İçeriğe atla

Güney Kafkas dilleri

Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Kartveli dilleri sayfasından yönlendirildi)
Güney Kafkas dilleri
ქართველური
Coğrafi dağılımBatı Güney Kafkasya
Kuzeydoğu Anadolu
SınıflandırmaTemel dil ailelerinden biri
Alt bölümler
ISO 639-5ccs
Güney Kafkas dillerinin coğrafi dağılımı

Güney Kafkas dilleri (Gürcüce: ქართველური ენები / "Kartveluri enebi"), Kafkas dillerine bağlı ve Kafkas Dağları'nın güneyinde konuşulan Gürcüce, Megrelce, Lazca ve Svancadan oluşan dil ailesidir. Dünya çapında yaklaşık 5.2 milyon konuşanı vardır. Diğer hiçbir dil ailesi ile ilişkisi tespit edilemeyen Güney Kafkas dilleri, dünyanın birincil dil ailelerinden biridir.[1] Güney Kafkas dillerinde yazılmış en eski edebi kaynak, Asomtavruli harfleriyle yazılmış Eski Gürcüce Bir el Qutt yazıtlarıdır. MS 430 yılına tarihlenen yazıt, Beytüllahim yakınlarındaki bir Gürcü manastırında bulunmuştur.[2][3] Gürcücenin yanı sıra, yazı dili gelişmemiş olan diğer Güney Kafkas dilleri de Gürcü alfabesiyle yazılır. Bunun yanında Türkiye ve Avrupa'daki Lazlar için Latin alfabesinden geliştirilmiş Laz alfabesi kullanılır.

Sınıflandırma

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Svanca (Svanca'da Luşnu), Gürcüstan'ın Svaneti bölgesinde yaklaşık 35-40 bin kişinin anadilidir.
  • Gürcüce-Zan (Karto-Zan)
    • Gürcüce (Gürcücede Kartuli), 4,1 milyon kişinin anadilidir. 3.9 milyon kişi Gürcistan'da, kalanı Türkiye, İran ve Azerbaycan gibi ülkelerde yaşayan Gürcülerin anadili olarak konuştuğu tahmin edilir.
      • Gruzinik (Yahudi Gürcücesi; Gürcücede Kivruli) yaklaşık olarak 80 bin kişi tarafından konuşulur. Bunların 60 bini İsrail’de, yaklaşık 20 bini ise Gürcistan’da yaşar.
    • Zan dilleri (Kolhisce)
      • Megrelce (Megrelcede Margaluri), 1989 verilerine göre yaklaşık 500 bin kişinin anadilidir, asıl olarak Batı Gürcistan’da Megrelya’da ve Abhazya’nın doğu kesimindeki Gali bölgesinde konuşulur. Abhazya'yı terk etmek zorunda kalan çok sayıda Megrel mülteci bugün Tiflis’te anadili olarak bu dili konuşmaktadır.
      • Lazca (Lazcada Lazuri), tahminî verilere göre çoğunluğu Karadeniz kıyısında yaşayan 250 bin kişinin anadilidir. Gürcistan’da yaklaşık 30 bin[4] kişinin anadili de Lazcadır.


 
 
 
 
 
 
Proto Güney Kafkasya dili
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Karto-Zan
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Zan dili
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Svanca
 
Lazca
 
Megrelce
 
Gürcüce
 
 

Bu diller arasındaki bağlantı ilk kez 1773'te Johann Anton Güldenstädt'ın Kafkas dilleri sınıflandırmasında rapor edilmiş, daha sonra Georg Rosen, Marie-Félicité Brosset ve Franz Bopp gibi dilbilimciler tarafından kanıtlanmıştır.

Georgi Klimov, Glottokronolojik analiz sonuçlarına göre Proto Güney Kafkasya dilinin MÖ 19. yüzyılda Svanca ve Proto-Karto-Zan olarak ayrıldığını,[5][6] Proto-Karto-Zan dilinin ise MÖ 8. yüzyılda Zan dili ve Gürcüce olarak ayrıldığını iddia etmektedir.[5]

Kartveli dilleri arasındaki benzerlikler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Laz - Megrel - Svan ve Gürcü dilleri arasındaki benzerlik kaçınılmaz düzeyde yakındır. Bu benzerlik ve yakınlık ortak sözcük dağarcığı karşılıklı anlaşmayı sağlamaya yetmemektedir. Yalnızca Zan dili'nin ya da Kolhis dilinin birbirinden ayrılmış iki lehçesi olarak kabul edilen Lazca ve Megrelce hâriç. Lazca ve Megrelce karşılıklı anlaşılır dillerdir.

Tablo üzerinden Kartveli dillerinin benzerliklerini karşılaştırırsak:

Sayma Sayıları
  Proto-Kartv.

form

Karto-Zan Svanca
Proto-form Gürcüce Megrelce Lazca
1. bir, 2. diğer *s₁xwa
Türkçe telaffuz: [ʂxwɑ]
*s₁xwa
Türkçe telaffuz: [ʂxwɑ]
sxva
Türkçe telaffuz: [sxvɑ]
(diğer)
šxva
Türkçe telaffuz: [ʃxva]
(diğer)
čkva / škva
Türkçe telaffuz: [t͡ʃkvɑ] / Türkçe telaffuz: [ʃkvɑ]
(diğer, bir tane daha)
e-šxu
Türkçe telaffuz: [ɛ-ʃxu]
(bir)
Bir n/a *erti
Türkçe telaffuz: [ɛrti]
erti
Türkçe telaffuz: [ɛrti]
arti
Türkçe telaffuz: [ɑrti]
ar
Türkçe telaffuz: [ɑr]
n/a
İki *yori
Türkçe telaffuz: [jɔri]
*yori
Türkçe telaffuz: [jɔri]
ori
Türkçe telaffuz: [ɔri]
žiri / žəri
Türkçe telaffuz: [ʒiri] / Türkçe telaffuz: [ʒəri]
žur / ǯur
Türkçe telaffuz: [ʒur] / Türkçe telaffuz: [d͡ʒur]
yori
Türkçe telaffuz: [jɔri]
Üç *sami
Türkçe telaffuz: [sɑmi]
*sami
Türkçe telaffuz: [sɑmi]
sami
Türkçe telaffuz: [sɑmi]
sumi
Türkçe telaffuz: [sumi]
sum
Türkçe telaffuz: [sum]
semi
Türkçe telaffuz: [sɛmi]
Dört *otxo
Türkçe telaffuz: [ɔtxɔ]
*otxo
Türkçe telaffuz: [ɔtxɔ]
otxi
Türkçe telaffuz: [ɔtxi]
otxi
Türkçe telaffuz: [ɔtxi]
otxo
Türkçe telaffuz: [ɔtxɔ]
w-oštxw
Türkçe telaffuz: [w-ɔʃtxw]
Beş *xuti
Türkçe telaffuz: [xuti]
*xuti
Türkçe telaffuz: [xuti]
xuti
Türkçe telaffuz: [xuti]
xuti
Türkçe telaffuz: [xuti]
xut
Türkçe telaffuz: [xut]
wo-xušd
Türkçe telaffuz: [wɔ-xuʃd]
Altı *eks₁wi
Türkçe telaffuz: [ɛkʂwi]
*eks₁wi
Türkçe telaffuz: [ɛkʂwi]
ekvsi
Türkçe telaffuz: [ɛkvsi]
amšvi
Türkçe telaffuz: [ɑmʃwi]
aši
Türkçe telaffuz: [ɑʃi]
usgwa
Türkçe telaffuz: [usɡwɑ]
Yedi *šwidi
Türkçe telaffuz: [ʃwidi]
*šwidi
Türkçe telaffuz: [ʃwidi]
švidi
Türkçe telaffuz: [ʃvidi]
škviti
Türkçe telaffuz: [ʃkviti]
škvit
Türkçe telaffuz: [ʃkvit]
i-šgwid
Türkçe telaffuz: [i-ʃɡwid]
Sekiz *arwa
Türkçe telaffuz: [ɑrwɑ]
*arwa
Türkçe telaffuz: [ɑrwɑ]
rva
Türkçe telaffuz: [rvɑ]
ruo / bruo
Türkçe telaffuz: [ruɔ] / Türkçe telaffuz: [bruɔ]
ovro / orvo
Türkçe telaffuz: [ɔvrɔ] / Türkçe telaffuz: [ɔrvɔ]
ara
Türkçe telaffuz: [ɑrɑ]
Dokuz *ts₁xara
Türkçe telaffuz: [t͡ʂxɑrɑ]
*ts₁xara
Türkçe telaffuz: [t͡ʂxɑrɑ]
tsxra
Türkçe telaffuz: [t͡sxrɑ]
čxoro
Türkçe telaffuz: [t͡ʃxɔrɔ]
čxoro
Türkçe telaffuz: [t͡ʃxɔrɔ]
čxara
Türkçe telaffuz: [t͡ʃxɑrɑ]
On *a(s₁)ti
Türkçe telaffuz: [ɑ(ʂ)ti]
*ati
Türkçe telaffuz: [ɑti]
ati
Türkçe telaffuz: [ɑti]
viti
Türkçe telaffuz: [viti]
vit
Türkçe telaffuz: [vit]
ešd
Türkçe telaffuz: [ɛʃd]
Yirmi n/a *ots₁i
Türkçe telaffuz: [ɔt͡ʂi]
otsi
Türkçe telaffuz: [ɔt͡si]
etsi
Türkçe telaffuz: [ɛt͡ʃi]
etsi
Türkçe telaffuz: [ɛt͡ʃi]
n/a
Yüz *as₁i
Türkçe telaffuz: [ɑʂi]
*as₁i
Türkçe telaffuz: [ɑʂi]
asi
Türkçe telaffuz: [ɑsi]
oši
Türkçe telaffuz: [ɔʃi]
oši
Türkçe telaffuz: [ɔʃi]
-ir
Türkçe telaffuz: [ɑʃ-ir]
Zamirler
Kişi Zamirleri
  Proto-Kartv. Gürcüce Megrelce Lazca Svanca
Ben *me
Türkçe telaffuz: [mɛ]
me
Türkçe telaffuz: [mɛ]
ma
Türkçe telaffuz: [mɑ]
ma(n)
Türkçe telaffuz: [mɑ]
mi
Türkçe telaffuz: [mi]
Sen *sen
Türkçe telaffuz: [sɛn]
šen
Türkçe telaffuz: [ʃɛn]
si
Türkçe telaffuz: [si]
si(n)
Türkçe telaffuz: [si]
si
Türkçe telaffuz: [si]
Bu *e-
Türkçe telaffuz: [ɛ-]
e-sa
Türkçe telaffuz: [ɛ-sɑ]
e-na
Türkçe telaffuz: [ɛ-nɑ]
(h)e-ya
Türkçe telaffuz: [(h)ɛ-jɑ]
e-ǯa
Türkçe telaffuz: [ɛ-d͡ʒɑ]
Biz *čwen
Türkçe telaffuz: [t͡ʃwɛn]
čven
Türkçe telaffuz: [t͡ʃvɛn]
čki(n) / čkə(n)
Türkçe telaffuz: [t͡ʃki(n)] / Türkçe telaffuz: [t͡ʃkə(n)]
čkin / čku / šku
Türkçe telaffuz: [t͡ʃkin] / Türkçe telaffuz: [t͡ʃku] / Türkçe telaffuz: [ʃku]
näy

Türkçe telaffuz: [næj]

Siz *stkwen
Türkçe telaffuz: [stkwɛn]
tkven
Türkçe telaffuz: [tkvɛn]
tkva(n)
Türkçe telaffuz: [tkvɑ(n)]
tkvan
Türkçe telaffuz: [tkvɑn]
sgäy
Türkçe telaffuz: [sɡæj]
İyelik Zamirleri
  Proto-Kartv. Gürcüce Megrelce Lazca Svanca
Benim *č(w)e-mi
Türkçe telaffuz: [t͡ʃ(w)ɛ-mi]
če-mi
Türkçe telaffuz: [t͡ʃɛ-mi]
čki-mi
Türkçe telaffuz: [t͡ʃki-mi]
čki-mi / ški-mi
Türkçe telaffuz: [t͡ʃki-mi] / Türkçe telaffuz: [ʃki-mi]
mi-šgu
Türkçe telaffuz: [mi-ʃɡu]
Senin *š(w)eni
Türkçe telaffuz: [ʃ(w)ɛni]
šeni
Türkçe telaffuz: [ʃɛni]
skani
Türkçe telaffuz: [skɑni]
skani
Türkçe telaffuz: [skɑni]
i-sgu
Türkçe telaffuz: [i-sɡu]
Onun *m-is₁
Türkçe telaffuz: [m-iʂ]
m-is-i
Türkçe telaffuz: [m-is-i]
mu-š-i
Türkçe telaffuz: [mu-ʃ-i]
(h)e-mu-š-i
Türkçe telaffuz: [(h)ɛ-mu-ʃ-i]
m-ič-a
Türkçe telaffuz: [m-it͡ʃ-ɑ]
Bizim *čweni
Türkçe telaffuz: [t͡ʃwɛni]
čveni
Türkçe telaffuz: [t͡ʃvɛni]
čkini / čkəni
Türkçe telaffuz: [t͡ʃkini] / Türkçe telaffuz: [t͡ʃkəni]
čkini / čkuni / škuni
Türkçe telaffuz: [t͡ʃkini] / Türkçe telaffuz: [t͡ʃkuni] / Türkçe telaffuz: [ʃkuni]
gu-šgwey (excl.)
Türkçe telaffuz: [ɡu-ʃɡwɛj]

ni-šgwey (incl.)
Türkçe telaffuz: [ni-ʃɡwɛj]

Sizin *stkweni
Türkçe telaffuz: [stkwɛni]
tkveni
Türkçe telaffuz: [tkvɛni]
tkvani
Türkçe telaffuz: [tkvɑni]
tkvani
Türkçe telaffuz: [tkvɑni]
i-sgwey
Türkçe telaffuz: [i-sɡwɛj]

Sosyal ve kültürel statü

[değiştir | kaynağı değiştir]

Gürcüce, Gürcistan'ın resmi dili (nüfusun %90'ı tarafından konuşulmaktadır) ve Gürcistan'da yazım ve ticarette kullanılan ana dildir. Kendine özgün, ayırt edici bir alfabe ile yazılır. Günümüze ulaşan en eski Gürcüce edebi metin MS 5. yüzyıla tarihlenmektedir. Eski Gürcü alfabesi Yunan alfabesinden türetilmiş gibi görünüyor. Ancak bu sadece bir varsayımdır ve eski Gürcü alfabesinin Yunan alfabesinden türetildiğine dair hiçbir kanıt yoktur.

Megrelce, 1864'ten beri, özellikle Megrellerin kültürel özerkliğe sahip olduğu 1930'dan 1938'e kadar olan dönemde ve 1989'dan sonra Gürcü alfabesi ile yazılmıştır.

Lazca, esas olarak 1927 ve 1937 yılları arasında ve günümüzde de Türkiye'de Latin alfabesinden geliştirilen Laz alfabesi kullanılarak yazılmıştır. Ancak Lazca, dili konuşanların ana akım Türk toplumuyla entegre olmasıyla birlikte kaybolmaya başlamış ve günümüzde tehlike altında olan diller arasında yer almaktadır.

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Dalby (2002), p. 38
  2. ^ Lang (1966), p. 154
  3. ^ Hewitt (1995), p. 4.
  4. ^ "Arşivlenmiş kopya". 2 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2009. 
  5. ^ a b Klimov (1998b), p. 14
  6. ^ Klimov (1994), p. 91
  • Klimov, G. (1964). Etymological Dictionary of the Kartvelian Languages (Rusça). Moskova. 
  • Klimov, G. (1994). Einführung in die kaukasische Sprachwissenschaft. Hamburg: Buske. 
  • Klimov, G. (1998). Etymological Dictionary of the Kartvelian Languages. Berlin: Mouton de Gruyter. 
  • Klimov, G. (1998). Languages of the World: Caucasian languages (Rusça). Moskova: Academia. 
  • Dalby, A. (2002). Language in Danger; The Loss of Linguistic Diversity and the Threat to Our Future. Columbia University Press. 
  • Lang, D.M. (1966). The Georgians. New York: Praeger. 
  • Hewitt, B.G. (1995). Georgian: A Structural Reference Grammar. John Benjamins Publishing. ISBN 978-90-272-3802-3. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Vanilişi, M./ Tandilava, A., Lazların Tarihi, Gürcüceden Çev. Hayri Hayrioğlu, S. 10, Baskı 3., Ant Yayınları, İstanbul 1992
  • BUCAKLİŞİ, A. İsmail: “Japon Dilbilimci Kojima Goişi ile Söyleşi”, Kafkasya Yazıları, Çiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 1997, sayı 7.
  • Karşılaştırmalı Güney Kafkas dilleri 11 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.