Italiya

Italiya (Italia), Italiya Respublikasi (Repubblica Italiana) – Yevropa janubida, Oʻrta dengiz havzasida joylashgan davlat. Apennin yarimoroli, Sitsiliya, Sardiniya va boshqa kichik orollarni oʻz ichiga olgan. Maydoni 301,2 ming km². Aholisi 62234878 mln. kishi (2023). Maʼmuriy jihatdan 20 viloyat (regione)ga boʻlinadi. Poytaxti – Rim shahri. Italiya Yevropa davlatlari orasida YIM hajmi va rivojlanish darajasiga koʻra,1-oʻrinni egallaydi, dunyoda esa 37-oʻrinni egallaydi.

Italiya Respublikasi
Bayroq Gerb
Shior: Repubblica Italiana Italyancha: Italyancha Italiya Respublikasi
Madhiya: Il Canto degli Italiani (the Song of the Italians)
Poytaxt	Rim
Rasmiy til(lar)	Italyan
Hukumat	Parlamentlik Respublika
• Prezident	Sergio Mattarella
• Bosh Vazir	Giuseppe Conte
Asoslash (Italiya Qirolligi birlashishi)
• Sana	17 mart 1861
Maydon
• Butun	301,230 km2 (70-oʻrin)
• Suv (%)	2.4
Aholi
• 2002-yilgi roʻyxat	58,103,033 (23-oʻrin)
• Zichlik	192/km2
YIM (XQT)	2005-yil roʻyxati
• Butun	AQSh$1,651,000 mil. (8-oʻrin)
• Jon boshiga	AQSh$28,415
Pul birligi	Yevro (EUR)
Vaqt mintaqasi	UTC+1
• Yoz (DST)	UTC+2
Qisqartma	IT
Telefon prefiksi	39
Internet domeni	.it

Asosiy maʼlumotlar

U shimoli-gʻarbda Fransiya (chegara uzunligi – 488 km), shimolda Shveysariya (740 km) va Avstriya (430 km), shimoli-sharqda Sloveniya (232 km) bilan chegaradosh .

Italiya hududida ikkita anklav davlat mavjud: San-Marino davlati va Italiya bilan bogʻliq boʻlgan Vatikan davlati, Rim hududida joylashgan boʻlib, ularning har biri bilan Italiyaning ichki chegarasi mos ravishda 39 km va 3,2 km.

Apennin yarim orolini , Bolqon yarim orolining chekka shimoli-gʻarbini , Padana tekisligi , Alp togʻlarining janubiy yon bagʻirlari , Sitsiliya , Sardiniya orollari va bir qator kichik orollarni egallaydi .

Italiyada 58 ta YuNESKO ning Butunjahon merosi ob'ektlari mavjud.

Etimologiyasi

Asosiy maqola: Italiya nomi

Italia soʻzining kelib chiqishi nomaʼlum. Eng keng tarqalgan nuqtai nazarga koʻra, bu atama Gretsiyadan kelgan va " buzoqlar mamlakati " degan maʼnoni anglatadi . Buqa Italiyaning janubida istiqomat qilgan xalqlarning ramzi boʻlib, koʻpincha Rim boʻrini ovlagan holda tasvirlangan. Dastlab, Italia nomi faqat Janubiy Italiya (zamonaviy Kalabriya viloyati) tomonidan egallab olingan hududning bir qismiga tegishli edi.

Davlat tuzilishi

Davlat boshqaruvi asoslari

Italiya unitar parlament respublikasi. Davlatning asosiy qonuni 1947 yilda qabul qilingan konstitutsiyadir .

Davlat rahbari – Italiya prezidenti .

Ijro etuvchi hokimiyat va hukumatni Italiya Vazirlar Kengashi Raisi boshqaradi. 2013-yil fevral holatiga koʻra hukumat tuzilmasi quyidagi vazirliklarni oʻz ichiga olgan:

• tashqi ishlar vazirligi
• Ichki ishlar vazirligi
• Adliya vazirligi
• mudofaa vazirligi
• Iqtisodiyot va moliya vazirligi
• Iqtisodiy rivojlanish vazirligi
• Infratuzilma va transport vazirligi
• Qishloq xoʻjaligi, oziq-ovqat va oʻrmon xoʻjaligi siyosati vazirligi
• Taʼlim vazirligi
• Mehnat va ijtimoiy siyosat vazirligi
• Madaniy meros va madaniy faoliyat vazirligi
• Italiya Atrof-muhit va quruqlik va dengizni muhofaza qilish vazirligi
• Sogʻliqni saqlash vazirligi .

Qonun chiqaruvchi hokimiyat Italiyaning ikki palatali parlamenti boʻlib, 5 yilga saylanadi.

Italiya gerbi

• Italiya Deputatlar palatasi – 400 aʼzo.
• Italiya Senati – 200 aʼzo.

Siyosiy partiyalar

Asosiy maqola: Italiyadagi siyosiy partiyalar

Italiyada zamonaviy partiya tizimi Ikkinchi jahon urushidan keyin rivojlandi. Italiya Respublikasi Konstitutsiyasining 49-moddasiga koʻra, siyosiy partiya fuqarolarning „milliy siyosatni belgilashga demokratik hissa qoʻshish“ huquqidan foydalanadigan erkin birlashmasidir. 2013-yilgi parlament saylovlari natijalariga koʻra, Italiya parlamenti palatalaridan kamida bittasida 25 ta, jumladan, mintaqaviy va emigrant partiyalar vakillik qiladi .

Zamonaviy Italiya rivojlangan koʻp partiyaviylik tizimi bilan ajralib turadi (50 ga yaqin siyosiy partiyalar faol). Saylovda ishtirok etuvchi partiyalar faoliyati soliq toʻlovchilarning oʻzlari tanlashiga koʻra soliqlar hisobidan moliyalashtiriladi . Parlamentda mutlaq koʻpchilikka ega boʻlmagan mamlakatning yirik partiyalari kichikroq partiyalar bilan koalitsiya hukumatlarini tuzishga majbur. Fashizm targʻiboti va fashistik tashkilotlarning faoliyati qonun bilan taqiqlangan .

Eng yirik partiyalar:

• " Demokratik partiya " – chap markaz
• " Besh yulduz harakati " – chap qanot populist
• " Italiya oldinga " – konservativ
• " Italiya birodarlar " – oʻng markaz
• " Shimoliy liga " – toʻgʻri
• " Italiya uchun qutblar " – mashhur

Partiyalar koalitsiyalarda birlashgan – oʻng (Ozodlik xalqi, Xristian-demokratik partiya, Shimoliy liga) va chap (DPLS, SP, Xalq partiyasi, ekologlar).

Huquqiy tizim

Oliy sud – Oliy kassatsiya sudi (Corte suprema di cassazione), apellyatsiya sudlari – apellyatsiya sudlari (Corte d’appello) va hakamlar hay’ati (Corte d’assise d’appello), 26 ta sud. Apellyatsiya har bir tumanda (distretto), birinchi instantsiya sudlari – sudlar (Tribunale) va hakamlar hay’ati (Corte d’assise), har bir tumanda (circondario), sud tizimining eng quyi darajasida (Giudice di pace) ishlaydi., prokuratura nazorati organlari – Oliy kassatsiya instantsiyasi Bosh prokuraturasi (Procura Generale presso la Suprema Corte di Cassazione), apellyatsiya sudlari huzuridagi bosh prokuraturalar (Procure Generali presso le Corti d’Appello), respublika prokuraturalari. oddiy sudlarda (Procure della Repubblica presso il Tribunale ordinario), maʼmuriy sudlovning eng yuqori sudi – Davlat kengashi (Consiglio di Stato), maʼmuriy adliya apellyatsiya sudlarida – mintaqaviy maʼmuriy sudlar (Tribunale Amministrativo Regionale), eng yuqori nazorat organi – Hisob sudi (Corte dei conti), mafiyaga qarshi kurash organlari – Oliy kassatsiya sudi Bosh prokuraturasi huzuridagi Milliy antimafiya boshqarmasi (Direzione nazionale antimafia), tuman mafiyaga qarshi kurash boʻlimlari (Direzione distrettuale antimafia) huzurida. apellyatsiya sudlarining bosh prokurorlari, Ichki ishlar vazirligining jamoat xavfsizligi boshqarmasi huzuridagi Mafiyaga qarshi tergov boʻlimi (Direzione Investigativa Antimafia) (Jinoyat mafiyasiga qarshi kurashni muvofiqlashtirish boʻyicha Oliy komissar (Alto commissario) oʻrniga yaratilgan). per il coordinamento della lotta contro la delinquenza mafiosa)) va Milliy anti-mafiya prokurori (Procuratore nazionale antimafia), sudyalarni oʻqitish yuridik kasblar ixtisoslashuvi maktabi (Scuola di specializzazione per le profession and) tomonidan amalga oshiriladi. Oliy magistratura maktabi (Scuola superiore della magistratura). Konstitutsiyaviy nazoratning sud organi Konstitutsiyaviy suddir.

Konstitutsiyaviy ahamiyatga ega boʻlgan organlar

Konstitutsiyaviy organlardan ^[u], yaʼni Prezident, Parlament, Hukumat, sud ^[u] va Konstitutsiyaviy suddan tashqari, Italiya Konstitutsiyasi konstitutsiyaviy ahamiyatga ega boʻlgan organlar tizimini ham nazarda tutadi ^:

• Milliy iqtisodiy va mehnat munosabatlari kengashi ^[it]
• Italiya Respublikasi Davlat Kengashi ^[it]
• Hisob palatasi ^[it]
• Sudyalar oliy kengashi ^[bu]
• Italiya Oliy Mudofaa Kengashi
• Sitsiliya viloyati davlat komissarligi ^[bu]
• Davlat ramzlari
• Davlat ramzlari
• Asosiy maqolalar: Italiya bayrog'i , Italiya gerbi va Italiya madhiyasi
• Italiyaning davlat ramzlari konstitutsiya va amaldagi qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Italiya bayrogʻi 3:2 nisbatda boʻlgan toʻrtburchaklar paneli boʻlib, teng oʻlchamdagi uchta vertikal chiziqqa boʻlingan – qutb chetida yashil, oʻrtada oq va panelning erkin chetida qizil rangda. Italiya uch rangli birinchi marta 1797 yil 7 yanvarda Emiliyada Juzeppe Compagnoni tomonidan eʼlon qilingan respublika bayrogʻi sifatida paydo boʻldi. Napoleon hukmronligi davrida bayroq fransuz inqilobining ramzi sifatida ham ishlatilgan. Vena kongressi va qayta tiklanishdan soʻng, uch rangli rang ozodlik ramzi boʻlib qoldi va 1831 va 1848 yillardagi inqilobiy harakatlarda qoʻllandi. Italiyaning milliy gerbi – chap tomonda zaytun novdasi va oʻngda eman novdasi oʻrtasida joylashgan besh qirrali tishli gʻildirak ustiga oʻrnatilgan qizil qirralari boʻlgan oq besh qirrali yulduz. Yashil novdalar bosh oq harflarda „Italiya Respublikasi“ (Italiya: REPUBBLICA ITALIANA) yozuvi bilan qizil lenta bilan bogʻlangan. Italiya Respublikasining rasmiy gerbi Italiya Prezidenti Enriko de Nikola tomonidan 1948 yil 5 mayda eʼlon qilingan. Gerbning eskizini rassom Paolo Paschetto yaratgan boʻlib, u 1946 va 1947 yillardagi tanlovlarda 500 ta boshqa nomzod va 800 ga yaqin eskizlar orasida ushbu huquqni qoʻlga kiritgan. Italiyaning milliy madhiyasi, shuningdek, " Italiya birodarlar " va „Italiyaliklar qoʻshigʻi“ sifatida ham tanilgan, 1946 yil 12 oktyabrdan 2017 yil 15 noyabrgacha Italiya Respublikasining norasmiy madhiyasi edi ]. 2005-yil 17-noyabrda Senat rasmiy madhiya toʻgʻrisidagi qonunni birinchi oʻqishda qabul qildi, ammo qonun nihoyat 12 yildan soʻng qabul qilindi. Madhiya matni 1847 yilning kuzida Goffredo Mameli tomonidan, musiqasi esa birozdan keyin bastakor Mishel Novaro tomonidan yozilgan. 20-asrning 80-yillarida Juzeppe Verdining „Nabukko“ operasidan parcha ham keng tarqalib, madhiya sifatida ijro etilgan.

Davlat bayramlari

• 1 yanvar – Yangi yil (Il Capodanno);
• 6 yanvar – Epiphany (l’Epifania) yoki Befana (La Befana), Epiphany, Epiphany ;
• 8 mart – Xalqaro xotin-qizlar kuni (La Festa della Donna);
• 21 aprel – Rimning tashkil topgan kuni (Natale di Roma);
• 25 aprel – Fashizm va nemis istilosidan ozod qilingan kun (La Liberazione);
• 1 may – Mehnat kuni (Mehnat kuni) (La Festa del Lavoro);
• 2 iyun – Italiya Respublikasi eʼlon qilingan kun (La Festa della Repubblica);
• 15 avgust – Ferragosto (Il Ferragosto) Bibi Maryamning taxmini yoki Bibi Maryamning taxmini (L’Assunzione);
• 1 noyabr – barcha azizlar kuni (Il giorno di tutti i Santi yoki Ognissanti);
• 2-noyabr – Oʻlgan barcha ruhlar kuni (Il giorno della Commemorazione dei Defunti);
• 8 dekabr – Bibi Maryamning begʻubor kontseptsiyasi (L’Immacolata Concezione);
• 25 dekabr – Masihning tugʻilgan kuni (Il Natale);
• 26 dekabr – Muqaddas Stiven kuni (Santo siyosat

Tashqi siyosat

Asosiy maqola: Italiya tashqi siyosati

Tarixiy koʻrinish

1861 yilgacha Italiya parchalanib ketgan edi, shuning uchun koʻplab Italiya davlatlari qoʻshni kuchli davlatlarga eʼtibor qaratib, oʻzlarining tashqi siyosatini olib bordilar. Jahon urushidan oldingi Yevropa harbiy blokl1861 yildan boshlab birlashgan Italiyaning siyosati u yerda yashovchi italiyaliklar bilan hududlarni, yaʼni Papa davlatlari, Trentino, Istriya, Dalmatiyani qoʻshib olishga qaratilgan edi. Italiya ham oʻzining mustamlaka imperiyasini yaratishga intildi. 1870 yilgi FrankPrussiya urushi paytidaItaliyaPapadavlatlarini anneksiya qildi. Keyinchalik tashqi siyosatini Germaniyaga qaratdi, chunki u Fransiya ham daʼvo qilgan Tunisda oʻz oʻrnini egallashni xohladi. Biroq Istriya va Trentinoni qoʻshib olish istagi tufayli Italiya 19-asr oxiri 20-asr boshlarida Avstriya-Vengriya bilan toʻqnash keldi .

