, tavuk ve av hayvanların kızartmasında koku ve lezzet vermesi için kullanılır. Marine soslarına eklenir.
Taze fasulye, bezelye ve bakla yemeklerinde kullanılır.
Kuzey Avrupa mutfaklarında adaçayıyla salata yapılır.[6] Avrupa mutfaklarında kızarmış patateslerin, hamurlara koyulan yağların kokulandırılmasında, salamuralarda, etlerin dinlendirilmesinde kullanılır.
Bu bitkinin çiçekleri, gargara ve adaçayı sirkesi yapmak için toplanır (bir avuç çiçek, doğal sirkenin içinde bir süre bekletilir).[kaynak belirtilmeli]
Toplama/Kurutma
[değiştir | kaynağı değiştir]Bitki yaprakları çiçeklenme öncesi, eterli yağlar oluştuktan sonra Mayıs-haziran aylarında toplanır. Etken maddelerinin doruğa ulaştığı öğlen saatlerinde toplanan yapraklar, gölgeli ve havadar bir yerde kurumaya bırakılır. İyice kuruduktan sonra ince kıyılarak hava almayan kaplarda saklanır.
Efsane
[değiştir | kaynağı değiştir]Ada çayı, çok eski çağlarda da ünlü bir şifalı bitki olarak tanınırdı. 13. asırdan kalma bir dizede şöyle deniyor: "Eğer dikmişsen adaçayını bahçeye, ne gerek var ölmeye!" [kaynak belirtilmeli]
Ada çayının eski çağlarda da ne büyük bir övgü ile anıldığını, çok eski bir şifalı bitki kitabı[hangileri?] şöyle anlatır: "Kutsal Meryem ana, Bebek İsa ile Herodes’un gazabından kaçmak zorunda kaldığında, kendisini saklamaları için çayırdaki tüm çiçeklerden yardım istemiş ama hiçbir çiçek ona yanıt vermemiş. İşte o zaman adaçayı eğilmiş ve Meryem ana sığınacak bir yer bulmuş. Onun sık ve koruyucu yapraklarının arasına girerek Herodes’un askerlerinden saklanmış ve askerler onu görmeden geçip gitmişler. Tehlike geçtikten sonra saklandığı yerden çıkan Meryem ana tatlı sesiyle ada çayına şöyle demiş: Bu andan sonra sonsuza dek insanların en çok sevdiği çiçek sen olacaksın. Seni, insanları tüm hastalıklardan koruyacak kadar güçlü kılıyorum. Bana yaptığın gibi, onları da ölümden kurtar!” İşte o zamandan beri adaçayı, insanları iyileştirmek ve onlara yardım etmek için her yıl yeniden çiçekleniyor." Aslında başka bir kaynakta [7] bunun güzel bir efsane olduğu ve Meryem Ana'nın kendisine sığınak olan adaçayı bitkisine, "Bundan sonra sonsuza kadar insanlığın en gözde çiçeği olacaksın. Benim için yaptığın gibi, sana insanı tüm hastalıklardan iyileştirme ve onu ölümden kurtarma gücü veriyorum" dediği bildirilmiştir.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Salvia L". Germplasm Resources Information Network. United States Department of Agriculture. 10 Eylül 2004. 16 Mayıs 2000 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2009.
- ^ "Kew World Checklist of Selected Plant Families". 26 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2021.
- ^ a b c Walker, J. B.; Sytsma, K. J.; Treutlein, J.; Wink, M. (2004). "Salvia (Lamiaceae) is not monophyletic: implications for the systematics, radiation, and ecological specializations of Salvia and tribe Mentheae". American Journal of Botany. 91 (7): 1115-25. doi:10.3732/ajb.91.7.1115
. PMID 21653467.
- ^ Sutton, John (2004). The Gardener's Guide to Growing Salvias. Workman Publishing Company. ss. 15-17. ISBN 978-0-88192-671-2.
- ^ Clebsch & Barner 2003, p. 18.
- ^ Montagné, Prosper. The New Larousse Gastronomique. s. 784.
- ^ *Mosaıc, I. O. V.C. (2005). Shahıd Ali (Doctoral Dissertation, Alıgarh Muslım Unıversıty Alıgarh (Indıa).
Bibliyografya
[değiştir | kaynağı değiştir]- Sage: The Genus Salvia by Spiridon E. Kintzios, CRC Press, 2000. 978-90-5823-005-8.
- The Gardener's Guide to Growing Salvias by John Sutton, Timber Press, 1999. 978-0-88192-474-9.
- Clebsch, Betsy; Barner, Carol D. (2003). The New Book of Salvias. Timber Press. ISBN 978-0-88192-560-9. 12 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2021.
- Tychonievich, Joseph; Warner, Ryan M. (January 2011). "Interspecific Crossability of Selected Salvia Species and Potential Use for Crop Improvement". JASHS. 136 (1): 4147. doi:10.21273/JASHS.136.1.41 . 7 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2015.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
