Ману законнары исемле битнең чыганагын карау

{{УК}}
'''''Манусмрти''''' ([[санскрит]] телендә: {{lang|sa|मनुस्मृति}}), шулай ук '''''Манусмрити''''' дип языла,<ref>[http://oxfordindex.oup.com/view/10.1093/acref/9780195134056.013.0539 Manusmriti] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191019135627/https://oxfordindex.oup.com/view/10.1093/acref/9780195134056.013.0539 |date=2019-10-19 }}, The Oxford International Encyclopedia of Legal History (2009), Oxford University Press, ISBN 978-0195134056, See entry for Manusmriti</ref> ул [[Һинд дине]]нең күп [[Дхармашастра]]ларының борынгы законнар тексты.<ref name="Flood 1996, page 56">Flood (1996), page 56</ref> Ул Һиндстанда Британия хөкемдарлыгы вакытында беренче тәрҗемә ителгән текстларның берсе, 1794 елда Сэр Вильям Джоунс тарафыннан.<ref name="Flood 1996, page 56"/> ул колониаль хөкүмәт тарафыннан [[Һинд дине]] законнарын формулалаштыру өчен кулланылган.<ref>P Bilimoria (2011), The Idea of Hindu Law, Journal of the Oriental Society of Australia, Volume 43, pages 103—130</ref><ref name="donalddavis"/>

''Манусмрити''ның илледән артык манускриптлары мәгълүм, ләкин иң элек табылган, күбесенчә тәрҗемә ителгән һәм оригиналь юрама дип кабул ителгәне 18-енче гасыр «Куллука Бхатта комментарлары белән Калькутта манускрипты». Хәзерге заман фәне бу оригинальлекне шик астына куя һәм Һиндстанда табылган Манусмритиның төрле манускриптларында үзе эчендә туры килми торган урыннары бар һәм үзара шулай ук, бу чынлык, эченә чит мәгълүмат кертү һәм текстка соңрак интерполяцияләр турында борчулар күтәрә.

Метрик текст [[санскрит]] телендә, төрлечә безнең эраның 2-нче гасырдан 3-енче гасырга кадәр карый һәм үзен [[Ману]] (Сваямбхува) һәм [[Бхригу]]ның [[дхарма]] темаларына, мәсәлән: вазифалар, хокуклар, законнар, үз-үзенңе тоту, корбаннар һәм башкалар турында лекцияләре. Текстның мәшһүрлеге Һиндстаннан тыш колониаль эрага кадәр таралган. Урта гасыр эрасының [[Мьянма]] һәм [[Таиланд]]ның Буддизм законы шулай ук Мануга карый.<ref>Steven Collins (1993), The discourse of what is primary, Journal of Indian philosophy, Volume 21, pages 301—393</ref><ref>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, pages 3-4</ref> һәм текст [[Камбоджа]] һәм [[Индонезия]]нең борынгы Һинду патшалалыкларына тәэсир ясаган.<ref>Robert Lingat (1973), The Classical Law of India, University of California Press, ISBN 978-0520018983, page 77</ref>

Манусмрити шулай ук '''''{{IAST|Манава-Дхармашастра}}''''' яки '''''Манава (кеше) законнары''''' дип атала.<ref name=olivelle18/>

== Номенклатура ==
''Манусмрити'' ул чагыштырмача хәзерге заман термины һәм соңгырак инновация, аның текст шигырь формасында булуы ихтимал.<ref name=olivelle18/> Илледән артык манускриптның табылган текстлары бу атаманы беркайчан да кулланмый һәм титулны «Манава Дхармашастра» дип атый ''Manava Dharmasastra'' (Санскритча: मानवधर्मशास्त्र) аларның һәр бүлекнең ахырындагы [[колофон]]нар башында. Хәзерге заман фәнендә, бу ике атама да бер текстка карый.<ref name=olivelle18>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, pages 18-19, 41</ref>

== Хронология ==
Унсигезенче гасыр филологлары [[Сэр Уильям Джоунс]] һәм [[Карл Вильгельм Фридрих Шлегель]] ''Манусмрити''ны тәңгәл килә торган рәвештә безнең эрага кадәр 1250 елдан безнең эрага кадәр 1000-енче еллар белән даталаганнар, бу соңгырак лингвистик тикшеренүләр буенча раслануга лаеклы түгел, чөнки текстның теле соңгырак Ведик текстлар, мәсәлән, безнең эраның 500-енче елга берничә гасыр элегрәк даталанган [[Упанишада]]лардан соңгырак дәвергә карый.<ref>{{cite book|title=The Indian Empire: Its People, History and Products|author=[[:en:William Wilson Hunter|William Wilson Hunter]]|page=114|publisher=Routledge}}</ref> Соңгырак фән текстның хронологиясен безнең эрага кадәр 200-енче елдан алып безнең эраның 200-енче елына үзгәрттеләр.<ref>For composition between 200 BCE and 200 CE see: Avari, p. 142. For dating of composition «between the second century BCE and third century CE» see: Flood (1996), p. 56. For dating of Manu Smriti in «final form» to the 2nd century CE, see: Keay, p. 103. For dating as completed some time between 200 BCE and 100 CE see: Hopkins, p. 74. For probable origination during the 2nd or 3rd centuries AD, see: Kulke and Rothermund, p. 85. For the text as preserved dated to around the 1st century BCE. see: {{cite web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/363055/Manu-smriti |title=Manu-smriti |website=Encyclopædia Britannica | accessdate = 2013-10-08}}</ref><ref>''Glimpses of Indian Culture'', Dinkar Joshi, p.51 ISBN 9788176501903</ref> Оливел шуңа тагын [[нумизматик]] шәһадәтләрне өсти һәм алтын тиеннәрнең штраф буларак искә алынуы, бу текстның безнең эрага 2-енче яки 3-енче гасырларына каравын дәлилләргә мөмкин.<ref>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, pages 24-25</ref>

[[Файл:Sir William Jones.jpg|right|thumb|[[Джонс, Уильям (филолог)|Сэр Уильям Джонс]] — Ману законнарының [[Инглиз теле]]нә беренче тәрҗемәчесе]]

Күпчелек галимнәрнең текстны күп авторлар озак период дәверендә язган дип таный. Оливер раслаганча терле борынгы һәм урта гасыр Һинду текстлары юрамалар һәм нөсхәләр 100 000 шигырьдән һәм 1080 бүлектән торган элеккеге текстлардан алынган дип әйтә. Шулай да, хәзерге кулланылышта текст юрамалары, Оливель буенча, бер автор яки ярдәмчеләр белән сәркатипнең эше булырга мөмкин.<ref>{{cite book|title=Manu's Code of Law|publisher=Oxford University Press|page=19|author=Patrick Olivelle|isbn=0195171462|date=2005}}</ref>

Манусмрити, Оливель раслаганча, яңа документ булмаган, ә башка текстларга таянган һәм борынгы Һиндстанның "аккумулирланган белеме кристаллизациясе"н чагылдыра.<ref name=olivelle41/> Манусмрити эчендәге теоретик модельләрнең тамыры аңа кадәр даталанган кимендә ике шастрага таяна: [[артха]] (дәүләт төзелеше) һәм [[дхарма]] (вазифаларны, хокукларны, законнарны, үз-үзеңне тотышын, корбаннарны һәм башкаларны Манусмритидан борынгырак [[Дхармасутра]]лар тикшерә).<ref name=olivelle41>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, pages 41-49</ref> Аның эчтәлеге Ведик дәверенең "Калпасутра"га карый, бу "Смартасутра"лар үсешенә китергән, ул «Грихьясутралар» һәм "Дхармасутралар"дан торган.<ref name=bowker>John Bowker (2012), The Message and the Book: Sacred Texts of the World’s Religions, Yale University Press, ISBN 978-0300179293, pages 179—180</ref> Манусмритиның нигезләүче текстлары бу сутраларның күбесен эченә керткән, бөтенесе хәзерге эрага кадәр. Бу борынгы текстларның күбесе хәзер югалган һәм дүртесе генә сакланып калган: «Апастамба», «Гаутама», «Баудхаяна» һәм «Васиштха».<ref>Patrick Olivelle (1999), Dharmasutras — the law codes of ancient India, Oxford University Press, ISBN 0-192838822, pages xxiv-xxv, 280—314</ref>

== Структурасы ==
Текстның хәзерге юрамасы унике "Адхьяя"га (бүлеккә) бүленгән, ләкин оригиналь текстта андый бүленеш булмаган.<ref name=olivellepage7>Patrick Olivelle (2005), ''[https://books.google.com/books?id=PnHo02RtONMC Manu’s Code of Law]'', Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, pages 7-8</ref> Текст төрле темаларны тасвирлый һәм борынгы Һинд текстлар арасында бер темадан икенчегә күчүне "күчеш шигырьләре"н куллану белән уникаль.<ref name=olivellepage7/> Текст киң итеп дүрткә бүленергә мөмкин һәрберсе төрле озынлыкта һәм һәрберсе үз чиратында субсекцияләргә бүленгән:<ref name=olivellepage7/>
# Дөнья яратылышы
# Дхарма чыганагы
# Дүрт иҗтимагый сыйныфның дхармасы
# Карма, янә туу һәм ахыр азат ителү кармасы

Текст метрик ''Шлокалар''дан (шигырьләрдән) тора, алар аксөяк остаз һәм [[дхарма]]ның төрле аспектлары турында өйрәнергә сусаган өйрәнчекләр арасында әңгәмә формасында.<ref name=olivellepage25>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, pages 25-27</ref> Беренче 58 шигырь текст буенча [[Мануга(Һинд дине)]] карый, шул ук вакытта калган ике меңнән артык шигырь аның өйрәнчеге [[Бхригу]]га карый.<ref name=olivellepage25/> Оливел суб-секцияләрнең түбәндәгечә исемлеген китерә:<ref name=olivellepage9>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, pages 9-10</ref>

=== Иҗтигмагый төзелеш ===
«Ману-смрити» дүрт варнаны аерып чыгара: [[брахманнар]], [[кшатрийлар]], [[вайшьялар]] һәм [[шудралар]]. Алар буенча вайшьяларны сәүдә, рибачылык, терлек үрчетү һәм җир эшкәртүгә өндәргә кирәк булган, ә шудраларны [[ике кат туганнар]]га хезмәт итәргә өндәргә кирәк булган.<ref>ЗМ, VIII, 410. Законы Ману согласно редакции {{cite book
|title      = Законы Ману - Перевод С. Д. Эльмановича, проверенный и исправленный Г.Ф.Ильиным
|url = http://philosophy.ru/library/asiatica/indica/samhita/manu/rus.html
|place         = Москва
|publisher  = Наука
|year           = 1992
}} римлы цифрлары белән бүлекләр күрсәтелгән, ә гарәп цифрлары белән — шлокалар</ref> Шулай ук "Ману-смрити"да «читкә кагылганнар өчән дә җирәнерлек» шәхесләр искә алына.<ref>ЗМ, X, 39</ref>

Коралны кшатрийлар гына тота алган, башка «ике кат туганнар» коралны «бәла вакытында» гына тота алган.<ref>ЗМ, VIII, 348</ref> Даһи сугышчы — патша хөрмәт ителгән.<ref>ЗМ, VII, 101</ref>

<blockquote>
«ЗМ, VII, 101. Булмаган нәрсәне көч белән ирешергә тырышсын ('''danda'''),
ирешелгән әйберен — кайгыртучанлык белән сакласын, саклаганын — үстерү белән арттырсын, арттырылганын [бүләкләр] алырга лаеклыларга өләшсен»
<ref>ЗМ, VII, 101 [http://philosophy.ru/library/asiatica/indica/samhita/manu/rus.html Законы Ману согласно редакции Законы Ману — Перевод С. Д. Эльмановича, проверенный и исправленный Г. Ф. Ильиным. — Москва: Наука, 1992]</ref>{{конец цитаты}}

«'''Данда-нити'''» [[Санскрит]]тан тәрҗемәдә «гадел хөкемдарлык» дигәнне аңлата, бу аларның ярдәме белән патша хөкемдарлык иткән белемнәр.<ref>{{Citation |title=Милова Татьяна Калари-паятту – искусство воина, журнал "Адеш" №1, 2009 |url=http://www.damo.ru/stat_.php?id=258&skip=3 |access-date=2017-12-10 |archive-date=2016-03-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305015043/http://damo.ru/stat_.php?id=258&skip=3 |dead-url=yes }}</ref>

Патшага таланган милекнең күпчелек өлеше күчкән, шулар арасында җир, корал, алтын, көмеш; калганы солдатлар арасында бүленергә тиеш булган.<ref>ЗМ, VII, 97</ref> Армия дәүләт тәртибен саклау функциясен үтәгән, шуның өчен отрядлар «ике, өч, биш һәм шулай ук йөз авыл арасында урнаштырылган».<ref>ЗМ, VII, 114</ref>

Патшаның төп мәсьәләсе булып гражданнарын саклау булган,<ref>ЗМ, VII, 2-3</ref> аның өчен ул алардан салым (''бали'') җыя алган,<ref>ЗМ, VII, 80</ref> ләкин аны җыюда ул тыелган булырга тиеш.<ref>ЗМ, VII, 128—129</ref> Шулай ук аңа тәҗрибәле брахманнар ярдәме белән хөкемдарлык итәргә ышандырылган.<ref>ЗМ, VIII, 1, 10</ref><ref>ЗМ, VIII, 27-28</ref> Патшага [[Веда]]ларны белгән брахманнарны хөрмәт итәргә һәм алар киңәше буенча эшләргә тиеш булган.<ref>ЗМ, VII, 37</ref> Патша шулай ук рәсмиләрне урнаштырган һәм аларның эшчәнлеген контрольдә тоткан.<ref>ЗМ, VII, 54-63, 81 и др.</ref>

Һәрбер авылга патша аксакал билгеләгән, ун, егерме, йөз һәм мең авыл өчен — хөкемдарны.<ref>ЗМ, VII, 115</ref>

Суд инстанциясе буларак мәхкәмә эшләгән, аңа патша брахманнар һәм тәҗрибәле киңәшчеләр белән кергән, яки «өч судья белән уратылган» патша тарафыннан билгеләнгән брахман кергән.<ref>ЗМ, VIII, 1-10</ref> Мәхкәмәдә хокук нормаларын брахман гына аңлата алган, иң кырый очракта кшатрий яки вайшья.<ref>ЗМ, VIII, 1-2, 9-10</ref>

Суд каравының 18 сәбәбе (''пада'') булган: бурыч түләмәү, заклад, башка кешенең милкен сату, сәүдә яки башка берләшмәдә катнашу, биреп торганны кайтармау, эш хакын түләмәү, килешүне бозу, хуҗа белән көтүче бәхәсе, җир участоклары чикләре буенча бәхәсләр, урлау, үтерү, көчләү, зина, өйләнү мөнәсәбәтләре, мирас милкен бүлү, сөяк ташлап комарлы уеннар уйнау һәм пари тоту.<ref>ЗМ, VIII, 4-7</ref>

Судта шаһидлар күрсәтмәләренә зур игътибар бирелгән. Шаһид, аның турында шәһадәт биргән шәхес белән иҗтимагый сыйныфы буенча тигез булырга тиеш булган. Авыр җинаятьләр (урлау, көчләү һ.б.) очракларында гына шаһидләр ышанычлылык предметына бик җентекләп тикшерелмәгән. Тиешле шаһидләр булмаганда бала, карт, өйрәнчек (остазы турында), туган, кол һәм хатын-кыз шәһадәтләрен кабул итәргә мөмкин булган.<ref>ЗМ, VIII, 63-72</ref>

=== Милек мөнәсәбәтләре ===
"Ману-смрити"да әйбергә ия булуның, куллануның срогы чыгуы турында әйтелә. Бу срок 10 ел булган. Срок чыгу кагыйдәсе залог һәм вкладка киңәйтелмәгән.<ref>ЗМ, VIII, 149—149</ref> Милеккә ия булуның җиде законлы ысулы булган: мирас итеп кабул итү, бүләк итеп алу, сатып алу, яулап алу, [[рибачылык]], эш башкару һәм шулай ук хәер җыю.<ref>ЗМ, Х, 115</ref> Беренче өч ысул барлык варналар өчен дә булган, дүртенчесе — кшатрийлар өчен генә, бишенче, алтынчысы — вайшьялар өчен, җиденчесе брахманнар привелегиясе булган.

Ялган ысулы белән яки көч кулланып, исерек яки акылдан язган кеше тарафыннан, ачу яки хәсрәт халәтендәге һәм шулай ук кол, карт яки бала тарафыннан башкарылган килешүләр гамәлдәге дип саналмаган.<ref>ЗМ, VIII, 163—165</ref>

Ялланып эшләү югары варналар өчен кабул ителмәгән, брахманга аннан качарга кирәк булган.<ref>ЗМ, IV, 4</ref> Эшен башкармаган ялланган эшче штрафка тартылган.<ref>ЗМ, VIII, 215</ref> Хәтта аның авыру очрагында да эш бетерелмәгән булмаса эш хакы түләнмәгән.<ref>ЗМ, VIII, 217</ref>

=== Гаилә мөнәсәбәтләре ===
Гаилә-өйләнү мөнәсәбәтләренә («хатыннар һәм ирләр дхармасы») Ману законнарында күбесенчә III һәм IX бүлек багышланган.

Аларда Һиндстанда таралган [[өйләнү]]нең сигез формасы аерылып чыгарыла. Брахманнар тарафыннан хупланган беренче дүртенә ''брахма'' («кыйммәтле зәркәннәр белән бизәлгән» кызын атасы тарафыннан булачак иренә тапшыру),<ref>ЗМ, III, 27</ref> ''дайва'' ([[каһин]]га йола үтәгәндә кызны тапшыру),<ref>ЗМ, III, 28</ref> ''арша''<ref>ЗМ, III, 29</ref> һәм ''праджапатья'' (атасы тарафыннан булачак иренә «Бергә дхарманы башкарыгыз» дигән сүзләреннән соң тапшыру) керә.<ref>ЗМ, III, 30</ref> Башка («яман») ысулларга ''асура'' (кәләшне сатып алу),<ref>ЗМ, III, 31</ref> ''гандхарва'' (ата-анасы риза булмыйча кияү белән ризалашып төзелгән гаилә),<ref>ЗМ, III, 32</ref> ''ракшаса'' ([[кәләшне урлау]])<ref>ЗМ, III, 33</ref> һәм иң начар төре — ''пайшача'' (алкольдән яки наркотиктан исергән яки акылдан язган кыз өстеннән көчләү).<ref>ЗМ, III, 34</ref>

«Ману-смрити» буенча хатын тормыш буена ир сагы астында булырга тиеш булган (балачагында — атасы, яшь вакытында — ире, ә карт чагында — улы).<ref>ЗМ, IX, 2-3</ref>

=== Җинаятьләр һәм җәзалар ===
«Ману-смрити» буенча бөек гөнаһлар (''махапатака'') булып брахманны [[үтерү]], исерү, [[урлау]], (остаз) [[гуру]] хатыны белән [[зина]], һәм шулай ук шуны эшләгән гөнаһлы кеше белән бер җәмәгатьтә булу торган.<ref>ЗМ, XI, 55</ref> Бу җинаятьләрне кылуның нәтиҗәсе булып бөтен милектән мәхрүм итеп илдән кууга кадәр җәза булган.<ref>ЗМ, IX, 235</ref>

Җәзадан корбан бүләкләрен саклаганда яки хатын-кызларны яки брахманнарны саклаганда үтергән кеше азат ителгән. Шул ук вакытта бу очракта гурумы, өлкән кешеме яки [[Веда]]ларны бик яхшы белгән брахман үтерелгәне мөһим булмаган. Шулай ук «үтерүчене үтерү» гөнаһ дип саналмаган.<ref>ЗМ, IX, 349—351</ref>{{нет в источнике}}

Җәза җәзага тартылган варнасына бәйле булган. Мәсәлән эш яки гамәл белән үзең белән тигез яки түбәнрәк варна кешесен хурлау өчен [[штраф]] салынган, ә шудра "ике кат туганнар"га карата шул ук гамәл өчен тән җәзасы бирелгән — тел, иреннәр, аякларны кисеп алу һәм [[кастрация]].<ref>ЗМ, VIII, 270—280</ref>

[[Зина]] авыр җинаятьләргә кергән. Ману законнары буенча кеше хатыннарына омтылганнарны патша куарга, «дер селкенерлек җәзага» тартырга тиеш булган.<ref>ЗМ, VIII, 352</ref> Зинага «хезмәт күрсәтү, бизәгенә һәм киемнәренә орыну, һәм шулай ук бергәләп ятакта утыру» кергән.<ref>ЗМ, VIII, 357</ref> Зинада гаепле барлык брахман булмаганнар үлем җәзасына тартылган.<ref>ЗМ, VIII, 359</ref><ref>ЗМ, VIII, 362</ref> Кызны аның ихтиярыннан тыш намусыннан мәхрүм итү тән җәзасына китергән, җинаятьче түзүче белән тигез торышта булмаса бармаклар кисүгә китергән. Торыш буенча тигез зур штраф түләргә тиеш булган.<ref>ЗМ, VIII, 364—367</ref> Иренә тугрылыклы булмаган хатын этләр белән таланырга тиеш булган, ә аның белән зина кылган ир — кызган тимер ятакта яндыруга тартылырга тиеш булган.<ref>ЗМ, VIII, 371—372</ref> Ирекле хатын белән җинаятьчел бергә яшәү өчен шулай ук ир кешенең варнасына карап җәза каралган.<ref>ЗМ, VIII, 374—379</ref>

«Тамырларны, агач җимешләрен, ут өчен утын һәм терлек ашау өчен үлән җыю» җинаять итеп каралмаган.<ref>ЗМ, VIII, 339, 341</ref> Похищение «Аксөяк кешеләрне, бигрәк тә хатыннарны, һәм шулай ук асыл ташларны» урлау үлем җәзасы белән җәза бирелгән, сыерлау урлау өчен — аякның яртысын кискәннәр.<ref>ЗМ, VIII, 323-24</ref>

Патшага түбәндәге төр җәзалар куллану каралган: төрмәдә тоту (''ниродхана''), чылбырларга богау (''бандха'') һәм төрле тән җәзалары (''вадха''). Брахманнарга [[үлем җәзасы]] кулланылмаган, аның урынына җәмәгать хуры белән бәйле башка төр җәзалар каралган.

=== Дөньяның барлыкка килүе ===
''Сарвасья Самбхава'' (Яратылыш, Дөньның барлыкка килүе) секциясендә йөз унтугыз шигырь бар, алар дөньяның Галәм йомыркасыннан, тулы караңгылыктан ничек барлыкка килүен, вакытның һәм барлык булганның циклик табигатен тасвирлый.<ref>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, pages 9-10, 87-92</ref>

=== Закон чыганаклары ===
''Дхармасья Йони'' (Закон чыганаклары)нда егерме дүрт шигырь бар һәм бер күчеш шигыре бар.<ref name=olivellepage9/> Бу шигырьләрдә текст законның туры килгән һәм гадел чыганагы буларак таныла:

<blockquote>
वेदोऽखिलो धर्ममूलं स्मृतिशीले च तद्विदाम् <nowiki>। आचारश्चैव साधूनामात्मनस्तुष्टिरेव च ॥</nowiki>

1 тәрҗемә: Бөтен Веда изге законның (беренче) чыганагы, соңрак традиция һәм Веданы яхшырак белгәннәрнең яхшы үз-үзен тотышы, шулай ук изге кешеләрнең йолалары һәм соңыннан үзеңнән үзең канәгать булу (''Атмана сантушти'').<ref name=manusmriti2>[https://archive.org/stream/lawsofman00manu#page/n173/mode/2up The Laws of Manu 2.6 with footnotes] George Bühler (Translator), The [[Sacred Books of the East]], Vol. 25, Oxford University Press</ref><br />
2 тәрҗемә: Диннең тамыры бөтен Веда һәм (соңрак) (Веданы) белгәннәрнең традициясе һәм йолалары, һәм изге кешеләрнең үз-үзен тотышы һәм берәүгә канәгатьләндерүче нәрсә.<ref name=manusmriti3>Brian Smith and Wendy Doniger (1992), The Laws of Manu, Penguin, ISBN 978-0140445404, pages 17-18</ref>
|Manusmriti 2.6}}
</blockquote>
<blockquote>
वेदः स्मृतिः सदाचारः स्वस्य च प्रियमात्मनः <nowiki>। एतच्चतुर्विधं प्राहुः साक्षाद् धर्मस्य लक्षणम् ॥</nowiki>

1 тәрҗемә: Ведалар, изге йола, изге кешеләрнең йолалары һәм берәүнең үзенең рәхәт булуы болар изге законны билгеләүнең квадрат ысулы.<ref name=manusmriti2/><br />
2 тәрҗемә: Веда, йола, яхшы кешеләрнең үз-үзен тотышы һәм берәүгә канәгатьләндерү китерүче нәрсәне диннең дүрт билгесе дип атыйлар.<ref name="manusmriti3"/>
|Manusmriti 2.12}}
</blockquote>

Манусмритиның бу секциясе башка Һинду закон текстлары кебек үк, Левинсон раслаганча "Дхарма"ның дүртктел чыганагын эченә ала, аларга ''Атмана сантушти'' (Берәүнең аңының канәгатьләнүе), ''Садачара'' (local norms of virtuous individuals), ''Smriti'' and ''Sruti''.<ref name=davidlevinson>David Levinson (2002), Encyclopedia of Crime and Punishment, Volume 1, SAGE Publications, ISBN 978-0761922582, page 829</ref><ref>{{cite journal | last1 = Davis Jr | first1 = Donald R. | year = 2007 | title = On Ātmastuṣṭi as a Source of ''Dharma'' | url = | journal = Journal of the American Oriental Society | volume = 127 | issue = 3| pages = 279–96 }}</ref><ref>Werner Menski, ''Hindu Law: Beyond Tradition and Modernity'' (Delhi: Oxford UP, 2003), p.126 and Domenico Francavilla, ''The Roots of Hindu Jurisprudence: Sources of Dharma and Interpretation in Mīmāṃsā and Dharmaśāstra''. Corpus Iuris Sanscriticum. Vol. 7 (Torino: CESMEO, 2006), pp.165-76.</ref>

=== Дүрт Варнаның Дхармасы ===
{{further|Varna (Hinduism)}}

:* 3.1 Законга караган кагыйдәләр (2.25 — 10.131)
::* 3.1.1 Нормаль вакытларда гамәлләр кагыйдәләр (2.26 — 9.336)
:::* 3.1.1.1 [[Брамин]]ның квадрат дхармасы (2.26 — 6.96) (Мануссмритиның иң озын бүлеген үз эченә ала, 3.1, ул ''дхармавидхи'' дип атала)<ref name=olivellepage7/>
:::* 3.1.1.2 [[Кшатрия (патша)]] өчен гамәлләр кагыйдәләре (7.1 — 9.324) (аның эчендә 960 шигырь бар, дәүләт рәсмиләре һәм оешмаларның тасвирламасын эченә кертә, рәсмиләр ничек билгеләнергә тиеш, салым кануннары, сугыш кагыйдәләре, патша куәтенең роле һәм чикләре һәм суд тикшеренүләре, шуларга контракт буенча алып китермәү, контрактны бозу, эш хакын түләмәү, милек турында бәхәсләр, мирас турында бәхәсләр, рәнҗетү һәм даннан мәхрүм итү, физик һөҗүм, урлау, нинди дә булса формада көч кулланып мәҗбүр итү, җәрәхәт ясау, хатын-кызларга каршы җенси җинаятьләр, җәмәгать куркынычсызлыгы һәм башкалар; бу бүлеккә шулай ук шәһадәт кагыйдәләре, допрос ясау һәм шаһитләрне сорау кагыйдәләре һәм суд системасының оешмасы<ref name=olivellepage10>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, pages 10-15, 154—205</ref>
:::* 3.1.1.3 [[Вайшья]]лар һәм [[шудра]]лар өчен гамәл кагыйдәләре (9.326 — 9.335) (бу иң кыска бүлек, Вайшьялар өчен сигез кагыйдә, Шудралар өчен ике кагыйдә, ләкин бу ике сыйныфка кагылышлы кайбер туры килә торган законнар гомуми рәвештә 2.26 — 9.324 шигырьләрендә тасвирлана)<ref>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, pages 16, 8-14, 206—207</ref>
::* 3.1.2 Афәт Вакытында Гамәл кагыйдәләре (10.1 — 11.129) (янә каралган сугыш вакытындагы, ачлык яки афәтләр вакытындагы дәүләт машинасы һәм дүрт варна кагыйдәләрен үз эченә ала)<ref name=olivellepage16>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, pages 16-17, 208—229</ref>
:* 3.2 Җәзага караган кагыйдәләр (11.1 — 11.265) (аның эченә штрафлар урынына пропорциональ җәза кагыйдәләре, төрмәгә утырту, билгеле җинаятьләр өчен җәзаны яки иҗтимагый изоляция турында сүз йөртә.<ref name=olivellepage16/>

6.97, 9.325, 9.336 һәм 10.131 шигырьләре күчеш шигырьләре.<ref name=olivellepage9/><ref>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, pages 237—350, 914—982</ref>

=== Кармайога билгеләмәсе ===
12.1, 12.2 һәм 12.82 күчеш шигырьләре.<ref name=olivellepage9/><ref name=olivellepage18/>
:* 4.1 Гамәл җимешләре (12.3-81) (гамәлләр һәм аларның нәтиҗәләре турында бүлек, [[мокша]] ысулы буларак шәхси җаваплылык — иң югары шәхси нур балку<ref name=olivellepage18>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, pages 10, 17-19, 230—236, 290—292</ref>
:* 4.2 Иң Югары Яхшы өчен гамәл кагыйдәләре (12.83-115) (иң югары яхшы ысуллары буларак карма, вазифалар һәм бурычлар турында бүлек)<ref name=olivellepage18/>

Манусмритиның иң ахыргы шигырьләрендә әйтелә:
<blockquote>
<poem>
एवं यः सर्वभूतेषु पश्यत्यात्मानमात्मना <nowiki>। स सर्वसमतामेत्य ब्रह्माभ्येति परं पदम् ॥</nowiki>
Үзенең шәхси җанында (Үз, [[Атман]]) барлык мәхлукатларда булган Галәм Җанын таныган,
Барчасына карата тигез карашлы була һәм иң югары халәткә [[Брахман]]га керә.
</poem>
|Manusmriti 12.125, Calcutta manuscript with Kulluka Bhatta commentary<ref>Robert Lingat (1973), The Classical Law of India, University of California Press, ISBN 978-0520018983, page 86</ref><ref>[https://archive.org/stream/lawsofman00manu#page/n655/mode/2up The Laws of Manu 12.125] George Bühler (Translator), The Sacred Books of the East, Vol. 25, Oxford University Press, page 513</ref>}}
</blockquote>

== Эчтәлеге ==
Манусмритиның эчтәлеге һәм структурасы аның күбесенчә Браминнарга (руханилар сыйныфы) һәм Кшатрияларга (патша, хөкемдарлар һәм гаскәриләр сыйныфына) караганына дип фараз итәргә була.<ref name=olivellemspurpose/> Текст 1034 шигырьне, иң зур өлешне, Браминнарның законннарына һәм көтелгән корбаннарына багышлый һәм 971 шигырьне кшатрийларга.<ref>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, page 41</ref> Вайшьялар (сәүдәгәрләр сыйныфы) һәм шудралар (эшчеләр сыйныфы) кагыйдәләр текстта гадәттән тыш кыска. Оливел текстның «сәяси куәт һәм руханилар кызыклары» баланска мөрәҗәгать итү өчен дип фаразлый һәм төзелгән вакытта Һиндстанга чит ил бәреп керүләре булганга күрә дип уйлый.<ref name=olivellemspurpose>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, pages 16, 62-65</ref>

=== Корбаннар һәм читкә кагылганнар ===
Манусмрити күп шигырьләрдә корбаннарны киңәш итә һәм аларның исемлеген китерә. Мәсәлән, 6.75 шигырендә ачкыч дәрәҗәләр итеп һәрбергә карата [[Ахимса (көч кулланмау)]] һәм тыелуны киңәш итә.<ref>[https://archive.org/stream/lawsofman00manu#page/n355/mode/2up The Laws of Manu 6.75] George Bühler (Translator), The Sacred Books of the East, Vol. 25, Oxford University Press, page 212</ref><ref>[[J Duncan M Derrett]] (1975), Bharuci’s commentary on the Manusmrti, Schriftenreihe des Sudasien-Instituts der Universitat Heidelberg, ISBN 978-3515018586, page 23</ref> шул ук вакытта 10.63 шигыре бар дүрт варна (каста) да теләсә нинди мәхлукатны җәрәхәтләндерүдән тыелырга, ялганнан һәм башкаларның милкен тартып алудан тыелырга өнди.<ref>[https://archive.org/stream/lawsofman00manu#page/n559/mode/2up The Laws of Manu 10.63] George Bühler (Translator), The Sacred Books of the East, Vol. 25, Oxford University Press, page 416</ref><ref>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, pages 208—214, 337</ref>

Моңа охшаш рәвештә, 4.204 шигырендә, Оливел раслаганча, кайбер Манусмрити манускриптлары киңәш ителгән дәрәҗәләр итеп "мәрхәмәтлелек, түземлек, җәрәхәтләмәү, үз-үзеңне контрольдә тоту, теләмәү, медитация, тынычлык, татлылык һәм намуслылык"ны беренче урынга куя һәм «сафландыру, корбаннарны, аскетик хезмәтне, бүләкләр бирүне, Ведаларны тавыш белән уку, җенси әгъзалардан тыелуны, ритуалларны, ашаудан тыелуларны, тынычлылыкны һәм коенуны» икенчел итеп киңәш итә.<ref name=olivellepage275>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, page 275</ref><ref name=olivellepage275/>

"Манусмрити"ның башка ачылган манускриптларда, иң күп тәрҗемә ителгән Калькутта манускриптын да кертеп, текст 4.204 шигырьдә [[Ямас]] астында этик боерыклар, мәсәлән, [[Ахимса]] (көч кулланмау) — беренчел, ә [[Нияма]], мәсәлән, [[Ишварапранидхана]] (үз Ходаеңа карау) болар кече һәм "Ямас"ны гамәл кылмыйча "Ньяма"га гына буйсынучылар читкә кагылганнарга әверелә.<ref>[https://archive.org/stream/lawsofman00manu#page/n303/mode/2up The Laws of Manu 4.204] George Bühler (translator), The Sacred Books of the East, Vol. 25, Oxford University Press, page 160—161</ref><ref>[[J Duncan M Derrett]] (1975), Bharuci’s commentary on the Manusmrti, Schriftenreihe des Sudasien-Instituts der Universitat Heidelberg, ISBN 978-3515018586, pages 30, 439—440</ref>

=== Шәхси сайлау, үз-үзеңне тоту һәм әхлак ===
Манусмритида кешенең үз шәхесенә һәм башка кешеләргә карата вазифалар турында күп шигырьләр бар, аларга әхлак законнары һәм шулай ук хокук законнары керә.<ref name=olivellepage31>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, pages 31-32</ref> Оливел раслаганча, бу үсеш алган илләрдә законлы өйләнүдән туу белән беррәттән законлы өйләнүдән тыш туган балаларны закон тарафыннан саклау турында хәзерге закон вакытында борчылуларга охшаган.<ref name=olivellepage31/>

Текстта тасвирланган шәхси үз-үзеңне тотулар киңәйтелгән. Мәсәлән, 2.51-2.56 шигырьләрендә монах башта хәер җыярга, аннан соң хәер ризыгын җыеп башта остазына тәкъдим итеп, аннары үзе ашарга. Манусмрити раслаганча, берәү нинди булса да ризык эләксә рәхмәтле булырга һәм аны җирәнүсез ашарга, беркайчан да кирәгеннән артык ашамаска, чөнки кирәгеннән артык ашау сәламәтлеккә зарарлы.<ref>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, page 97</ref> 5.47 шигырендә, текст раслаганча эш кеше уйлап эшләгәндә, яраткан эшен эшләгәндә һәм нинди дә булса мәхлукатны җәрәхәтләмичә эшләгәндә артык тырышлыксыз була.<ref>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, page 140</ref>

Күп шигырьләр ит ашау гамәленә карый, ничек ул тере җанварларга җәрәхәт китерә, ни өчен ул явыз гамәл һәм вегетарианлыкның әхлагын.<ref name=olivellepage31/><ref>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, pages 31-32, 138—147, 558—593</ref>

=== Хатын-кыз хокуклары турында ===
Текстта һәм башка бүлекләрдә аерылышу мөмкин дип әйтелә. Мәсәлән, 9.72-9.81 шигырьләрдә ир-кешегә яки хатын-кызга ялган өйләнүдән чыгарга рөхсәт ителә һәм янә өйләнергә; текст шулай ук хатынга аның ире югалган булса яки аны ташласа янә кияүгә чыгарга законлы ысуллар бирә.<ref>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, pages 190—207, 746—809</ref>

Ул тол хатыннарга карата кырыслык турында сөйли, мәсәлән 5.158-5.160 шигырьләрдә. Башка шигырьләрдә, мәсәлән, 2.67-2.69-та һәм 5.148-5.155-тә кыз үзенең әтисенең саклавына омтылырга һәм буйсынырга, һәм яшь хатын буларак иренең, ә тол хатын буларак иренең; һәм хатын үзенең ирен Ходай буларак карарга тиеш дип сөйләнә.<ref>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, pages 31-32, 108—123, 138—147</ref><ref>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, pages 98, 146—147</ref> 3.55-3.56 шигырьләрдә Манусмрити шулай ук «хатыннар ихтирам ителергә һәм бизәлергә» һәм «хатыннар ихтирам ителгән урында, Ходайлар рәхәтләнә; ләкин киресенчә булган урында бернинди изге йоланың җимеше юк».<ref>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, page 111</ref><ref>Sanskrit: यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः । यत्रैतास्तु न पूज्यन्ते सर्वास्तत्राफलाः क्रियाः <br />[https://archive.org/stream/lawsofman00manu#page/n227/mode/2up The Laws of Manu 3.55-3.56] George Bühler (Translator), The Sacred Books of the East, Vol. 25, Oxford University Press, page 85</ref><ref>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, page 146</ref>

Шул ук вакытта, Оливел раслаганча, текст варнадан тыш никахларны алдан күрә, мәсәлән, Брамин ир һәм Шудра хатын арасында 9.149-9.157 шигырьләрдә, тол хатын кияүгә чыкмаган баладан йөкле булып китү 9.57-9.62 шигырьләрдә, хатын-кыз иреннән качкан өйләнүләр һәм шулай ук 9.143-9.157 шигырьләрдә милек мирасы тапшыру, һәм шулай туган балаларның закон хокуклары.<ref>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, pages 31-32, 194—207, 755—809</ref><ref>Robert Lingat (1973), The Classical Law of India, University of California Press, ISBN 978-0520018983, pages 83-84</ref><ref>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, pages 182—193, 659—706</ref>

Манусмрити хатынны 9.192-9.200 шигырьләрдә хатынга алты тип милек хокукларын тәэмин итә. Боларга кияүгә чыкканда алынганы, яки ул качканда яки алып кителгәндә аңа бүләк буларак бирелгән, яки кияүгә чыкканчы мәхәббәт талисманы буларак бирелгән, яки аның биологик гаиләдән буларак, яки кияүгә чыкканга кадәр иреннән алынган, яки авырган туган-тумачасыннан мирас булып алынган.<ref>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, pages 200—201, 746—809</ref>

[[Флавия Агнес]] Манусмрити хатыннарның хокукларның перспективаларның катлаулы комментарие дип раслый, һәм Һиндулар өчен Британ колониаль чорда хатыннарның хокукларның кодификациясе, һәм мөселманнар өчен Ислам текстларыннан, кайбер аспектлар алынган һәм арттырып кулланылган, шул ук вакытта башка бүлекләр игътибарга алынмаган.<ref name=flavia>Flavia Agnes (2001), Law and Gender Inequality: The Politics of Women’s Rights in India, Oxford University Press, ISBN 978-0195655247, pages 41-45</ref> Бу колониаль эра вакытта шәхси канунның төзелеше Манусмритиның тарихи роле турында законлы уйланма барлыкка китерә Көньяк Азия хатыннарына кагылышлы язма буларак.<ref name=flavia/><ref>[[Abdullahi Ahmed An-Na'im]] (2010), Islam and the Secular State, Harvard University Press, ISBN 978-0674034563, pages 149, 289</ref>

=== Дәүләт төзү һәм сугыш кагыйдәләре турында ===
Манусмритиның 7-енче бүлегендә [[Монархия|патшаның вазифалары]] турында дискуссия бара, ул нинди сыйфатларга ия булырга тиеш, нинди кимчелекләрдән ул читләнергә тиеш.<ref name=lingatpage81/><ref name=lingatpage81/><ref name=olivellepage154/> Әгәр дә сугыш кирәк булса, Манусмрити раслаганча, солдат беркайчан да граждан шәхесләргә, сугышмаучыларга яки бирешкәннәргә зыян китермәскә тиеш, көч куллануы пропорциональ булырга тиеш һәм башка кагыйдәләр.<ref name=lingatpage81/> Гадел салым алу күрсәтмәләре 7.127-тән 7.137-енче шигырьләрендә тасвирланган.<ref name=lingatpage81>Robert Lingat (1973), The Classical Law of India, University of California Press, ISBN 978-0520018983, pages 81-82</ref><ref name=olivellepage154>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, pages 154—166, 613—658</ref>

== Чын чыганакныкымы юкмы булуы һәм төрле манускриптларда туры килмәгән урыннар ==
Оксфорд Унивеситеты Матбагасы 2005 елда нәшер иткән Манусмритиның авторы Патрик Оливел [[постмодерн]] фәндә Манусмрити манускриптларның чын чыганакмы икәнлеге һәм ышанычлыгы турында борчылуларны раслый. Ул шулай дип яза (кыскартылган),

{{Quote|
Сэр Уильям Джоунс 1794 елда тәкъдим иткән ''MDh' [Манусмрити] беренче Һинду закон тексты булган. ''MDh''ның барлык нөсхәләре, Джоллиныкыннан тыш, Куллука комментарияләре белән [Калькутта] текстын кабатлыйлар. Бу Куллука юрамасы булган ул кабат-кабат тәрҗемә ителгән булган: Джоунс (1794), Бернэлл (1884), Булер (1886) һәм [[Донигер]] (1991)(...)

Куллука текстының чын чыганлыгына ышану Бернэлл тарафыннан ачык әйтелгән (1884, xxix): "Димәк, Һиндстанда һәм Европа галимнәре кабул иткәнчә Куллука Бхатта тулаем оригиналь чыганак текстка бик якын." Бу хакыйкатьтән бик ерак. Чынлап та, минем мөхәррир эшемнең иң зур сюрпризларның берсе - ачкыч укуларында илле манускриптларның ничек әзе чын нөсхәгә якын булуын ачыклау.
|[[Patrick Olivelle]]|Manu's Code of Law (2005)

Башка галимнәр туры килмәгән урыннарга күрсәтәләр һәм шигырьләрнең чынлыгын сорау астына куйганнар һәм шулай ук шигырьләр соңрак ни дәрәҗәдә үзгәртелгәннәр, чит мәгълүмат кертелгәннәр яки якынча язылганнар. Синха, мәсәлән, Манусмритида яртыдан азрагы ягъни 2685 шигырьнең 1214-е чын булырга мөмкин.<ref name=sinha/><ref>Arun Kumbhare (2009), Women of India: Their Status Since the Vedic Times, ISBN 978-1440156007, page 56</ref> Манусмритиның 3.55-3.62 шигырьләре, мәсәлән, хатыннарның җәмгыятьтә урынына дан укый, ә шул ук вакытта 9.3 һәм 9.17 шигырьләрендә киресенчә язылган.<ref name=sinha>J Sinha (2014), Psycho-Social Analysis of the Indian Mindset, Springer Academic, ISBN 978-8132218036, page 5</ref> [[Ганеша]] Ходае турында мәгълүматлар соңрак дәвердә өстәлгән булган.<ref>{{cite book|author=A Narain|editor=Robert Brown |title=Ganesh: Studies of an Asian God |url=https://books.google.com/books?id=oF-Hqih3pBAC |year=1991|publisher=State University of New York Press |isbn=978-0-7914-0656-4 |pages=22 }}</ref>

1887 елда Нельсон, Британ Һиндстанының Мадрас Югары Мәхкәмәсе алдында кыска вәгазендә «Ману Смритиның эчендә төрле каршылыклар һәм туры килмәгән урыннар һәм моннан чыгып берәү бу комментарий закон принципларын табигате буенча киңәш формасында дип уйларга мөмкин.»<ref name=srikantan>G Srikantan (2014), Entanglements in Legal History (Editor: Thomas Duve), Max Planck Institute: Germany, ISBN 978-3944773001, page 123</ref> Махатма Ганди туры килмәгән урыннары турында түбәндәгечә әйткән,

<blockquote>
Мин Манусмритины Шастраларның өлеше дип саныйм. Ләкин бу китапта басылган һәрбер шигырь Манусмрити дип тасвирлана дигән сүз түгел. Басылган нөсхәдә каршылыклар шул кадәр күп ки, сез аның бер өлешен кабул итсәгез, сез аның тулысынча капма-каршы өлешләрен инкарь итәрсез. (…) Чын текстка беркем дә ия түгел.
|[[Mahatma Gandhi]]|An Adi-Dravida’s Difficulties<ref>Mahatma Gandhi, Hinduism According to Gandhi, Orient Paperbacks (2013 Reprint Edition), ISBN 978-8122205589, page 129</ref>}}
</blockquote>

== Комментарийлар ==
Манусмритиның урта гасырларда язылган күпсанлы комментарийлары бар.

=== Бхаручи ===
[[Бхаручи]] "Манусмрити"ның иң элек мәгълүм комментаторы. Кане аны 10-ынчы гасыр ахыры яки 11-енче гасыр башы вакытында булуын күрсәтә.<ref>Kane, P. V., History of Dharmaśāstra, (Poona: Bhandarkar Oriental Research Institute, 1975), Volume I, Part I, 566.</ref> Оливел аның 8-енче гасырда булуын күрсәтә<ref name="ReferenceA">Olivelle, Patrick, «Dharmaśāstra: A Literary History», page 29.</ref> һәм Деррет аның безнең эраның 600-800-енче елларда булуын күрсәтә.<ref name="ReferenceA"/><ref>[[J Duncan M Derrett]] (1975), Bharuci’s commentary on the Manusmrti, Schriftenreihe des Sudasien-Instituts der Universitat Heidelberg, ISBN 978-3515018586</ref> Бу өч караштан без Баручиның безнең эраның 7-енче гасырдан алып безнең эраның 11-енче гасыр башына кадәр булуын әйтә алабыз. Бхаручиның «Ману-шастра-виварана» дип аталган комментариенда Британия колония эрасыннан бирле кулланылышта Кулукка-Калькутта юрамасы белән чагыштырганда шигырьләр күпкә әзрәк һәм ул югалган элегрәк текстларга карый. Ул шулай ук «Раджа-Вимала» дип атлган һәм [[Дж Данкан М Деретт]] Баручи элек «чыганакның тарихы максатына тугрылыклырак» булган дип раслый.<ref>J Duncan J Derrett (1977), Essays in Classical and Modern Hindu Law, Brill Academic, ISBN 978-9004048089, pages 10-17, 36-37 with footnote 75a</ref>

=== Медхатитхи ===
[[Медатитхи]]ның [[Манусмрити]]ның комментарие элек киң өйрәнелгән. Булер, Канэ һәм Лингат кебек галимнәр аның Төньяк Һиндстаннан, фараз ителгәнчә Кашмирдан булуына ышаналар. Аның Манусмрити турындагы комментарие 9-ынчы гасырдан 11-енче гасырга карый дип фараз ителә.<ref>Kane, P. V., History of Dharmaśāstra, (Poona: Bhandarkar Oriental Research Institute, 1975), Volume I, Part II, 583.</ref>

=== Говиндараджа ===
Говиндараджаның «Манутика» дип аталган комментарие Манусмритиның 11-енче гасыр комментарие, ул «Джимутавахана» һәм «Лакшмидхара» дип аталган һәм Куллука тарафыннан плагиат итеп алынган дип раслый Оливелл.<ref name=olivelle368/>

=== Куллука ===
Куллуканың «Манватартхамуктавали» дип аталган комментарие «Манусмрити» юрамасы белән бергә дәшмичә кабул ителгәнчә стандарт дип кабул ителгән, бу иң яхшы өйрәнелгән юрама, чөнки ул Британия колониаль рәсмиләре тарафыннан 18-енче гасырда табылган булган.<ref name=olivelle368/> Ул иң күбе күчермә ясалган булган һәм мәгълүм булган Оливел әйткәнчә ул иң борынгы яки иң яхшы булганга күрә түгел, ә иң беренче булып табылырга бәхетенә ирешкәнгә күрә.<ref name=olivelle368/> Куллука комментариен 13-енче гасырдан алып 15-енче гасырга кадәр дата куялар, күбесенчә ул Говиндараджа якынча 11-енче гасыр комментариеның плагиаты, ләкин Куллуканың Говиндараджаны тәнкыйтьләве белән.<ref name=olivelle368>Patrick Olivelle (2005), Manu’s Code of Law, Oxford University Press, ISBN 978-0195171464, pages 367—369</ref>

=== Нараяна ===
Нараянаның «Манвартхавивртти» дип аталган комментарие, мөгаен, 14-енче гасырныкы һәм автор турында әз мәгълүматлар бар.<ref name=olivelle368/><ref name=olivelle368/>

=== Нандана ===
Нандана көньяк Һиндстаннан булган һәм аның «Нандини» дип аталган комментарие Манусмрити юрамасы буенча аның Көньякта интерпретациясен күрсәтә.<ref name=olivelle368/>

=== Башкалар ===
Манусмрити буенча башка урта гасыр комментарийлардан Сарваджнанараянаныкын, Рагхавананданыкын һәм Рамачандраныкын күрсәтергә мөмкин.<ref name=olivelle368/><ref>Visvanath Narayan Mandlik (1886), Manavadharmaśastram, 5 volumes, {{oclc|83427487}}</ref>

== Тарихта әһәмияте һәм роле ==

=== Борынгы һәм урта гасыр Һиндстанында ===
Галимнәрнең Манусмритиның берәркайчан борынгы яки урта гасыр Һиндстанда закон тексты булганлыгы турында шиге бар. Давид Буксбаум раслаганча: "иң яхшы хәзерге заман Шәрыкъ белгечләре фикерләре буенча, ул [[Манусмрити]] тулаем алганда Һиндстанда кайчан булса да гамәлдә булган кагыйдәләрнең чагылдырышы түгел. Күбесенчә ул Брамин фикеренчә закон нәрсә булганның идеаль сурәте.<ref>David Buxbaum (1998), Family Law and Customary Law in Asia: A Contemporary Legal Perspective, Springer Academic, ISBN 978-9401757942, page 204</ref>

Дональд Дэйвис язганча, "[[Манусмрити]] Дхармашастраның нинди булса да дәүләттә актив таралышы яки кулланылышы турында тарихи шәһадәт юк — текстны тану, хөрмәт итү һәм куллануның башка формаларыннан аерым буларак. Дхармашастра турында чын закон буларак дип һәм аның авторлары закон бирүчеләр дип уйлау аның тарихын җитди аңлап бетермәү дип фикер йөртә.<ref>Donald Davis (2010), The Spirit of Hindu Law, Cambridge University Press, ISBN 978-0521877046, page 14</ref> Башка галимнәр шул ук карашлы булганнар урта гасыр [[Гөҗәрат]], [[Керала]] һәм [[Тамил Наду]] Һинду патшалыклары эпиграфик, археографик һәм текстлардан шәһадәтләр буенча, шул ук вакытта Манусмритиның Көньяк Азия тарихына йогынты ясавын һәм теоретик ресурс булуын танып.<ref>Werner Menski (2009), Hindu Law: Beyond Tradition and Modernity, Oxford University Press, ISBN 978-0195699210, Chapters 2 & 4</ref><ref>Donald R Davis Jr (2005), Intermediate Realms of Law: Corporate Groups and Rulers in Medieval India, Journal of the Economic and Social History of the Orient, Volume 48, Issue 1, pages 92-117</ref>

=== Британ Һиндстанында ===
Британия колониаль хөкемдарлыгына кадәр Көньяк Азиядә мөселманнар өчен [[шәригать]] (Ислам законы) [[Фатава-э-Аламгири]] буларак кодификацияләнгән, ләкин мөселманнар булмаганнар өчен — мәсәлән, Һиндулар, Буддистлар, Сикхлар, Джайннар, Парсилар өчен — Ислам хөкемдарлыгының 600 елы дәвамында кодификацияләнмәгән булмаган.<ref>{{cite journal |last=Lariviere |first=Richard W. |date=November 1989 |title=Justices and Paṇḍitas: Some Ironies in Contemporary Readings of the Hindu Legal Past |journal=Journal of Asian Studies |publisher=Association for Asian Studies |volume=48 |issue=4 |pages=757–769 |doi=10.2307/2058113 |jstor=2058113}}</ref> Британия колониаль рәсмиләре килүе белән Манусмрити Көньяк Азиядә мөселманнар булмаганнар өчен хокук системасын төзүдә һәм Көнбатышның борынгы һәм урта гасыр Һиндстан җәмгыятен аңлавы өчен тарихи роль уйнаган.<ref name=donalddavis/>

18-енче гасырда, иң элеккеге Көнчыгыш Һиндстан компаниясе Могол императорының агентлары буларак гамәл кылган. Британия колониаль хөкүмәте Һиндстанда сәяси һәм административ куәтләр өстеннән контроль алгач, ул төрле дәүләт вазифаларына ия булган, мәсәлән закон бирү һәм мәхкәмә функцияләре.<ref name=timlubin>Tomothy Lubin et al (2010), Hinduism and Law: An Introduction (Editors: Lubin and Davis), Cambridge University Press, ISBN 978-0521716260, Chapter 1</ref> Көнчыгыш Һиндстан Компаниясе һәм соңрак Британия Таҗы үзенең Британия акционерлары өчен табышлар эзләгән һәм шулай ук минималь хәрби көч кулланып эффектив сәяси контрольгә омтылган.<ref name=dawashbrook/><ref name=dawashbrook/> Британиялеләр куәтне катышудан арынып һәм җирле арадашчылар аңлатканча закон гамәлләрен адаптацияләп кулланган.<ref>{{cite journal |last=Kugle |first=Scott Alan |date=May 2001 |title=Framed, Blamed and Renamed: The Recasting of Islamic Jurisprudence in Colonial South Asia |journal=Modern Asian Studies |publisher=Cambridge University Press |volume=35 |issue=2 |pages=257–313 |jstor=313119 |doi=10.1017/s0026749x01002013}}</ref> Мөселманнар өчен булган закон текстлары һәм тереленгән Манусмрити манускрипты шулай итеп колониаль дәүләткә колониаль-хөкүмәткә кадәрге дини һәм сәяси конфликтларны дәвам иттереп унтугызынчы гасыр ахырына кадәр итәргә мөмкинлек биргән.<ref name=timlubin/><ref name=dawashbrook>{{cite journal |last=Washbrook |first=D. A. |date=1981 |title=Law, State and Agrarian Society in Colonial India |journal=Modern Asian Studies |volume=15 |issue=3 |pages=649–721 |doi=10.1017/s0026749x00008714 |jstor=312295}}</ref><ref name=ludorocherhcl/> Һиндстанда шәхси законнар системасы буенча колониаль сәясәт, мәсәлән, Генерал-губернатор Хастингс тарафыннан 1772-енче елда түбәндәгечә тасвирланган,

<blockquote>
Мирас кабул итү, өйләнү, каста һәм башка дини кулланылышлар һәм оешмалар барлык очракларда да [[Мөселманнар]] өчен Коръән законы, һәм [[Һинд дине]]ндәгеләр өчен Шастралар кулланылырга тиеш.
|[[Warren Hastings]]|August 15, 1772<ref name=rocherresponse>{{cite journal | last1 = Rocher | first1 = Ludo | year = 1972 | title = Indian Response to Anglo-Hindu Law | journal = Journal of the American Oriental Society | volume = 92 | issue = 3| pages = 419–424 | jstor=600567}}</ref>}}
</blockquote>

Һиндстан Мөселманнары өчен Британиялеләр шәригатьне хокук коды буларак кабул иткән, ул Аурангзеб спонсорлыгы белән «Әл-Сириҗия» һәм «Фәтәвә и-Аламгири» текстларына нигезләнгән.<ref name=michaelanderson>Michael Anderson (1995), Institutions and Ideologies: A SOAS South Asia Reader (Studies in Asian Topics, Editors: David Arnold, Peter Robb), Routledge, ISBN 978-0700702848, Chapter 10;<br />K Ewing (1988), Sharia and ambiguity in South Asian Islam, University of California Press, ISBN 978-0520055759</ref><ref name=annaim>Abdullahi Ahmed An-Na’im (2010), Islam and the Secular State, Harvard University Press, ISBN 978-0674034563, pages 149—150</ref><ref>[https://archive.org/stream/digestmoohummud00bailgoog#page/n7/mode/2up A digest of Moohummudan law on the subjects to which it is usually applied by British courts of justice in India] Neil Baillie, Smith, Elder & Co. London</ref> Һиндулар һәм башка Мөселман булмаганнар өчен, мәсәлән, Буддистлар, Сикхлар, Джайннар, Парсилар һәм Кабилә кешеләре өчен бу мәгълүмат юк.<ref name="Flood 1996, page 56"/><ref name=donalddavis/><ref name=timlubin/> Британия колониаль рәсмиләре, гамәл өчен, Дхармашастрадан чыгармалар алып колониаль хөкүмәт өчен закон һәм дин категорияләрен эшләп караган.<ref name=ludorocherhcl/><ref name=ludorocherhcl/>

<ref name=michaelanderson/><ref name=michaelanderson/><ref>Ludo Rocher, «Hindu Law and Religion: Where to draw the line?» in ''Malik Ram Felicitation Volume''. ed. S.A.J. Zaidi (New Delhi, 1972), 190-1.</ref><ref>J.D.M. Derrett, ''Religion, Law, and the State in India'' (London: Faber, 1968), 96; For a related distinction between religious and secular law in Dharmaśāstra, see {{cite journal |last=Lubin |first=Timothy |date=2007 |title=Punishment and Expiation: Overlapping Domains in Brahmanical Law |ssrn=1084716 |journal=Indologica Taurinensia |volume=33 |issue= |pages=93–122}}</ref> Рәсмиләр Манусмритины терелтеп, Мөселман булмаганнар өчен позитив закон расламаларын төзегәннәр Көньяк Азия Мөселман халкына карата шәригать куллану сәясәтенә тугрылыклы булып калыр өчен.<ref name=donalddavis>Donald Davis (2010), The Spirit of Hindu Law, Cambridge University Press, ISBN 978-0521877046, page 13-16, 166—179</ref><ref name=ludorocherhcl>Ludo Rocher (1978), Hindu Conceptions of Law, Hastings Law Journal, Volume 29, pages 1283—1297</ref><ref name=michaelanderson/><ref>For reviews of the British misappropriations of Dharmaśāstra, see: {{cite journal |last=Lariviere |first=Richard W. |date=November 1989 |title=Justices and Paṇḍitas: Some Ironies in Contemporary Readings of the Hindu Legal Past |journal=Journal of Asian Studies |publisher=Association for Asian Studies |volume=48 |issue=4 |pages=757–769 |doi=10.2307/2058113 |jstor=2058113}} and {{cite journal |last=Rocher |first=Ludo |date=June 1993 |title=Law Books in an Oral Culture: The Indian Dharmaśāstras |journal=Proceedings of the American Philosophical Society |volume=137 |issue=2 |pages=254–267 |jstor=986732}}</ref> Абдуллаһи Әхмәд ән-Нәгыйм Манусмритиның Һиндстан өстеннән колония вакытында хөкемдарлык итү өчен Манусмритиның ролен түбәндәгечә раслый (кыскартылган),<ref name=annaim/>

<blockquote>
[Британия] колониаль хөкүмәте Һинду һәм Мөселман законнарын 1772 елда кодификацияли башлый һәм аннан алдагы гасырда куллана башлаганнар, Һиндулар һәм Мөселманнарның закон һәм йолаларын ассызыклау белән. Катлаулы һәм үзара бәйле традицион системаларны кодификациясе хатын-кызларның статусының билгеле аспектларын туңдырган, мәслән, бертуктаусыз үсүче иҗтимагый һәм икътисад мөнәсәбәтләре контекстларыннан тыш, нәтиҗәдә хатыннарның хокуклары чикләнгән һәм кырыслаштырган. Процессның сайлаулы булуы, колониаль хөкүмәтләре Һинду һәм Мөселман дини элиталарның ярдәменә омтылганда [[Британия Һиндстаны]]нда йола законнарының Браминизация һәм Исламизациясенә китергән. Мәсәлән, Британия Шәрыкъ белгече галим Уильям Джоунс ачкыч текстларны "Әл Сириҗия"не 1792 елда Мирас кабул итүнең Мөхәммәд Диненең Законы буларак тәрҗемә иткән һәм "Манусмрити"ны 1794 елда «Ману Йолаларның Һинду Законнарының Оешмалары» буларак тәрҗемә иткән. Кыскача, Британия колониаль администраторлары гасырлар буенча эшләнгән бөтен әхлак, дини һәм иҗтимагый системаларны аларның фикеренчә Һинду һәм Мөселман законы ничек булырга тиеш дигән фикеренә яраштырып кыскартканнар.
|[[Abdullahi Ahmed An-Na'im]]|Islam and the Secular State: Negotiating the Future of Sharia<ref name=annaim/>}}
</blockquote>

=== Һиндстаннан Тыш ===
''Дхарма-шастралар'', бигрәк тә Манусмрити Энтони Рэйд раслаганча,<ref name=reidseasia/> Бирма (Мьянма), Сиам (Тайланд), Камбоджа һәм Ява-Бали (Индонезиядә) зур хөрмәт ителгән патшалар сакларга тиеш табигый тәртипнең билгеләүче документлары буларак. Алардан күчермәләр ясалган, алар тәрҗемә ителгән һәм җирле законнар кодына кертелгән, Бирмада һәм Сиамда оригиналь текстка нык тотылыш белән һәм Ява (Индонезиядә) җирле хаҗәтләргә көчлерәк яраштыру белән.(Indonesia)".<ref name=reidseasia>Anthony Reid (1988), Southeast Asia in the Age of Commerce, 1450—1680: The lands below the winds, Yale University Press, ISBN 978-0300047509, pages 137—138</ref><ref>Victor Lieberman (2014), Burmese Administrative Cycles, Princeton University Press, ISBN 978-0691612812, pages 66-68; Also see discussion of 13th-century Wagaru Dhamma-sattha / 11th century Manu Dhammathat manuscripts discussion</ref><ref>On Laws of Manu in 14th-century Thailand’s [[Ayutthaya Kingdom|Ayuthia kingdom]] named after [[Ayodhya]], see David Wyatt (2003), Thailand: A Short History, Yale University Press, ISBN 978-0300084757, page 61;<br />Robert Lingat (1973), The Classical Law of India, University of California Press, ISBN 978-0520018983, pages 269—272</ref> Урта гасырларда Манусмрити манускриптларынан Көньяк-көнчыгыш Азиядә текстлар алынган булган, шулай да алар Британия Һиндстанында беренче кулланышыннан соң кулланылган «оригиналь» тексттан шактый аерым булган. Көньяк-Көнчыгыш Азия халкы өчен закон текстларының тарихи нигезләмәсе буларак сакланып калган Манусмритиның роле бик әһәмиятле булган, Һукер раслаганча.<ref>{{cite journal |last=Hooker |first=M. B. |date=February 1978 |title=The Indian-Derived Law Texts of Southeast Asia |journal=The Journal of Asian Studies |volume=37 |issue=2 |pages=201–219 |jstor=2054162|doi=10.2307/2054162}}</ref>

== Башка дхармашастралар белән чагыштыру ==
Манусмрити белән бергә («Манава Дхармашастра»), борынгы Һиндстанда бер-берсе белән көндәш булган унсигездән утыз алтыга кадәр «Дхарма-шастралар» булган, Джон Боукер раслаганча.<ref name=bowker/><ref>M Rama Jois (2004), Legal and Constitutional History of India, Universal Law Publishing, ISBN 978-8175342064, pages 19-34</ref> Госе һәм башка галимнәр раслаганча, [[Яджнавалкья Смрити]] [[Манусмрити]]га караганда текстына күбрәк игътибар иткәннәр, хөкүмәт һәм гамәл сораулары буенча. Бу төзелү датасы билгеле булмаган, ләкин Манусмритидан берничә гасыр соң охшаш, «төгәлрәк, методикрак, сафрак һәм либеральрәк».<ref name=jois31>M Rama Jois (2004), Legal and Constitutional History of India, Universal Law Publishing, ISBN 978-8175342064, page 31</ref> According to Jois,

<blockquote>
18 закон атамаларын кертеп, Яджнавалкйя Мануда кебек шул ук өлгеләрне җиңел модификацияләр белән дәвам иттерә. Хатын-кызларның хокуклары һәм мирас кабул итү һәм милеккә ия булу, Шудраларның статусы һәм җинаять өчен җәза пунктларында Яджнавалкья Мануга караганда либеральрәк. (…) Ул гамәлдә булган документларны ясау, распискалар хокукы, закладнаялар, партнерлык һәм уртак ширкатьләр темалары белән эш итә.
|M Rama Jois|Legal and Constitutional History of India<ref>M Rama Jois (2004), Legal and Constitutional History of India, Universal Law Publishing, ISBN 978-8175342064, pages 31-32</ref>}}

Джоис фараз иткәнчә [[Яджнавалкья Смрити]] текстының либераль эволюциясенә Борынгы Һиндстанда [[Буддизм]] йогынты ясаган.<ref name=jois31/> Яджнавалкья тексты Ману текстыннан шулай ук монастырьларны оештыру, җир бүләкләре, үлем җәзасы бирү һәм башка мәсьәләләр буенча бүлекләр өстәве белән аерылып тора. Яджнавалкья текстына урта гасыр эраның күп Һинду патшалыкларында күбрәк мөрәҗәгать ителгән, бу 12-енче гасыр «Митакшара» дип аталган [[Виджнанешвара]] комментарие моңа шаһид булып тора.<ref>M Rama Jois (2004), Legal and Constitutional History of India, Universal Law Publishing, ISBN 978-8175342064, page 32</ref>
</blockquote>

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Чыганаклар ==
* [https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%AD%D0%A1%D0%91%D0%95/%D0%9C%D0%B0%D0%BD%D1%83,_%D0%B7%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%8B ЭСБЕ/Ману, законы]
* [http://mmkaz.narod.ru/igpzs/sources/manu.html ЗАКОНЫ МАНУ ПЕРЕВОД С. Д.ЭЛЬМАНОВИЧА]
* {{cite book|last= Olivelle |first=Patrick| chapter = Dharmasastra: A Literary History| title =Law and Hinduism: An Introduction| editor=Lubin, Timothy |editor2=Krishnan, Jayanth |editor3=Davis, Jr. Donald R. | publisher = Cambridge University Press| year= 2010| isbn=9780521716260}}

== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Һинд дине|Диннәр|Әхлак}}
* [[Бхаручи]]
* [[Медһатитһи]]

== Тышкы сылтамалар ==
{{Тышкы сылтамалар}}
{{Бу темага Татнетта|сүз%20төзмә= Ману%20законнары |сүз+төзмә= Ману+законнары |süz%20tözmä = Manu%20zakonnarı}}

[[Төркем:Һинд дине]]
{{Сайланган мәкалә}}