Eskimo köy odası
Eskimo köy odası (İnyupikçe Qargi, Yupikçe Qasgi, Doğu Kanada İnuitçesi Qaggiq ᖃᒡᒋᖅ, İngilizce karigi, qalegi, kashim, community house, traditional community house, communal men's house, men’s community house, men's house, ceremonial house, council house, dance house, communal gathering place), Kanada'da İnuitler, Alaska'da İnyupikler, Yupikler ile Nunivak Çupiklerinde, Sibirya'da ise yalnızca Naukan Yupiklerinde görülen geleneksel yapı ve yapılanmadır. Yalnızca erkeklerce kullanılan, genelde yarı yarıya toprağa gömülü tek odalı geniş ve büyük evdir.[1][2] Eskimolara komşu olan ve onların kültüründen etkilenen Alaska Atabasklarından Değinaklar ile Holikaçuklarda da görülür[3]
Genelde akrabalardan kurulu köylerde, nüfusun büyüklüğüne göre bir ya da birkaç köy odası bulunabilir. Yalnızca yetişkin erkeklerin ve erkek çocukların alındığı qargiler, Yupik ve İnyupik toplumunun sosyalleşmesinde en önemli yapılanmadır. Burada geçmişin bilgi birikimi ve geleneği yetişkinlerce değişik yöntemlerle çocuk ve gençlere aktarılır. Erkek erkeğe belden aşağı bilgiler de dahil her türlü bilgi ve deneyimin topluluğa aktarılması direkt bilgilendirici konuşmayla olabileceği gibi meddah tarzı hikâye anlatımına da gidilir. Yakında olmuş olaylardan tutun geçmişte olan her türlü olayın yeri geldiğinde anlatıldığı ortamlardır. Dans, şenlik ve bayramlar da burada yapılırdı. Kısmen Türkiye'deki köy odası yapılanmasına benzer.
Geçmişte her klanın 200 ilâ 400 kişiyi alabilen yarısına kadar yere gömülü büyük toplumsal konutu (Ныӈлю/Nenglyu/Nıñlu) bulunduğu için köy odası yapılanması Sibirya Yupiklerinde görülmez.[4][5] Sibirya'daki Eskimolar içinde yalnızca Naukan Yupiklerinde görülür.
Günümüzde qargi yapılanması şehirleşmenin ve modernleşmenin görüldüğü yerlerde diğer geleneklerle birlikte terk edilmektedir. Olanlarda da zamanın şartlarına uygun değişimler gözlenmektedir. Yeniden canlandırılsa da daha çok folklorik toplanma salonu olarak görülmektedir.
Adlandırma
[değiştir | kaynağı değiştir]İngilizcede kullanılan kashim adı Yupikçe qasgim (qasgiq 'in relative ya da iyelik hâli) kelimesinden gelir. Köy odası yapılanmasının görüldüğü Eskimo halkları (ve Atabask Değinaklar) ve bu yapılanma için kullandıkları adlar:
| dil | tekil | ikil | çoğul |
| Naukan Yupikçesi | Qaygi | ||
| Alaska Yupikçesi | Qasgi/Qasgiq | Qasgit | |
| Chevak Çupikçesi | Qaygiq | Qaygit | |
| Nunivak Çupikçesi | Kiiyar | ||
| İnyupikçe (Alaska) | Qargi | Qargik | Qargich/Qargit |
| İnyupikçe (Küçük Diomede Adası)[6] | Qaġsriq | Qaġsrik | Qaġsrit |
| İnyupikçe (King Adası)[7] | Qagzriq | Qagzrik | Qagzrit |
| Batı Kanada İnuitçesi | Qadjgiq | ||
| Doğu Kanada İnuitçesi | Qaggiq ᖃᒡᒋᖅ | ||
| Değinakça (Alaska Atabasklarından) | trałtth'et |
Yapı
[değiştir | kaynağı değiştir]
Ters çevrilmiş korunaklı bir kayık (umiak) altı da qargi olarak kullanılsa da, genelde yarı yarıya toprağa gömülü tek odalı geniş ve büyük evdir. Köy odasının yapı malzemesi olarak içbölgedeki Kızılderili topraklarından sel sularına kapılıp sahile taşınan ağaç kütükleri ya da Point Hope, Alaska gibi balina avının yoğun yapıldığı yerlerde balina kemikleriyle yapılırdı. Yarı yarıya toprağa gömülü olup yan ve tavanı kütük ya da kemiklerle yurt çadırı biçiminde çatılarak dış yüzeyi ve çatısı toprakla örtülürdü ve girişi mağara hissini verir.[8][9] Kanada'da Nunavut'ta toprağa gömülmeden kar yüzeyinde büyük iglu biçiminde de yapılır.
Üstü toprakla örtülen Qasgiler küçük bir höyük gibi tümsek görünümlüdür. Yapımında köyün bütün erkekleri çalışırdı. Toprak kazılır, dalgaların kıyıya sürüklediği odun ve kütükler kullanarak duvar ve çatısı yapılır, üzerine kuru ot yığınları konarak üzeri toprakla örtülürdü. Çatıdan açılan çıkarılabilir pencereye "cam" olarak balina ya da morsun karınzarı gerilir. Taban yaygısı olarak daha önceden toplanan kuru otlar serilir. Qasginin ortasında ateş çukuru bulunur. Duvara yakın kıyılarda oturma ve yatma sekileri yapılır. Yaşlılar köşelere otururken yaşça küçük genç ve çocuklar duvarın merkezine doğru sıralanırdı.
Qasgide bulunan araçlar içinde su kovası ve suyun içilmesi için kepçe erkeklerin ortak kullanımındadır. Dört parçadan oluşan ateş yakma takımı, taban olarak yarı delik tahta parçası, deliğe sokulan iki karış boyunda bir çubuk ve çubuğa birkaç dolamayla sarılan bir ip ve çubuğun üst ucuna takılıp ağızda tutulan yarı delik parçadan oluşur. Tabandaki tahtanın tutuşması için ip çubuğa gergince sürtülerek dönmesi sağlanır. İçinde balık ya da balina yağı yakılan taştan lamba kabı ve onun ağaçtan ayaklığı, qasginin aydınlatılması için yeterliydi. Bakımı erkeklerce yapılan lambalar yalnızca qasgilerde olur, kadınların da kaldığı normal evlerde lamba kullanılmazdı. Bunların dışında, davetsiz konuklar için de bir balta silah olarak bekletilirdi.[10] Davul gibi dans malzemeleri de Qasgide muhafaza edilirdi. Karın zarından yapıldığı için davullar dansa kadar ateşten etkilenmeyecekleri bir yerde tutulurdu.
Törenler
[değiştir | kaynağı değiştir]
Qargi, erkekler arasında oynanan güreş, ağırlık kaldırma, zıplama, minyatür ok ve yay yarışması, kickball gibi değişik oyunların da mekânıdır. Eskimo dansı, Batılıların anladığı danstan oldukça farklı, seslerin genelde kısa ünlemlerden oluştuğu, çalgı olarak def benzeri davullarla ritim verilen maskelerle yapılan şamanistik bir törendir.
İnyupiklerde bugün açık havada yapılan Nalukataq şenlikleri, eskiden qargi içinde olur ve öldürülen balinanın ruhunun yatışması için şamanlarca (aŋatkuq) ritüel yapılırdı.[11]
Yupiklerde Nakaciuq (Bladder Festival) bayramı qasgi içinde yapılır ve 5-6 gün sürerdi. Eskiden sonu cinsel aktivite ile biten bu bayram yıllar önce terkedilmiştir ve bugün yeniden keşfedilerek daha çok dans yönüyle folklorik değer taşımaktadır.[12][13]
Okul
[değiştir | kaynağı değiştir]Köyün erkeklerinin erkek çocuklarıyla birlikte kaldıkları qasgiler aynı zamanda okul görevi de görürlerdi. İnyupik, Yupik ve Çupiklerin çetin coğrafyada hayatta kalma teknik ve bilgilerinin genç kuşaklara öğretilmesinde yüzyıllardır tek kurum Qasgilerdi. İyi bir avcı ya da balıkçı nasıl olunur, hangi hayvanlar hangi mevsimde nerede bulunur ve avlanır, neler yenir, nelerden sakınılır gibi yaşam için gerekli bilgi ve deneyimlerin paylaşıldığı yerlerdi. Evlilikte yapılması gerekenlerden tutun yapılmaması gereken şamanistik tabulara kadar hemen hemen her şeyin konuşulduğu Qasgiler, geleneksel hikâyelerin sıkça anlatıldığı mekânlardı. Bu masal ve hikâyeler daha çok efsanelere ya da avcılık serüvenlerine dayanıyordu.
Çocukarın, çetin Eskimo coğrafyasında sağ kalmalarını sağlayacak her türlü bilgi ve deneyimi öğrendikleri qargiler kimi zaman okullara rakip olarak görülmektedir. Uzman eğitimciler[14] Batı tarzı okullarla qargilerin rakip olamayacağını ve birbirlerini tamamlayıcı olduğunu dile getirirler.
1890 lı yıllarda Hristiyan misyonerler Kuzey Alaska'ya geldiğinde her köyde qargi bulunurdu. Misyonerlik faaliyetleri için qargiler bulunmaz bir fırsattı.
Yasaklar
[değiştir | kaynağı değiştir]
Eskimo köy odası yalnızca erkeklerin ve erkek çocukların kışı geçirmesi için tasarlanmıştır. Qargiye kapanma genelde sonbaharda kışa doğru başlar ve kışın ortalarında eğlence en doruğuna ulaşırdı. Kadınlar yalnızca eş ve çocuklarına yemek getirmek için uğrarlardı. Dans yapılacağı zaman kadın ve kızların köy odasına katılmalarına ses çıkarılmazdı. Kadınlar kendi normal evlerinde kalırlardı. Küçük Diomede Adası İnyupiklerinde yakıt ve gıdanın kısıtlı olduğu zamanlarda kadın ve kızların da normal ev yerine köy odasında kalmaları zorunluluktu[6]
Arkeoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Kargiler, yarı yarıya toprağa gömülü olduğundan Arktik bölgedeki en önemli ve belirgin arkeolojik kalıntıları oluştururlar. Tarihöncesi dönemlerden kalma kalıntıları bulunmaktadır.[15]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]- Aleut evi (ulax̂)
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Subsistence-Nerangnaqsaraput". 23 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2012.
- ^ "Qaygiq (Men's House),by Dr. John Pingayak (Çupiklerde)". 25 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2012.
- ^ Susan W. Fair, Alaska Native Art: Tradition, Innovation, Continuity 22 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "Edward J. Vajda, Siberian Yupik (Eskimo)". 28 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2012.
- ^ "ЭСКИМОСЫ Историческая справка Хозяйство и быт Духовная культура". 30 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2012.
- ^ a b Carol Zane Jolles (2006), Iñupiaq Maritime Hunters: Summer SubsistenceWork in Diomede, in Circumpolar Lives and Livelihood, A Comparative Ethnoarchaeology of Gender and Subsistence[ölü/kırık bağlantı], edited by Robert Jarvenpa and Hetty Jo Brombach, University of Nebraska Press, Lincoln and London, 2006
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 21 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2012.
- ^ Ernest S. Burch, Jr (2006), Social life in northwest Alaska: the structure of Iñupiaq Eskimo nations
- ^ Margaret B. Blackman (1992), Sadie Brower Neakok: An Inupiaq Woman
- ^ "Qasgim Aklui". 1 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2012.
- ^ "Norman A. Chance, Beyond Kin: Social and Cultural Life". 9 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2012.
- ^ "Bladder Dance by Zaz Hollander". 4 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2012.
- ^ The Yup'ik of Western Alaska 18 Aralık 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Source of Information: Fienup-Riordan, A. (1990). Eskimo essays. New Brunswick, NJ: Rutgers University Press. )
- ^ "Edna Ahgeak MacLean, The Revitalization of the Qargi, the Traditional Community House, as an Educational Unit of the Inupiat Community". 30 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2012.
- ^ James M. Savelle (2002), The Umialiit-Kariyit Whaling Complex and Prehistoric Thule Eskimo Social Relations in the Eastern Canadian Arctic 2 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Bulletin of National Museum of Ethnology 27(1): 159–188 (2002)