1914 yildan beri Italiya Germaniya bilan ittifoqchi Antanta bilan muzokaralar olib bormoqda. Natijada, 1915 yilda Antanta mamlakatlari Italiyaga Antanta tarafini olishga rozi boʻlsa, kerakli hududlarni vaʼda qildi. Va 1915 yilda Italiya Avstriya-Vengriyaga hujum qildi. 1918 yildagi Parij tinchlik konferentsiyasi natijasida Italiya Istria, Trentino va Adriatik dengizidagi bir qator orollarni qabul qildi. Birinchi jahon urushidan keyin Italiyaning yangi raqibi – Serblar, Xorvatlar va Slovenlar Qirolligi paydo boʻldi, u 1929 yilda Yugoslaviyaga aylandi. Fashistlar hokimiyat tepasiga kelgach, Italiyaning tashqi siyosati nihoyatda radikal tus oldi. Yugoslaviya bilan toʻqnashuvlar Ikkinchi jahon urushi oxirigacha dolzarb boʻlib qoldi, buning natijasida Italiya Dalmatiya, Istriyani Yugoslaviyaga qaytardi va Albaniyaga mustaqillik berdi .

Tashqi siyosatdagi eng muhim voqealardan biri 1947-yil fevralida Parijda Italiya bilan Ittifoqchi tinchlik shartnomasining imzolanishi boʻldi. Shartnomaga koʻra, Italiyada fashistik tashkilotlar tarqatib yuborildi, bosqinchi qoʻshinlar olib chiqildi, chegaralar belgilandi, Italiya hududida harbiy bazalarni joylashtirish taqiqlandi. Ikkinchi jahon urushidan keyin Italiyaning siyosati passiv edi, mamlakat NATO va AQSh yoʻlidan bordi. Mamlakatda Italiyaning „oʻrta kuch“ roli gʻoyasi hukmron edi. 1949 yil 4 aprelda Vashingtonda Shimoliy Atlantika shartnomasi rasman imzolandi. AQSh, Fransiya, Buyuk Britaniya, Belgiya, Kanada, Gollandiya, Lyuksemburg, Norvegiya, Daniya, Portugaliya va Islandiya vakillari bilan birgalikda Shimoliy Atlantika pakti Italiya hukumati vakili, tashqi ishlar vaziri Karlo Sforza tomonidan imzolandi. Tashqi ishlar vaziri Sforza, shuningdek, Italiyaning Yevropa Kengashi (1949) va Yevropa Koʻmir va Poʻlat Hamjamiyatiga (1951) qoʻshilishini faol ravishda ilgari surdi .

1955 yil oxirida Italiya BMTga aʼzo boʻldi .

1960-yillarning boshidan beri Italiya inqirozlarni boshqarish va dunyoning turli mamlakatlarida BMTning tinchlikparvar operatsiyalarida ishtirok etishda ajoyib tajribaga ega boʻldi. Bunday xalqaro faoliyat Italiya tashqi siyosatining ajralmas qismiga aylanadi va Italiyaning xalqaro nufuzini mustahkamlaydi. Italiya 1963 yilda Kongoda tinchlik oʻrnatish amaliyotiga katta hissa qoʻshdi. Italiyaning mojarolarni hal qilishdagi ishtiroki 1980 yildagi Liviya missiyasi munosabati bilan yanada muhimroq boʻldi. tufayli kengaydi .

1964 yildan beri Italiya Tashqi ishlar vazirligi (ichki italyancha atamasi Farnesina) birinchi marta ayollarni ishga qabul qila boshladi .

1970-yillarning oxiriga kelib, birin-ketin ichki siyosiy inqirozni boshdan kechirayotgan Italiyaning passivligi Gʻarbiy Yevropada yevropaizmga sodiqlik haqidagi ritorik deklaratsiyalar bilan qoplandi. 1980-yillar oxirida Gʻarbiy Yevropa va Qoʻshma Shtatlar oʻrtasida tebranib turgan Italiya tashqi siyosatining mayatnik Amerika bosqichida qotib qoldi .

1980-yillarning oxirida bu mafkura Yugoslaviya parchalanishining boshlanishi tufayli oʻzgara boshladi. Italiya post-Yugoslaviya makonida va umuman Oʻrta er dengizidagi jarayonlarga koʻproq eʼtibor bera boshladi. 1980-yillar boshida Italiyaning Oʻrta yer dengizi siyosatiga yangi turtki berildi. Mamlakat NATO boʻyicha hamkorlaridan sezilarli darajada mustaqillikka erisha oldi va mintaqada oʻz yoʻnalishini davom ettira boshladi. 1980-yilda Malta bilan harbiy va iqtisodiy hamkorlik toʻgʻrisida shartnomalar tuzilishi, 1982-1984-yillarda italiyaliklarning Livandagi xalqaro qoʻshinlar tarkibida ishtirok etishi va Suvaysh kanalini minalardan tozalash boʻyicha operatsiyalar shu davrda Italiya siyosatining oʻziga xos koʻrinishlaridandir. 1984 yil.

90-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab Italiya tashqi siyosatida Yevropa Ittifoqidagi davlatni aniqlash bilan bogʻliq muammo birinchi oʻringa chiqdi. Eng avvalo, yagona Yevropa valyutasi – yevroni joriy etish masalasiga eʼtibor qaratildi.

21-asrning boshlarida mamlakat Gretsiya, Sloveniya, Xorvatiya, Bosniya va Gertsegovina va Albaniya bilan birgalikda yangi submintaqaviy loyiha – Adriatik va Ioniya tashabbusi (AII) ni ilgari surishda ishtirok etdi. Tashqi ishlar vazirlari darajasidagi konferensiya 2000-yil 20-mayda Italiyaning Ankona shahrida boʻlib oʻtdi va Italiya uchun Bolqonda yangi taʼsir kanallarini ochdi. Shuningdek, AII tashkil etilgandan soʻng, Italiya amalda Bolqondagi inqirozdan keyingi rivojlanishni tartibga solishga qodir boʻlgan Gʻarbiy Yevropaning asosiy davlatlaridan biriga aylandi, bu Italiyaga oʻzini janubiy mamlakatlarning tortishish markazlaridan biri sifatida koʻrsatish imkoniyatini berdi. -Sharqiy Yevropa.2001-yil 11-sentyabrda AQShda sodir boʻlgan voqealardan soʻng Italiya oʻz saʼy-harakatlarini Gʻarb va Islom dunyosi oʻrtasidagi aloqalarni tiklashga yoʻnaltirdi .

2001-2006 yillarda Bosh vazir va Italiya tashqi ishlar vazirlari mintaqaviy inqirozni hal qilishda Rim vositachiligida Falastin va Isroil maʼmuriyatlari oʻrtasida muloqot oʻrnatish maqsadida bir qancha tashriflar qildi. Italiya Prezidentining Turkiyaga birinchi davlat tashrifi 2005-yil 22-noyabrda boʻlib oʻtdi. Karlo Chapmi Turkiyaning Yevropa Ittifoqiga aʼzo boʻlish intilishlarini qoʻllab-quvvatlashini bildirdi, shuningdek, mamlakat va uning rahbariyati YeI tomonidan qabul qilingan standartlarga erishish uchun saʼy-harakatlarni amalga oshirishi kerakligini taʼkidladi .

Italiya tashqi siyosatining ustuvor yoʻnalishlariga quyidagilar kiradi: Oʻrta er dengizi, Bolqon mintaqasi, Amerika Qoʻshma Shtatlari, Yevropa Ittifoqi, Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari, Rossiya. Italiya tashqi siyosatining eng muhim maqsadlaridan biri BMT Xavfsizlik Kengashining doimiy aʼzosi sifatida oʻrin olishdir .

2011 yilga kelib, Italiya tashqi xizmatining global tarmogʻi 300 dan ortiq elchixonalar, konsulliklar, madaniyat institutlari va mahalliy hamkorlik agentliklaridan iborat edi. boʻlganligi sababli faqat 22 nafar diplomat Italiya elchisi darajasiga ega edi. 2016-yilda transmilliy darajada ishlagan italiyalik diplomatlarning eng koʻzga koʻringanlari Yevropa Ittifoqining tashqi ishlar va xavfsizlik siyosati boʻyicha Oliy vakili Federika Mogerini va BMTning Suriya boʻyicha maxsus vakili Staffan de Misturadir .

2011 yil maʼlumotlariga koʻra, xorijdagi italyan diasporasi dunyodagi eng yirik diasporalardan biri boʻlib, taxminan 5 million kishini tashkil qiladi.

Rossiya bilan munosabatlar

Asosiy maqola: Rossiya-Italiya munosabatlari

21-asrning boshlarida Rossiya va Apennin yarim oroli davlatlari oʻrtasidagi munosabatlar oʻrnatilganining 500 yilligi nishonlandi, ular bir xil tsivilizatsiyaga mansublikni anglash va umumiy axloqiy tamoyillarga asoslangan edi .

Italiya Rossiya Federatsiyasi bilan diplomatik munosabatlarga ega: SSSR bilan 1924 yil 7 fevralda oʻrnatilgan, 1941 yil 22 iyunda Italiya tomonidan uzilgan, 1944 yil 25 oktyabrda tiklangan. Shu vaqt ichida Italiya va SSSR/Rossiya oʻrtasida ikki tomonlama viza rejimi amalda boʻlgan .

1966 yil aprel oyida SSSR Tashqi ishlar vaziri Andrey Gromikoning Italiya Respublikasiga birinchi rasmiy tashrifi boʻldi. Italiyaning Gitler koalitsiyasida ishtirok etishi natijasida yuzaga kelgan oʻn yillik sovuq munosabatlardan soʻng, tashrif nafaqat ikki tomonlama munosabatlar sohasida aniq natijalar berdi, balki xalqaro siyosat va bloklararo masalalar boʻyicha SSSR va Italiya pozitsiyalarining yaqinlashishiga olib keldi. NATO va Varshava shartnomasi oʻrtasidagi qarama-qarshilik. 1970-yillardan beri Sovet-Italiya munosabatlari odatda koʻtarilish yoʻnalishi boʻyicha rivojlanib bormoqda va intensivligi va samaradorligi bilan ajralib turadi. 1975 yilda Italiya va SSSR oʻrtasidagi doʻstona munosabatlarni rivojlantirish istagi aks ettirilgan Sovet-Italiya deklaratsiyasi imzolandi .

1969 yilda Apennin orollariga tabiiy gaz yetkazib berish boʻyicha birinchi Sovet-Italiya shartnomasi imzolandi, 2006 yilda ENI va Gazprom oʻrtasidagi Italiyaga gaz yetkazib berish boʻyicha strategik kelishuv 2035 yilgacha uzaytirildi .

Birinchi oliy darajadagi muzokaralar Mixail Gorbachyovning 1989-yil 29-30-noyabr kunlari Rimga tashrifi chogʻida boʻlib oʻtdi. Italiya birinchilardan boʻlib yangi Rossiyani SSSRning huquqiy vorisi sifatida tan oldi. Rossiya Prezidenti Boris Yeltsinning 1991-yil 19-20-dekabr kunlari Rimga tashrifi muhim voqea boʻldi. Natijada ikki tomonlama munosabatlar asoslari toʻgʻrisida qoʻshma bayonot qabul qilindi, madaniy almashinuv toʻgʻrisidagi protokol imzolandi. 1994 yil 14 oktyabrda Doʻstlik va hamkorlik shartnomasi imzolandi. 1994 yilda Bosh vazir Silvio Berluskoni tashabbusi bilan Yeltsin Neapolda boʻlib oʻtgan dunyoning yetti yetakchi davlati sammitiga taklif qilindi, bu Rossiyaning G7ga integratsiyalashuvi va G8ga aylanishining boshlanishi boʻldi. 2014. 1998 yilda „Rossiya va Italiya oʻrtasidagi munosabatlar boʻyicha harakatlar rejasi“ joriy etildi. 2014 yilga qadar Italiya Ukrainadagi voqealar munosabati bilan Yevropa Ittifoqining Rossiyaga qarshi sanksiyalariga qoʻshilgach, Moskva va Rimda muntazam ravishda yuqori darajadagi rasmiy uchrashuvlar boʻlib oʻtdi. Chigi saroyi va Kreml oʻrtasida toʻgʻridan-toʻgʻri aloqa liniyasi mavjud. Sanktsiyalar 2020-yil 31-iyulgacha uzaytirildi. Shu bilan birga, ommaviy axborot vositalari Italiya Yevropa Ittifoqining uchta davlatidan biri (Vengriya va Gretsiya bilan birga) Rossiyaga qarshi cheklov choralarini kamida qoʻllab-quvvatlaydigan va ularni zaiflashtirishni talab qilayotganini taʼkidladi. Italiya tashqi siyosatining zamonaviy bosqichi, ayniqsa Bosh vazir Berluskoni davrida, Rossiya bilan konstruktiv munosabatlar bilan ajralib turardi – Italiyaning NATO va Yevropa Ittifoqidagi majburiyatlarini saqlab qolgan holda, Rossiya uchun qabul qilinishi mumkin emas. 2004 yil iyun oyida Rossiya Federatsiyasi va Italiya Respublikasi fuqarolariga vizalar berishni soddalashtirish boʻyicha hukumatlararo bitim imzolangani muhim voqea boʻlib, u yoshlar, olimlar, madaniyat arboblari, tadbirkorlar va davlat xizmatchilari uchun oʻzaro aloqalarni yoʻlga qoʻydi. Rossiyadan sayyohlarni qabul qiluvchi eng yirik italyan kompaniyasi Italcamel hisoblanadi. 2014 yil holatiga koʻra Rossiyada 24 ta Italiya viza markazlari faoliyat koʻrsatgan; 2013 yilda rossiyaliklarga maksimal vizalar berilgan – 770 ming; 2013 yilda Italiyaga 1,2 million Rossiya fuqarolari tashrif buyurgan, bu butun Rossiya-Italiya tarixidagi eng yuqori koʻrsatkichdir. munosabatlar. Yevropa Ittifoqi tomonidan Rossiyaga qarshi sanktsiyalar kiritilgandan soʻng, Rossiyadan kelgan turistlarning yillik soni 50% ga kamaydi .

2013-yilda oʻzaro tovar ayirboshlash tarixiy eng yuqori koʻrsatkichga yetdi – 53,9 milliard dollar, oʻzaro sanksiyalardan soʻng keskin pasayish kuzatildi, 2016-yilda tovar ayirboshlash atigi 19,8 milliard dollarni tashkil etdi. Ushbu koʻrsatkichga koʻra, Italiya 2013 yilda Rossiyaning Yevropa Ittifoqidagi uchinchi yirik savdo sherigi, dunyoda toʻrtinchi oʻrinni egalladi .

2015- yilda Italiya Rossiyadan Germaniyaga „Shimoliy oqim II“ gaz quvuri qurilishiga qarshi chiqdi va bu loyiha Rossiyaga qarshi sanksiyalar ruhini buzishi va Germaniyaning iqtisodiy manfaatlarini Yevropa birligidan ustun qoʻyishini taʼkidladi. Shu bilan birga, Italiya hukumati Yevropa Ittifoqining „Janubiy oqim“ qurilishini bekor qilishga olib kelgan harakatlarini tanqid qildi, yaʼni bu yoʻnalish orqali Rossiya gazi Italiyaga oqib chiqishi kerak edi .

2020-yilning mart oyida Italiyada COVID-19 koronavirus infeksiyasi avj olgan paytda, mamlakatda pandemiyadan vafot etganlar soni 10 ming kishiga yaqinlashganda, Rossiya Apennin orollariga rossiyalik shifokorlar brigadalarini yubordi va ular bilan himoya vositalari, mobil tizimlar bazasida. Transport va hududni aerozol bilan zararsizlantirish uchun " KAMAZ ", tibbiy asbob-uskunalar, sterilizatsiya uchun dala laboratoriyalari. Yordam Rossiya Federatsiyasi Aerokosmik kuchlari samolyotlarini jalb qilgan holda Rossiya Federatsiyasi Mudofaa vazirligi orqali taqdim etildi. Italiyaga etakchi harbiy virusologlar va boshqa mutaxassislar bilan 14 VKS samolyoti yuborildi; jami 100 ga yaqin rus internatsionalist askari VKS bortiga kelishdi; ularning faoliyatining asosiy joyi Bergamo shahridagi infektsiyaning eng katta tarqalishi edi. Shu bilan birga, La Stampa gazetasi manbalarga tayanib, bu yordamni „foydasiz“ deb atadi va asosiy boʻlmagan vazirlik (Sogʻliqni saqlash vazirligi emas, Mudofaa vazirligi) tibbiy yordam koʻrsatayotganini taʼkidladi.

Xalqaro aʼzolik

• Birlashgan Millatlar Tashkiloti (1955)
• NATO (1949)
• Yevropa Kengashi (1949)
• Yevropa Ittifoqi (1957)
• Oʻnlik guruhi (1964) .

NATOning bir qismi sifatida

Italiya 1949 yil aprel oyida ittifoq tuzilganidan beri NATO aʼzosi. NATOda boʻlishining boshidanoq Italiya blokning Oʻrta er dengizidagi foydali strategik forposti, Janubiy Yevropada Amerika harbiy ishtirokini kengaytirish uchun tramplin rolini oʻynashga moʻljallangan edi. Italiyaning Shimoliy Atlantika alyansiga kirishi bosh vazir De Gasperi boshchiligidagi Italiya xristian demokratlarining (CDA) amerikaparast kursi tufayli edi, u Qoʻshma Shtatlar va uning mudofaa salohiyatini asosiy tayanch va mudofaa deb hisoblagan va kuchli harakatlarga qarshi kurashgan. Vashington tomonidan Italiyani amerikaparast blokga qoʻshishni maqsad qilgan .

Oʻzining harbiy bazalarini Italiya hududida joylashtirishga intilayotgan Qoʻshma Shtatlar 1947 yilda Italiya bilan bu masala boʻyicha muzokaralarni boshladi va allaqachon 1948 yilda mamlakatlar oʻrtasida maxfiy harbiy protokol imzolandi. Hujjatga koʻra, Amerika qoʻshinlari tomonidan Italiya hududidan foydalanish uchinchi kuchga, ehtimol, NATO doktrinasiga koʻra, Gʻarbning asosiy potentsial dushmani hisoblangan Sovet Ittifoqiga qarshi harbiy amaliyotlar oʻtkazilgan taqdirda koʻzda tutilgan. Vashington shartnomasi imzolanganidan koʻp oʻtmay, Italiya hukumati harbiy yordam soʻrab AQShga murojaat qildi. Buning uchun Italiya Amerika harbiy bazalarini joylashtirish uchun hudud berishga rozi boʻldi. 1949 yilning yozida Qoʻshma Shtatlar yangi zamonaviy harbiy ob’ektlarni qurish, eski eskirgan aerodromlar va portlarni tiklash va rekonstruksiya qilish boʻyicha ishlarni boshladi. Ushbu rejaga koʻra, Italiyaning Pantelleriya va Lampeduza orollarida AQSh harbiy-dengiz bazalari tashkil etilgan. 1954-yilda hukumat AQSH bilan Italiyada Amerika harbiy bazalarini joylashtirish toʻgʻrisida shartnoma tuzdi, uni nashr ham, parlament ham tasdiqlamadi. 1956 yilda NATO, Amerika Qoʻshma Shtatlari va Buyuk Britaniya Gladio dasturini ishlab chiqdi, uning maqsadi Sovet Ittifoqi bosqinidan himoya qilish uchun Italiyada er osti jangovar hujayralarni yaratish edi. 1972 yilda Italiya hukumati Sovet Ittifoqi bilan siyosiy maslahatlashuvlar toʻgʻrisidagi protokolni imzolash bilan deyarli bir vaqtda Maddalena orolida Amerika yadro suv osti kemalarini baza bilan taʼminlash toʻgʻrisida AQSh bilan shartnoma tuzdi. Italiya Sovuq urush davrida ham, u tugaganidan keyin ham AQSh va NATOning Oʻrta er dengizidagi asosiy forposti edi. Bu oʻn yilliklar davomida Italiya NATO siyosatini faol qoʻllab-quvvatlab, oʻz hududini nafaqat bazani, balki harbiy harakatlar uchun, masalan, 1999 yilda Yugoslaviyani bombardimon qilish paytida, Liviyadagi operatsiya paytida (2012) va boshqa joylarda „sakrash“ aerodromlari sifatida taqdim etdi. holatlar .

Shu bilan birga, Italiyaning oʻzi (na atom elektr stantsiyalari, na neft, gaz, koʻmirning sanoat zaxiralari mavjud boʻlmagan energiya tanqis mamlakat) tez oʻzgarib turadigan hukumatlari va beqaror ichki siyosiy ahvoli bilan, muhim iqtisodiy va harbiy resurslarga ega emas. uzoq vaqtdan beri NATOda strategik qarorlar qabul qilish chetida. Italiyaning NATOdagi roli 1990-yillardagi Yugoslaviya inqirozi davrida ortib bordi. Yugoslaviya parchalanib ketganidan keyin, Kosovo inqirozi va Italiyada Kosovo mustaqilligi eʼlon qilinganidan keyin „oʻrta kuch“ gʻoyasi „qahramonlar dunyosi“ gʻoyasiga aylandi, yaʼni., Italiya muhim oʻrin egallagan dunyo. Italiya birinchilardan boʻlib Serbiyaning sobiq Kosovo viloyati suverenitetini tan oldi va keyin Bolqon mintaqasini NATO doirasidagi mas’uliyat hududi deb eʼlon qildi. 2003 yilda Italiya urushga qarshi kayfiyat hukmron boʻlishiga qaramay, ittifoqchilik majburiyatlarini bajardi va Saddam Husaynni agʻdarish uchun koalitsiya kuchlarining Iroqqa bostirib kirishini qoʻllab-quvvatladi. 2005 yil mart oyida Iroqda terrorchilar tomonidan asirga olingan garovga olinganlarni ozod qilishda jonini fido qilgan italyan razvedkasi Nikolo Kaliparining jasorati dunyoda katta rezonansga ega boʻldi. Bu fojia Italiyaning Iroq urushidagi ishtirokining maʼnosi haqidagi ommaviy munozaralarda burilish nuqtasi boʻldi va 2006 yilda Bosh vazir Romano Prodi davrida Italiya qoʻshinlari Iroqdan chiqib ketdi .

2015 yilda Italiya NATOning eng nufuzli aʼzolaridan biri hisoblanadi. Italiya harbiy xizmatchilari Shimoliy Atlantika alyansining turli mashqlar va operatsiyalarida faol ishtirok etadilar. Kosovo, Iroq va Afgʻonistondagi NATO missiyalarida 6500 ga yaqin italiyalik harbiy xizmatchilar va maxsus xizmatlar xodimlari ishtirok etdi. Italiya harbiy-dengiz kuchlarining kemalari NATOning Oʻrta er dengizidagi Active Endeavour dengiz operatsiyasida ishtirok etdi. Liviyadagi harbiy operatsiyaning birinchi bosqichida Italiya NATO ixtiyorida uchinchi yirik havo kuchlarini berdi. Italiya NATO byudjetiga kiritilgan sarmoya miqdori boʻyicha beshinchi oʻrinda turadi .

2015 yilga kelib Italiyada AQSh va NATOning bir necha oʻnlab harbiy bazalari va poligonlari hamda Shimoliy Atlantika alyansining bir qator qoʻmondonlik organlari joylashgan. Ular orasida Qoʻshma harbiy qoʻmondonlik (JMC) shtab-kvartirasi va Neapoldagi JMC nazorati ostidagi dengiz kuchlari qoʻmondonligi, xuddi shu shaharda AQSh konsulligi joylashgan. Italiyada NATO tadqiqot markazi va bir qancha alyans taʼlim muassasalari joylashgan. Ular orasida Rimdagi Harbiy kollej, Latinadagi Aloqa va axborot tizimlari maktabi, La Spesidagi Suv osti tadqiqot markazi .

Sovuq urush davridan beri Italiyadagi Amerika bazalarida AQSh va NATOning strategik boʻlmagan yadro arsenalining bir qismi boʻlgan taktik yadro qurollari (90 ta kallak) joylashtirildi. Shu bilan birga, Italiyada bir necha oʻnlab yadroviy bombalarning joylashtirilishi italiyaliklarning oʻzlari tomonidan qoʻllab-quvvatlanmaydi, Italiya aholisining yarmiga yaqini mamlakatda bunday qurollar mavjudligidan umuman xabardor emas. Qoʻshma Shtatlarda yadroviy bombalarni modernizatsiya qilish davom etar ekan, Italiyada va boshqa Yevropa NATO aʼzolarida bu qurollarni olib yuruvchi samolyotlar takomillashtirilmoqda. 2015 yilda NATO Yevropada, jumladan, Italiyada 200 ga yaqin yadro bombasi va 310 ta tashuvchi samolyotga ega edi. 2020 yilga kelib, AQShda ishlab chiqilgan va sinovdan oʻtkazilgan soʻnggi boshqariladigan B61-12 yadroviy bombalari Italiyadagi NATO bazalarida joylashtirilishi kutilmoqda.

Italiyaning NATO istiqbollariga oid siyosati kontseptsiyasi alyansning boshqa davlatlarining strategik koʻrsatmalariga yaqin. Italiya NATOning " Tinchlik yoʻlida hamkorlik " maxsus dasturi doirasida Rossiya bilan yaqinlashishga sodiqdir. Rossiya bilan aloqalar Silvio Berluskoni toʻrt karra bosh vazirlik davrida eng katta rivojlanish va intensivlikni oldi, u davlat manfaatlaridan tashqari Vladimir Putin bilan shaxsiy doʻstlikka ega edi. 2002 yil 28 mayda Berluskoni tashabbusi bilan Rossiya va Gʻarb oʻrtasida harbiy-siyosiy yaqinlashuv boʻlib oʻtdi; Pratika di Mare harbiy bazasida boʻlib oʻtgan Rim sammitida Rossiya -NATO kengashi tuzildi. Oʻshanda " sovuq urush " ga chek qoʻyganiga ishonishgan. Matteo Renzi va Paolo Gentiloni kabinetining navbatdagi kabineti ancha keskin xalqaro vaziyatda bir xil koʻrsatmalarga amal qilishga harakat qildi. Italiyaning pozitsiyasiga tuzatishlar Ukrainada 2014 yilda boshlangan inqiroz va natijada Gʻarb va Rossiya oʻrtasidagi munosabatlarning murakkablashishi bilan amalga oshirildi, unga qarshi Italiya ham sanksiyalarga qoʻshildi. Shunga qaramay, Italiya hamjihatlikda boʻlgan NATOning rasmiy hujjatlari hali ham ittifoqni oʻzgartirish va Rossiya bilan muloqotni davom ettirish zarurligini tasdiqlaydi.

Qurolli Kuchlari

Italiya qurolli kuchlari tarkibiga quyidagilar kiradi: armiya, dengiz floti, havo kuchlari, karabineri.

2005 yil 1 yanvardan boshlab harbiy xizmat bekor qilindi. Bungacha Italiyada chaqiruv yoshi 18 yoshdan boshlangan, xizmat muddati esa 10 oy edi.

Jangga tayyor aholi (erkaklar): 15-49 yosh – 2001 yilda 14248674;

Jangga yaroqli aholi (erkaklar): harbiy xizmatga 15-49 yosh – 2001 yilda 12 244 166 kishi;

Harbiy mehnat zaxiralari (har yili harbiy xizmatga chaqirilish yoshiga etganlar): 2001 yilda 304 369 kishi;

Harbiy xarajatlar: yiliga 28,9 milliard dollar, bu YaIMning 1,5% ni tashkil qiladi .

Italiyada harbiy xizmatni bekor qilish va professional armiya yaratish toʻgʻrisidagi qonun qabul qilindi. 1985-yil 31-dekabrdan keyin tugʻilgan yoshlar endi muddatli harbiy xizmatga chaqirilmaydi.

Rasmiy ravishda, yangi qonun faqat harbiy xizmatni toʻxtatib turish bilan bogʻliq, chunki Italiya Konstitutsiyasining 52-moddasida „Vatanni himoya qilish fuqaroning muqaddas burchi“ deb belgilangan. Shunday qilib, urush boshlangan yoki boshqa favqulodda vaziyat yuzaga kelgan taqdirda, harbiy xizmatga chaqiruv amaliyoti qayta tiklanishi mumkin. Biroq, Rim professional armiya yaratish yoʻnalishini belgilab oldi, ularning soni 2006 yil oxiriga kelib 190 mingni tashkil etdi, yaʼni 80 ming harbiy xizmatchiga qisqardi. Qonunda harbiy xizmatchilarning besh yillik xizmat muddati, shartnomani ikki yilga ikki marta uzaytirish imkoniyati nazarda tutilgan. Bundan tashqari, faqat bir yilga shartnoma tuzish mumkin. Qurolli kuchlarni tark etgandan soʻng, sobiq harbiy xizmatchilarning aksariyati politsiya, oʻt oʻchirish boʻlimlari va fuqarolik mudofaasi xizmatlariga qabul qilinadi deb taxmin qilinadi. Bundan tashqari, islohot ayollarga armiyaning barcha boʻgʻinlarida deyarli har qanday lavozimni egallash imkoniyatini ochib beradi.

Italiya harbiy razvedkasi AISE (2007 yilgacha – SISMI) xodimlari Italiyadan tashqaridagi operatsiyalarda qatnashadilar.

Maʼmuriy boʻlinish

Asosiy maqola: Italiyaning ma'muriy bo'linmalari

Italiya markazlashmagan unitar davlatdir. Shtatning poytaxti – Rim. Mamlakat 20 ta mintaqaga boʻlingan – Valle-d’Aosta, Lombardiya, Trentino-Alto-Adige, Friuli-Venesiya – Juliya, Piemont, Liguriya, Venetsiya, Toskana, Umbria, Emiliya – Romagna, Marche, Abortssia – Molisa, Kampsi, Laborsia, Kalabriya, Apuliya, Sardiniya va Sitsiliya (shundan 5 tasi – Sitsiliya, Sardiniya, Trentino-Alto-Adij, Valle d’Aosta va Friuli-Venesiya Juliya alohida maqomga ega), maʼmuriy-hududiy birlik sifatida 110 provinsiyani oʻz ichiga oladi. Viloyatlar, oʻz navbatida, jami 8101 kommunadan iborat kommunalarga boʻlingan. Avtonom viloyatlarning oʻz vakillik organlari – mintaqaviy kengashlar va ijroiya organlari – xuntalar, viloyatlar va avtonom viloyatlar qonunlarda belgilangan masalalar boʻyicha mintaqaviy va viloyat qonunlarini qabul qilishlari mumkin. Konstitutsiya.

Mintaqa	Poytaxt	Maydoni (km2)	Aholi
Abruzzo	L’Aquila	10 794	1 324 000
Apuliya	Bari	19 362	4 076 000
Bazilikata	Potenza	9992	591 000
Valle d’Aosta	Aosta	3263	126 000
Venetsiya	Venetsiya	18 391	4 832 000
Kalabriya	Katanzaro	15 080	2 007 000
Kampaniya	Neapol	13 595	5 811 000
Latsio	Rim	17 207	5 561 000
Liguriya	Genuya	5421	1 610 000
Lombardiya	Milan	23 861	9 642 000
Marche	Ancona	9694	1 553 000
Molise	Kampobasso	4438	320 000
Piedmont	Turin	25 399	4 401 000
Sardiniya	Kalyari	24 090	1 666 000
Sitsiliya	Palermo	25 708	5 030 000
Toskana	Florensiya	22 997	3 677 000
Trentino-Alto Adige	Trento	13 607	1 007 000
Umbria	Perugia	8456	884 000
Friuli Venezia Giulia	Triest	7855	1 222 000
Emiliya-Romanya	Boloniya	22 124	4 276 000

Davlat tuzumi

Italiya- respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1947-yil 22-dekabrda qabul qilingan va 1948-yil 1-yanvardan kuchga kirgan. Davlat boshligi – prezident (1999-yil maydan K. A. Champi). U parlament ikkala palatasining qoʻshma majlisida viloyatlar vakillari ishtirokida 10 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi organ deputatlar palatasi va senatdan iborat parlament. Ijrochi xokimiyatni Vazirlar Kengashi amalga oshiradi. Prezident Vazirlar Kengashi raisi va uning taklifiga binoan vazirlarni tayinlaydi.

Tabiati

Italiya chizigʻi (7,5 ming km) Apennin yarim orolning janubida pasti-baland boʻlsa, boshqa qismida deyarli tekis. Hududining 4/5 qismi togʻ va qirlardan iborat. Italiyaning shimolida Alp togʻlari joylashgan: Gʻarbiy Alp togʻlari (Monblan choʻqqisi, 4807 m – Italiyaning eng baland nuqtasi)ning yon bagirlari tik. Sharqiy Alp togʻlari (eng baland nuqtasi – Ortles togʻi, 3899 m) asta-sekin pasaya borib, sharqda Karst platosiga tutashib ketgan. Alp togʻlari janubida joylashgan Padan tekisligi sharqda Adriatika dengiziga tomon pasayib boradi. Po daryosining vodiysi botqoqli pasttekislik. Alennin yarim orol boʻylab 1200 km masofada Apennin togʻlari joylashgan. Bir necha soʻngan va soʻnmagan vulkanlar (Amiata – 1734 m, Vezuviy – 1277 m) bor. Italiya orollarining relyefi, asosan, togʻlik, orollarda Etna (3340 m), Stromboli, Vulkano vulqonlari bor. Italiyaning oʻrta va janubiy qismlarida tez-tez kuchli zilzila boʻlib turadi.

Italiyada toshkoʻmir, bitumli slanets, neft, gaz, qoʻrgʻoshin, pyx, temir rudalari, boksit, oltingugurt va osh tuzi konlari bor. Italiya simob rudasi zaxirasi boʻyicha dunyoda yetakchi oʻrinda. Toskanada marmar qazib olinadi. Maʼdanli va issiq (temperaturasi 100-200°) bulok, koʻp.

Iqlimi Oʻrta dengizga xos subtropik, Padan tekisligida moʼtadilroq. Alp togʻlari shimolidan keladigan sovuq shamolni toʻsib turadi. Yozi issiq va quruq. Iyulning oʻrtacha temperaturasi togʻ etaklari va tekisliklarda 20-28°, baʼzan issiq shamol esganda 40-45° ga koʻtariladi. Yanvarning oʻrtacha temperaturasi Alp togʻlari etaklari va Padan tekisligida 0°, Apennin yarim orol va orollarda 1 – 12°. Sharqiy Alp va Shimoliy Apennin toglari Italiyaning eng seryogʻin (yiliga 3000 mm) joylaridir. Mamlakat ichkarisida yiliga 600–800 mm, Sitsiliya va Sardiniya orollarida 500 mm yogʻin yogʻadi. Alp togʻlarining Italiya hududidagi qismida 800 dan ortiq muzliklar bor.

Eng yirik daryosi – Po va uning irmoqlarida kema qatnaydi. Daryolar Italiyaning shimoliy qismida koʻproq. Daryolari yomgʻir, qor va muzliklardan suv oladi. Ulardan sugʻorish va gidroenergiya olishda foydalaniladi. Yirik koʻllari: Garda, Komo, Lago-Majore, Bolsena va b. Ularda kema qatnaydi, sohillarida kurort koʻp.

Alp togʻlarining 1800 m balandlikkacha boʻlgan qoʻngʻir-oʻrmon tuproqli yon bagʻrida keng bargli va igna bargli oʻrmonlar, undan yuqoridagi togʻ-oʻtloqi tuproqlarda butazorlar, subalp va alp oʻtloqlari bor. Apennin yarim orol, Sitsiliya va Sardiniya o.larida (tuprogʻi jigarrang) 500–600 m balandlikda doim yashil tosh dub va poʻkak dublari, piniya, halab qaragʻaylari, butalar oʻsadi. 1500 m balandlikkacha jigarrang va qoʻngʻir togʻ tuproqli yerlarda dub, qora qayin va kashtan oʻrmonlari, 2000 m dan balandda igna bargli, keng bargli oʻrmonlar, togʻ tepalarida subalp oʻtloklari bor.

Italiyada yovvoyi hayvonlar, asosan, togʻlarda uchraydi. Alp va Apennin togʻlarida serna, yovvoyi mushuk, togʻ va oʻrmon suvsari, sassiqkoʻzan, qoʻngʻir ayiq, quyon, tiyin yashaydi. Qushlarning 400 ga yaqin turi, sudraluvchilar bor. Ovlanadigan baliq turi koʻp. Italiyada noyob oʻsimlik, hayvon va geologik obʼyektlarni saqlash uchun qoʻriqxonalar tashkil etilgan. Milliy bogʻlari: Stelvio, Granparadizo, Abrutsso, Kalabriya, Chircheo va b. – jami maydon 200 ming ga.

Aholisining 98% dan koʻprogʻi italyanlar; qolgan qismi retoromanlar, tirollar, fransuzlar, sloven va xorvatlar, shuningdek, albanlar, katalonlar va b. Rasmiy tili – italyan tili. Asosiy din – katolik dini. Aholining 67% shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Rim, Milan, Neapol, Turin, Genuya, Palermo.

Tarixi

Materadagi Sassi gʻorlari Italiyadagi paleolit ​​davriga oid birinchi aholi punktlaridan biri deb taxmin qilinadi.

Rim imperiyasi eng katta chegaraga ega boʻlgan paytlar. 117-yil.

XIII asr tadqiqotchisi Marko Polo oʻzining 24 yillik sayohatlarini „Dunyo moʻjizalari kitobi“ ga yozib, yevropaliklarni Markaziy Osiyo va Xitoy bilan tanishtirgan

Italiya urushlari boshlanishidan oldin Italiya davlatlari. 1494-yil.

Italiya hududida paleolit davrida odamlar yashagan. Apuliyaning Kastro shahri yaqinidagi Romanelli goridan, Liguriyaning Grimaldi qishlogʻi yaqinidagi Barma-Grande gʻoridan, Emiliyaning Savinyano manzilgoqidan topilgan arxeologiya yodgorliklari shundan dalolat beradi. Shimoliy Italiyada jez davrita mansub arxeologiya mada-niyati, oʻrta Italiyada unga turdosh boʻlgan madaniyatlar nishonalari juda koʻp. Temir davrshxa Italiya hududida paydo boʻlgan bir qancha madaniyatlar koʻpgina arxeologiya yodgorliklarini qoldirgan. Ular orasida villanlar madaniyati yetakchi boʻlgan. Mil. av. 2-1ming yilliklarda qoz. Italiya hududida ligurlar, et-rusklar yashagan, asta-sekin italiklar (shu jumladan, lotinlar) koʻchib kelib joylasha boshlagan. Italiklar gu-ruhiga mansub boʻlgan sabinlar bilan birga lotinlar Rimga asos solganlar (mil. av. 754-53-yillar). Mil. av. 5-3asrlarda Italiya hududi qad. Ashning asosiy qismi boʻlgan. Mil. 5-asrgacha, yaʼni Italiya Rim davlati tarkibiga kirgan davrgacha boʻlgan Italiyaning shundan keyingi tarixi va uning qududida quldorlik tuzumi shakllanganligi haqida Qad. Rim maqolasiga qarang.

Fashistik diktator Benito Mussolini oʻzini Duce deb atagan va 1922-yildan 1943-yilgacha mamlakatni boshqargan.

Mil. 3-asrda, asosan, Italiya hududidan iborat boʻlgan Rim imperiyasida quldorlik tuzumi inqirozga uchragan. Quldorlik jamiyati zamirida feodalizm unsurlari vujudga kela boshladi: yirik yer egaligi bilan birga mayda xoʻjalikning mavjudligi, natural xoʻjalik xukmronligi Rim imperiyasi davrida butunlay barham topmagan yer egalarining siyosiy hokimiyati oshib borgan edi. 4-5-asrda Italiyaga bostirib kirgan german qabilalari va b. varvar qabilalar Rim imperiyasiga sezilarli zarba berdilar. 5-asr boshlarida Italiyaga kirib kelgan vestgotlar 413-yilda Rimni ishgʻol qildilar. 455 yilda Rim vandallar tomonidan tor-mor qilindi. Mil. 5-asrda german, vestgot, vandal va b. kabilalarning hujumi, qullar hamda kolonlarning qoʻzgʻolonlari natijasida Gʻarbiy Rim imperiyasi yemirilgach, 476 yil Odoakr boshchiligida qirollik hoki-miyati oʻrnatildi. 488 yilda Teodorix boshchiligida ostgotlar qirolligi bunyod etildi. 554 yil Italiyani Vizantiya, bosib oldi va Vizantiya imperatori Yustinian I 554 yil Pragmatik sanksiya chiqardi, bu hujjat Rim imperiyasining ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarini qayta tiklashga qaratilgan edi. 568 yilda Shimoliy Italiyaga langobardlar kelishdi. Langobardlarning istilosi quldorlik tartibiga uzil-kesil zarba berdi. Ular quldorlarning aksari qismini qirib tashladilar va haydab yubordilar. Ulardan musodara qilingan yerlar istilochi zamindorlar oʻrtasida taqsimlandi. Erkin dehqon vaqtincha asosiy ishlab chiqaruvchi kuchga aylandi. Ammo Rimdagi yirik yer egaligining bir qismi (qullar va kolonlar bilan birga) baribir saqlanib qolgan edi. Rim xususiy mulkchiligi taʼsirida langobardlar jamoasining parchalanishi kuchaydi, qaram dehqonlar sinfi va zamindorlar sinfining shakllanish jarayoni tezlashdi. Ilk feodal davlati vujudga keldi. Italiyaning bir qismi Vizantiya hukmronligi ostida qola berdi. 751-yilda langobardlar Ravenna ekzarxatini bosib oldi, soʻngra franklar uni langobardlardan tortib olishdi. 556-yilda franklar qiroli Pipin Pakana Ravenna ekzar-xati, Rim dukati va Pentapolisni papaga sovgʻa qilgach, papalarning teokratik davlati (Papa viloyati) tarkibiga qoʻshildi. 773-74-yillarda Italiyani franklar qiroli Buyuk Karl bosib oldi. Italiyaning franklarga tobe boʻlishi unda zamindorlik munosabatlarining rivojlanishini tezlashtirdi. 781 yilda Italiya qirolligi tashkil topdi. Buyuk Karlning oʻgʻli Pipin uning qiroli boʻldi. Franklar istilosidan soʻng Italiyada mulkdorlik munosabatlari tez rivojlana boshladi. 887 yil Buyuk Karl sulolasidan boʻlgan Karl III agʻdarilgach, yirik zodagonlar oʻrtasida Italiya taxti uchun kurash avj oldi. 9-asrda Italiyaga janubidan arablar, shimolidan vengerlar hujum qildi. 10-asrning 2-yarmidan 12-asr boshlarigacha Italiyaning koʻp qismi german imperatori Otton I taʼsirida boʻldi. 10-11-asrlarda Italiyaning Milan, Venetsiya, Genuya, Piza va b. shaharlari yepiskop-senorlar iskanjasidan qutulib, mustaqil shaharlarga aylandi. 11 – 12-asrlarda Italiya shaharlarida hunarmandlar va savdogarlar korporatsiyalari-sexlar vujudga keldi. Kommunalar gʻalaba qozongach, hokimiyat senordan konsullar hayʼati qoʻliga oʻtdi, shahar zoda-gonlarining, boy savdogarlarning namoyandalari shu hayʼat tarkibiga kirardi. Hunarmandlar bilan mayda savdogarlar hokimiyatga yoʻlatilmas edi. Xalq yigʻinining ahamiyati unchalik katta emas edi. Siyosiy va iqtisodiy huquqlarning kommunaga oʻtishi zamindorlarning qudratiga putur yetkazdi va Italiya iqtisodiyotining rivojlanishi hamda atrofdagi mayda shahar va qishloqlar hududida boʻysundirish yoʻli bilan shahar-davlatlarning tashkil topishi uchun turtki boʻldi, bu shahar-davlatlarda oʻsha davr uchun gʻoyat ilgʻor boʻlgan yangi davlat shakli – respublika tuzumi oʻrnatildi. Shahar kommunalar tovar-pul munosabatlari rivojlangan qudratli markazlarga aylandi; salib yurishlari esa bu yerda port shaharlar (Venetsiya, Genuya, Piza, Ankona) ravnaq topishiga, ularni Yevropa bilan Sharq oʻrtasidagi asosiy savdo vositachilariga aylantirdi. Shimoliy va Oʻrta Italiyadagi shaharlarning iqtisodiy ustunligi Italiyaning shu qismida 11 −12-asrlarda yirik zamindorlarning yerlarni dehqonlar, ritsarlar, savdogarlar va baʼzan shaharlarning yuqori tabaqasiga ijaraga berishiga olib keldi. 12-13-asrlarda Italiya shaharlarining qoʻllab-quvvatlashi bilan qishloq kommunalari vujudga kela boshladi, ular oʻzini oʻzi boshqarish huquqi berilishini talab qildilar. Qishloq kommunalari zamindorlar hukmronligidan ozod boʻlishlari bilanoq qoʻshni shaharlarga qaram boʻla bordilar. 12-13-asrda Paviya, Milan va b. shaharlarda hunarmand, savdogar va mayda ritsarlar yirik zodagonlarga qarshi kurashdilar. Shu davrdagi shaharlar aholisi Italiyaga bostirib kirgan german zamindorlariga qarshi qahramonlarcha kurashdi. 1158-yilda imperator chiqargan Ronkal qaroriga binoan Italiya kommunalari siyosiy mustaqillikdan mahrum boʻldi. German zamindorlariga qarshi kurash davrida Italiya shaharlarida gvelflar va gibellinlarning siyosiy partiyalari vujudga keldi. 1162-yilda german bosqinchilariga qarshilik koