Алексей Аракчеев

Граф (1799 елдан) Алексе́й Андре́евич Аракче́ев (1769 елның 23 сентябре (4 октябре), Новгород губернасы Гарусовода — 1834 елның 21 апрелендә (3 майы) Новгород губернасы, Грузино авылы) — Павел I һәм Александр I зур ышанычына ия булган русия дәүләт эшлеклесе һәм хәрби лидер, аеруча Александр I идарә итүенең икенче яртысында («аракчеевшина»). Россия артиллериясе реформаторы, артиллерия генералы (1807), сугыш министры (1808-1810), Император канцлериясе (1812 елдан) һәм хәрби торак пунктлар (1817 елдан) баш начальнигы. Грузинодагы сарай-парк ансамбленең беренче хуҗасы (сакланмаган). Муштра һәм фрунтны бик яраткан.

Илтамга
Җенес	ир-ат
Ватандашлык	Россия империясе
Хезмәт итүе	Россия империясе
Титул	граф[d]
Туу датасы	23 сентябрь (4 октябрь) 1769
Туу урыны	Гарусово[d], Россия
Үлем датасы	21 апрель (3 май) 1834 (64 яшь)
Үлем урыны	Грузино[d], Нугурыт өязе[d], Новгород губернасы, Россия империясе
Кардәш	Аракчеев, Андрей Андреевич[d]
Ыруг	Аракчеевлар
Һөнәр төре	сәясәтче, хәрби хезмәткәр
Башкарган вазыйфа	Россия Федерациясе саклану министры[d] һәм член Государственного совета Российской империи[d]
Әлма-матер	Икенче кадетлар корпусы[d]
Хәрби дәрәҗә	әртилирия янаралы[d]
Сугыш	Наполеон сугышлары
Бүләкләр	орден Святого Иоанна Иерусалимского[d] (8 гыйнвар 1799)
Сурәтләнә	Портрет Алексея Андреевича Аракчеева (1769-1834)[d]
Алексей Аракчеев Викиҗыентыкта

Туу урыны

Елизавета Андреевна Аракчеева (Ветлицкая) (1750-1820), А. А. Аракчеевның әнисе.

Чыгышы буенча Аракчеевларның асыл дворян гаиләсеннән . Туган урыны төгәл билгеле түгел иде. Бөек Совет энциклопедиясендә Новгород провинциясе туган урыны итеп күрсәтелә. «Ватан тарихы» энциклопедиясе (Мәскәү, 1994) тууы турында мәгълүмат бирми. «Танылган русиялеләр» җыентыгында да (Лениздат, 1996) төгәл мәгълүмат юк. Н.Н. Постников (1913), Бежецк территориясендә тупланган легендаларга нигезләнеп, Курганы авылын (Тверь өлкәсе) — әнисенең авылын саный. С.Н.Шубинский (1908), бернинди дәлил дә китермичә, Тверь губернасы Гарусово авылын атый. Җирле тарихчы Д.Л. Подушков граф Аракчеевның тууы һәм балачагын Удомля күле ярындагы Гарусово авылында үткәрүе турында бәхәсләшә (бүген Твер өлкәсенең Удомель өлкәсе). Алексей Андреевич Аракчеевның хәзерге биографы В. А. Томсинов аның кайда туганы турындагы сорауга төгәл җавап биреп булмый, чөнки Алексейның тууы турында бернинди документ та исән калмаган дип саный. Аның әнисе Елизавета Андреевна, 1769 елның 23 сентябрендә — ул туган көнне — бәлки, Гарусовода яки Курганыда торгандыр. Алексейның балачагы Гарусовода, Курганыда һәм Бежецкида үткән” .

Тууы турында язмасын 2017 елның мартында Тверь өлкәсендә инженер Владимир Крутов таба. «О рождающихся, 1769 года» дигән документта 20нче сан астында: «в октябре 5 числа усадища Гарусова у помещика Андрея Андреева сына Аракчеева сын Алексей» дип язылган. Шулай итеп, булачак дәүләт эшлеклесе Гарусовода туган .

Балачагы

Авыл дьяконы җитәкчелегендә рус грамотасы һәм арифметикадан башлангыч белем ала. Малайның хисапка сәләте ачыла һәм бик тырышып шөгыльләнә.

Улын артиллерия кадетлар корпусына урнаштырырга теләп, Андрей Андреевич Аракчеев (1732 —1797) аны Санкт-Петербургка алып килә. Ярлы җир хуҗасы күп сынаулар кичерә. Хәрби мәктәпкә язылу өчен генә ике йөз сумга кадәр түләргә кирәк була, Андрей Андреевичның акчасы булмый. Андрей Андреевич улы белән, башкаладан китәргә җыенганда, беренче якшәмбе көнне ул ярлыларга Екатерина II җибәргән акчаны таратыучы Санкт-Петербург митрополиты Гавриилга килә. Аракчеев өлешенә өч көмеш сум төшә. Гурьева ханымнан тагын бераз пособие алганнан соң, Андрей Андреевич, Санкт-Петербургтан китәр алдыннан, бәхетен сынап карарга була: улының язмышы аның белән бәйле Пётр Иванович Мелиссинога килә. Пётр Иванович Андрей Андреевичның үтенечен уңай кабул итте, һәм яшь Аракчеев корпуска кабул ителә. Фәндәр, аеруча математика буенча уңышы тиздән аңа (1787 ел) офицер дәрәҗәсенә үрләргә мөмкинлек бирә.

Буш вакытта ул граф Николай Иванович Салтыковның улларына артиллерия һәм фортификация ныгыту буенча дәресләр бирә, бу эшне аңа беренче хәйриячесе шул ук Пётр Иванович Мелиссино тәкъдим итә.

Берникадәр вакыттан соң, тәхет варисы Павел Петрович, җитез генә артиллерия офицеры бирүен сорап, Салтыковка мөрәҗәгать итә. Граф Салтыков Аракчеевны иң яхшы яктан тәкъдим итә. Алексей Андреевич аңа бирелгән боерыкларның төгәл үтәлеше, армый-талмый эшләве, хәрби дисциплинаны белүе, билгеләнгән тәртипкә катгый буйсынуы белән рекомендацияне тулысынча аклады. Озакламый болар барысы да бөек кенәздә Аракчеевка карата ихтирам уята. Алексей Андреевич Гатчина коменданты һәм соңыннан варисның барлык җир гаскәри көчләре начальнигы дәрәҗәсенә күтәрелә. Ул Павелга «Россиядә тиңе булмаган хәрби тәрбиә яки муштра остасы» буларак кирәк була .

Павел патшалыгы

Тәхеткә утыргач, император Павел Петрович бик күп бүләкләр тапшыра, аеруча аңа якын кешеләргә. Аракчеевны да онытмый: шулай итеп, полковник буларак, ул 1796 елның 7 ноябрендә Петербург коменданты булып китә; 8 ноябрдә генерал-майор; 9 ноябрьдә —Преображенский полкы гвардия майоры; 13 ноябрь —1 дәрәҗә Изге Анна ордены кавалеры; киләсе ел, 1797 елның 5 апрелендә, 27 яшендә, аңа барон дәрәҗәсе һәм Изге Александр Невский ордены бирелә. Моннан тыш, гали җәнәпләре, барон Аракчеевның миек ягыннан җитеш яшәмәгәнен белә, ике мең крестьяны булган теләгән губерна сайлау мөмкинлеген бирә. Аракчеевка милек сайлауы авыр була. Ниһаять, ул соңрак тарихи урынга әйләнәчәк Новгород өлкәсенең Грузино авылын сайлый. Сайлауны патша раслый.

1798 елның 18 мартында Алексей Андреевич хезмәтеннән азат ителә, ләкин шул ук вакытта аңа генерал-лейтенант дәрәҗәсе бирелә. Берничә айдан, 1798 елның 22 декабрендә, Аракчеев генерал-квартирмейстер итеп кабат эшкә алына һәм киләсе елның 4 гыйнварында ул гвардия артиллерия батальоны сакчылары командиры һәм барлык артиллерия инспекторы итеп билгеләнә; 8 гыйнварьдә — Иерусалимның Изге Яхъя ордены командоры; искиткеч тырышлыгы һәм хезмәт файдасына эшләве өчен 5 майда — Россия империясенең графы.исеменә лаек була. Шул ук елның 1 октябрендә Аракчеев тагын бер тапкыр хезмәттән азат ителә. Бу юлы отставка яңа патша тәхеткә утырганчыга кадәр дәвам итә.

Александр патшалыгы

Кышкы сарай янындагы Мойкадагы Аракчеев йорты. Архитектор Ф. Демерцов.

1801 елда император Александр Павлович тәхеткә утыра, Алексей Андреевич тәхет варисы белән хезмәте буенча якыная.

1802 елда Аракчеев җитәкчелегендә артиллерияне үзгәртү буенча комиссия оештырылды, алар арасында танылган русия артиллеристлары И. Г. Гогель , A. И. Кутайсов һәм X. Л. Эйлер була. Бу комиссия соңрак Аракчеев системасы яки 1805 системасы дип аталган кораллар системасын эшләде: 12 фунтлы пушканың килограммлы тупның калибры 121 мм, көбәк авырлыгы 800 кг, лафет арба авырлыгы 670 кг; 6 фунтлы пушканың калибры 95 мм, көбәге авырлыгы 350 кг, арбасы—395 кг; калибрлы 1/2 ботлык единорогның калибры 152 мм, көбәк авырлыгы 490 кг, арба авырлыгы 670 кг; калибрлы 1/4 ботлык единорогның калибры 123 мм, көбәк авырлыгы 345 кг, арбасы — 395 кг. 1803 елның 14 маенда Аракчеев үзенең элеккеге урынына, ягъни барлык артиллерия инспекторы һәм лейб-гвардия артиллерия батальоны командиры итеп билгеләнә. 1805 елда ул Аустерлиц сугышында пехота дивизиясенә командалык итә. Мюратның уланнарына һөҗүм итте, ләкин бу һөҗүм уңышсыз була, ә Аракчеев үзе яралана.

1806 елның 4 февралендә ул Петербург Сергиев Җәмигъ соборында вафат булган полковник кызы Наталья Фёдоровна белән никахлаша , әмма тиздән аның белән аерылыша. 1807 елда ул артиллерия генералы итеп күтәрелә, ә 1808 елның 13 (25) гыйнварендә сугыш министры итеп билгеләнә; 17 (29) гыйнварендә, аңа комиссариат һәм тәэмин итү бүлекләрен буйсындырып, барлык пехота һәм артиллериянең генераль инспекторы итеп билгеләнә. Министрлык белән идарә иткән вакытында Аракчеев хәрби идарәнең төрле өлешләре өчен яңа кагыйдәләр һәм положениелар чыгарыла, хат алышулар гадиләштерелә һәм кыскартыла, резерв туплау өчен рекрут деполары һәм күнекмә батальоннары булдырыла; артиллерия яңартып оештырыла, офицерларның махсус белем дәрәҗәсен күтәрү өчен чаралар күрелә, материаль өлеш тәртипкә китерелә һәм камилләштерелә. Бу үзгәрешләрнең уңай нәтиҗәләре 1812—1814 еллардагы сугышларда күренде.

Швеция белән сугышта актив катнаша, 1809 елның февралендә Абога (Турку) бара. Анда, кайбер генераллар, патшаның сугыш театрын Швеция ярларына күчерү боерыгын исәпкә алып, төрле кыенлыкларга сылтана. Россия гаскәрләренә күп каршылыкларны кичерергә туры килә, әмма Аракчеев бик тырышып эшли.

Россия гаскәрләренең Аланд утрауларына хәрәкәте вакытында, Швециядә үзгәрешләр була: түңкәреш нәтиҗәсендә тәхеттән куылган Густав-Адольф урынына аның бабасы Зюдерманланд герцогы патшалыкка килә. Аланд утрауларын саклау генерал Дёбельнга ышанып тапшырыла, һәм ул рус отряды командиры Кнорринг белән сугыш тәмамлау турында сөйләшүләр алып бара. Ләкин Аракчеев Кноррингның эшен хупламый һәм, генерал Дёбельн белән очрашканда, үзенең гали җәнәпләре тарафыннан сувереннан «килешү төзү өчен түгел, ә тынычлык урнаштыру өчен» җибәрелүен әйтә.

Рус гаскәрләренең артабангы хәрәкәте бик шәп иде Барклай де Toлли Kваркен аша үтә һәм Шувалов Торнионы яулый. 5 сентябрьдә Фридрихсгам тынычлык килешүе имзалана, аның нигезендә Финляндия, Вастерботтенның Торнио елгасы һәм Аланд утраулары өлеше Россиягә бирелә.

1810 елның 1 гыйнварында Аракчеев Сугыш министрлыгыннан китә һәм ул вакытта яңа төзелгән Дәүләт Советында, Министрлар Комитетында һәм Сенатта булу хокукы белән, Хәрби эшләр департаменты председателе итеп билгеләнә.

1812 елның 14 июнендә, Наполеонның якынлашуын исәпкә алып, аны кабат хәрби эшләр белән идарә итәргә чакыралар; Аракчеев сүзләре буенча, «шул көннән алып, суверенның барлык яшерен боерыклары, докладлары һәм шәхси боерыклары белән, бөтен Франция сугышы минем кулым аша үтте».

Ватан сугышы вакытында Аракчеев борчылуларының төп темасы резервлар формалаштыру һәм армиягә азык-төлек белән тәэмин итү иде, һәм тынычлык урнашканнан соң, императорның Аракчеевка ышанычы шулкадәр артты ки, аңа хәрби сораулар гына түгел, ә гражданлык идарәсендә иң югары планнарны үтәү бурычы да бирелә.

Бу вакытта Александр I аеруча зур хәрби торак пунктлар (авыллар) идеясы белән кызыксына башлады. Кайбер мәгълүматларга караганда, Аракчеев башта бу идеяга ачык ризасызлык күрсәткән; ләкин патшаның какшамас теләген исәпкә алып, ул күптәнге, тарихи яктан билгеләнгән гореф-гадәтләрдән һәм гадәти тормыш тәртибеннән көчләп өзгән эшне, кешеләрнең зарлануларыннан оялмыйча, кинәт, аяусыз эзлеклелек белән, тормышка ашыра. Хәрби торакларга күченүчеләр арасында күп кенә баш күтәрүләр котылгысыз катгыйлык белән бастырыла; торак пунктларның тышкы ягы үрнәк тәртипкә китерелә; патшага аларның иминлеге турында иң арттырылган имеш-мимешләр генә җиткерелә, һәм хәтта югары дәрәҗәле түрәләр дә, моны аңламаганга, яисә көчле временщик вакытлы түрәдән курканга, яңалыкны бик мактыйлар.

Аракчеевның эшләргә йогынтысы һәм аның көдрәте император Александр Павлович идарә иткән елларда тулысынча сакланган. Иң абруйлы дворян, патшага якын булса да, Аракчеев, Александр Невский орденыннан, аңа бирелгән бүтән орденнардан: 1807 елда Изге Владимир орденыннан һәм 1810 елда — Изге Рәсүл Андрей Орденыннан баш тарта, һәм үзенә Андрей Первозванный ордены рескриптын гына калдыра.

1814 елда Аракчеев генерал-фельдмаршал дәрәҗәсеннән баш тартты .

Бриллиант белән бизәлгән патша портреты бирелгәч, Алексей Андреевич бриллиантларны кире кайтара һәм портретны үзенә калдыра. Император Александр Павлович Аракчеевның әнисенә статс-дама дәүләт ханым исемен бирергә теләгән. Алексей Андреевич бу хуплаудан баш тарта. Аракчеев патшага бу хәлне шулай аңлата: «Мин сезнең император Гали Җәнәпләренең мәрхәмәтегез белән канәгать, ләкин сездән әниемне дәүләт ханым итеп хупламавыгызны сорыйм; ул бөтен гомерен авылда үткәрде; монда килсә, аны сарай яны ханымнар мыскыллаячак, һәм гади ялгыз тормышында аңа бу бизәк кирәк түгел». Бу вакыйга турында аңа якын кешеләргә Алексей Андреевич: «гомеремдә бер генә тапкыр мин әнием алдында гаепле булып калдым: патша аңа шушындай өстенлек биргәнен яшердем. Әгәр дә минем аны бу зурлаудан мәхрүм иткәнемне белсә, ул миңа ачуланыр иде»,— дип әйтә торган булган (Россия җиренең истәлекле кешеләр сүзлеге, 1847 ел).

1821 елның 28 июле (9 августы) русия императоры Алек­сан­др I Себер комитеты булдыра һәм граф А. А. Аракчеев аның беренче составына кертелә.

Соңрак еллар

Грузино милегендә Аракчеев йорты

1825 елның 19 ноябрендә Александр I кинәт үлә.

Николай I Аракчеевны эштән ала. Дәүләт Советы әгъзасы исемен саклап, Аракчеев чит илләргә сәяхәткә китә; Аракчеевның Грузинодагы җариясе һәм мөлкәте идарәчесе Настасья Минкинаның (Шумская) отставкага китүе һәм хезмәтчеләре үтерүе аркасында сәламәтлеге бозыла. 1833нче елда, Аракчеев дәүләт заём банкына банкнотларда 50 000 сум акча кертә, һәм бу сумма 93 ел дәвамында барлык процентлары белән кагылгысыз булып калырга тиеш: шушы капиталның ¾ өлеше 1925 елга кадәр (рус телендә) Александр I идарә иткән вакыт турында иң яхшы тарих язган кешегә бүләк булырга тиеш, бу акчаның калган бер чиреге бу әсәрне бастыру чыгымнарына, шулай ук икенче премиягә һәм ике тигез өлеш Александр I тарихын рус теленнән немец һәм француз телләренә тәрҗемә итәчәк кешеләргә бирелергә тиеш ди. Аракчеев үз авылы җәмигъ гыйбадәтханәсе алдында түбәндәге сүзләр язылган: «Мәрхәмәтле патшага, мәрхүм булу кайгысыннан» Александрга искиткеч бронза һәйкәл эшләтә. Аракчеевның гомуми эш өчен соңгы файдасы — 300 000 сум хәйрия акча бүлә, бу капитал процентларыннан Новгород һәм Тверь губерналарының ярлы дворяннары балаларын Новгород кадет корпусында тәрбияләү өчен тотырга васыят итә.

Аракчеевның сәламәтлеге начарая. Николай I, аның хәлен белеп, лейб-медик Виллиены Грузинога җибәреп тә карый, ләкин ул да ярдәм итә алмый. 1834 елның 21 апрелендә Аракчеев «үз бүлмәсендә, Александр портретыннан күзләрен алмыйча, Бөтен Россия Самодержецы өчен карават булып хезмәт иткән диванда ятып, якты дөнья белән хушлаша». Николай I җибәргән табиптан, ким дигәндә бер айга гомерен озайтуын сорап кычкыра, әмма медик көчсез була. Ниһаять, соңгы сулышын алып: «Каһәр төшкән үлем», — ди. Грузино авылы чиркәвендә, император Павел I бюсты төбендә — Аракчеевның кабере.

Ул варислар калдырмыйча үлә . 1816 елда император Александр I Аракчеевның рухи ихтыярын раслый, Идарә итү Сенатына васыятьне саклауны ышанып тапшыра. Аракчеев васыятьне үтәүче варис сайларга өлгерми; Аракчеев күрсәтмәләрендә варис сайлауны императорга тапшыру мөмкин диелә. Графның мондый ихтыяры аркасында, бер яктан, мәрхүмнең милкен бүлгеләмичә аңа ия булу һәм крестьяннар иминлеген ныгыту, икенче яктан, Аракчеевның һәрвакыт җәмгыять файдасына ынтылучан исемен саклап калу теләге белән, Николай I Грузино волостен һәм аңа караган барча күчемсез милекне шушы вакыттан бирле Аракчеев исемен йөртүче Новгород кадетлар корпусына (соңрак Нижный Новгородта урнашкан) тапшыра — уку йорты, милектән алынган керемнәрне асыл яшьләр мәгарифенә тотып, васыять бирүченең исемен һәм гербын ала.

Бәяләү

А.Д.Аракчеев портреты. Дж. Доу, 1823, Эрмитаж

Николай Александрович Саблуков үзенең язмаларында Аракчеевның тышкы кыяфәте турында:

Аракчеев тышкы яктан мундирдагы зур маймылга охшаган. Ул буйга озын, арык һәм тарамышлы кеше; аның гәүдәсе төз түгел; ул бөтеркә һәм озын юка муенлы булгач, анда сеңерләр һәм мускуллар анатомиясен өйрәнергә һ. б. мөмкин булыр иде. Һәм ул ияген ничектер катыравыклы җыерчыкландыра. Аның колаклары зур, мул итле, башы һәрвакыт читкә авышкан, шыксыз; йөзенең төсе чиста түгел, яңаклары эчкә баткан, борыны киң һәм почмаклы, борын тишекләре кабарынкы, авызы зур, маңгае салынкы. Аның портретын сүрәтләүне тәмамлап — батынкы күзләре соры, һәм аның йөзенең барлык гыйбарәсе акыл һәм усаллык катнашмасын тәшкил итә иде.

Балачактан, караңгы чырайлы һәм аралашмаучан, ул гомере буе шулай булып кала. Искиткеч акыл һәм риясызлык белән ул үзенә кемдер эшләгән яхшылыкны исендә тота иде. Монарх ихтыярын канәгатьләндерү һәм хезмәт таләпләрен үтәү белән беррәттән, ул бернәрсәдән дә оялмады. Аның чикләнмәгән диярлек идарә итү вакыты (XIX гасырның беренче чиреге) һәркем аңардан куркып торырлык террорның бер төре иде. Гомумән, ул үзе турында яхшы хәтер калдырмады. Аның кул астында эшләүчеләр истәлекләрендә (Аракчеев: Свидетельства современников. — М .: Новое литературное обозрение, 2000) аның турында кеше һәм начальник буларак гаҗәеп нык хиссез һәм чиктән тыш рәхимсез кеше дип язып калдырган.

Тарихчы Зубов Андрей Борисович үзенең «Россия төңкәрелеше сәбәпләре турында уйланулар» дип аталган хезмәтендә хәрби торак пунктларын Александр I патшаның Россиядә либераль реформаларны тормышка ашырганда таяныч булырлык сыйныф оештыру теләге белән бәйледер ди. Автор Аракчеев һәм аның эшчәнлеген шулай бәяли:

Аракчеев, яшь чагыннан бирле диндар һәм изгелекчән православ христиан, менә дигән оештыру сәләте һәм идарә итү талантына ия, мөгаен, иң мөһиме, үз файдасын карап яки дан өчен түгел, ә Император кебек үк, әхлакый бурычына ияреп хезмәт иткәндер... мондый хезмәткәр Александрга чиксез кирәк иде. Император гатчин дустының йомшаклык һәм кимчелекләрен — аз культуралы, үпкәчел, көнчел, патшалык юмартлыгына мохтаҗ икәнен яхшы белгәндер, әмма боларның барысы да патшаның күз алдында аның өстенлекләре белән капланды. Александр, Аракчеев һәм кенәз Александр Николаевич Голицын өчесе — Россияне XVIII гасыр «бөек» монархларының — Пётр I һәм Екатерина II — гамәлләре белән билгеләнгән юлдан чак милли катастрофага борып җибәрә алырлык шундый көчле рычаг тәшкил итте.

(Андрей Зубов. Размышления над причинами революции в России. Царствование Александра Благословенного. «Новый Мир» 2006, № 7).

ХХ гасыр азагында, Россия тарихчылары Аракчеевның эшчәнлегенә башкача бәя бирә башладылар. 1808—1809 еллардагы Россия-Швеция сугышы вакытында Аракчеев гаскәрне тәэмин итүне бик яхшы оештыра. Хәрби хәрәкәтләрдә шәхси катнашуы һәм оештыру белән шведларны тынычлык сөйләшүләрен башларга күндерде. 1812—1813 елларда русия армиясенең җиңүләре, хәрби бүлек, тәэмин итү Аракчеев җитәкчелегендә булмаса, алай ук бына дигән булмас иде. 1812 елга кадәр армиянең хәрби хәрәкәтләргә яхшы әзерләнүе 1812 елгы Ватан сугышында дошманның тар-мар ителүенә ярдәм итте.

Аракчеев гомере буе русия җәмгыятендә тамыр җәйгән ришвәтчелеккә нәфрәт белән караган. Җинаять өстендә тотылган кешеләр, кем булыуына карамастан, кичекмәстән вазифаларыннан куылган. Тиз арада карар чыгармый озакка сузуны волокита һәм, нәтиҗәдә, ришвәт алу максатыннан янап акча таләп итүчеләр рәхимсез эзәрлекләнгән. Аракчеев мәсьәләләрне тиз арада хәл итүне таләп иткән һәм үтәлеш вакытын катгый күзәткән.

Ниһаять, Аракчеевның әдәплелеге патша Александр I еш кына башкаладан киткән чакларында Аракчеевка ышанып калдырган кул куйылган чиста боерык бланклары белән раслана. Временщикның дошманнары җитәрлек булса да, патша ышанып тапшырган буш формаларны Аракчеев үзенә ярамаганнарга каршы яки шәхси максатларда кулланмаган.

Хәзерге заман тикшеренүчеләре аны «ватан тарихында иң нәтиҗәле идарәчеләрнең берсе» ди һәм «зур планнар тормышка ашыру сәләтенә ия идеаль башкаручы» дип саный .

Пушкин Аракчеев турында

А. С. Пушкин Аракчеевка берничә цензура үткәрмәслек эпиграмма багышлаган . Ләкин дәрәҗәле кешенең үлеме турында Пушкин хатынына болай дип яза: «бөтен Россиядә бер мин үкенәмдер — аның белән очрашып, туйганчы сөйләшә алмадым» .

Аракчеевщина — Аракчеев эшчәнлеге белән бәйләп күрсәтелүче реакцион полиция деспотизмы һәм хәрби төркемнең рәхимсезлеге. Бу термин XIX гасырның беренче чиреге ахырыннан либераль мохиттә теләсә нинди тупас үзбашлыкны билгеләү өчен кулланыла. Аракчеев эшчәнлеге аеруча совет тарихчылары һәм публицистлары тарафыннан Россия автократиясенең (самодержавие) ямьсез күренеше буларак тискәре бәяләнде. Кагыйдә буларак, Аракчеевның дәүләт эшлеклесе һәм хәрби лидер буларак эшчәнлегенә җитди анализ ясалмады. Шуңа күрә бу термин Павел I һәм Александр I идарә иткән вакытның гомумиләштерелгән тискәре мәгънәсен чагылдыра.

Киногәүдәләнеше

• Карнович-Валуа, Сергей Сергеевич («Юность поэта» СССР, 1937).
• Астангов, Михаил Фёдорович («Суворов» СССР, 1941).
• Толубеев, Андрей Юрьевич («Шаги императора» СССР, 1990).
• Ицков, Юрий Леонидович («18-14» Россия, 2007).
• Клюев, Борис Владимирович («1812: Уланская баллада» Россия, 2012).

Аракчеев басмалары һәм Хәрби торак пунктларның типографиясе

Хәрби торак пунктлары штабы янында граф Аракчеев полиграфия йорты ача, анда ул төрле басмаларны кечкенә тиражда бастырып чыгара. Бу китапларның кайберләре хәрби торак пунктларда яшәүчеләр өчен кагыйдәләр тәкъдим итә, кайберләре Грузино авылындагы Аракчеевның ата-бабалары йорты турында. Иң зур библиографик сирәклек «Грузино авылының күренешләре» китабы, бай бизәлгән басма. Альбомда 40 литография бар. Басылган елы — 1823 яки 1824, төгәл тираж билгеле түгел.

Хәтер

1820 елда Беллинсгаузен Аракчеев исемен Россиянус утрауларының ( Фангатау Туамоту) берсенә бирде.

Сылтамалар

• Аракчеев А. А. Автобиографические заметки графа Аракчеева // Русский архив. — 1866. — Вып. 9. — Стб. 923—927.
• Аракчеев А. А. Из рассказов гр. А. А. Аракчеева // Исторический вестник. — 1894. — Т. 58, № 10. — С. 301—304.
• Аракчеев А. А. Письма 1796—1979 гг. / Сообщ. А. И. Макшеев // Русская старина. — 1891. — Т. 71, № 8. — С. 404—407. — Под загл.: Алексей Андреевич Аракчеев в 1796—1797 гг.
• Аракчеев А. А. Письмо графа Аракчеева к графине Канкриной / Примеч. П. А. Вяземского 2013 елның 3 ноябрь көнендә архивланган. // Русский архив. — 1868. — Изд. 2-е. — М., 1869. — Стб. 281—283.
• Аракчеев А. А., Карамзин Н. М. Письма к великому князю цесаревичу Константину Павловичу / Сообщ. Г. Александровым 2013 елның 3 ноябрь көнендә архивланган. // Русский архив. — 1868. — Изд. 2-е. — М., 1869. — Стб. 289—293.
• Биографический очерк Аракчеева Алексея Андреевича 2014 елның 1 март көнендә архивланган.
• Биографический очерк об Алексее Аракчееве
• Биография Аракчеева
• Вилие Я. В. Письмо Я. В. Виллие к А. А. Аракчееву
• Врангель Н., Маковский С., Трубников А. Аракчеев и искусство 2014 елның 27 февраль көнендә архивланган. // Старые годы. — 1908. — № 7. — С. 439—471. (иллюстр.).
• Граф А. А. Аракчеев. (Материалы) 2013 елның 3 ноябрь көнендә архивланган. // Русская старина, 1900. — Т. 101. — № 1. — С. 97-106.
• Гриббе А. К. Граф Алексей Андреевич Аракчеев. (Из вспоминаний о Новгородских военных поселениях). 1822—1826 2013 елның 27 декабрь көнендә архивланган. // Русская старина. — 1875. — Т. 12, № 1. — С. 84-123.
• Европеус И. И. Воспоминания Европеуса о службе в военном поселении и об отношениях к графу Аракчееву 2013 елның 27 декабрь көнендә архивланган. // Русская старина. — 1872. — Т. 6, № 9. — С. 225—242.
• Европеус И. И. Воспоминания И. И. Европеуса. Бунт военных поселян короля прусского полка. 17-го июля 1831 г. 2013 елның 27 декабрь көнендә архивланган. // Русская старина. — 1872. — Т. 6, № 11. — С. 547—558.
• Зубов Андрей. Размышления над причинами революции в России. Царствование Александра Благословенного
• Минкина Н. Ф. (Шумская) Письма Настасьи Федоровой Минкиной к графу А. А. Аракчееву / Сообщ. Н. Г. Богословским 2013 елның 27 декабрь көнендә архивланган. // Русский архив. — 1868. — Изд. 2-е. — М., 1869. — Стб. 1656—1672.
• Отто Н. К. Черты из жизни графа Аракчеева / Сообщ. И. К. Отто 2011 елның 29 сентябрь көнендә архивланган. // Древняя и Новая Россия. — 1875. — Т. 1, № 1. — С. 95-102.
• Пикуль В.С. «Сын Аракчеева — враг Аракчеева», миниатюра.
• Подушков Д. Л. Роль графа А. А. Аракчеева в Отечественной войне 1812 года. Краеведческий альманах «Удомельская старина», № 29, сентябрь 2002.
• Подушков Д. Л. Родословная Аракчеевых. Краеведческий альманах «Удомельская старина», № 29, сентябрь 2002. Колькольцов В. Б. Исполнил и дополнил
• Подушков Д. Л. (составитель), Воробьев В. М. (научный редактор). Знаменитые россияне в истории Удомельского края. — Тверь: СФК-офис, 2009. — 416 с.
• Романович Е. М. Пресмертные дни и кончина графа Аракчеева. (Из рассказа отставного штабс-капитана Евгения Михайловича Романовича) / Сообщ. П. А. Мусатовским 2013 елның 3 ноябрь көнендә архивланган. // Русский архив. — 1868. — Изд. 2-е. — М., 1869. — Стб. 283—289.
• Сигунов Н. Г. Черты из жизни графа Аракчеева. Рассказы генерал-майора Ник. Григор. Сигунова / Сообщ. М. И. Богданович 2013 елның 3 ноябрь көнендә архивланган. // Русская старина. — 1870. — Т. 1. — Изд. 3-е. — Спб., 1875. — С. 245—249.
• Словарь русских генералов, участников боевых действий против армии Наполеона Бонапарта в 1812—1815 гг. // Российский архив. История Отечества в свидетельствах и документах XVIII—XX вв. : Сборник. — М.: студия «ТРИТЭ» Н. Михалкова, 1996. — Т. VII. — С. 297-298. — ISSN 0869-20011. (Комм. А. А. Подмазо)
• Томсинов В. А. Аракчеев (серия «Жизнь замечательных людей»). — М.: Молодая гвардия, 2003, 2010
• Томсинов В. А. Временщик (Исторический портрет А. А. Аракчеева). — М.: Зерцало-М, 2013, тираж 700 зкз.
• Троицкий Н. Россия во главе Священного союза: Аракчеевщина
• Аракчеев: Свидетельства современников. — М.: Новое литературное обозрение, 2000.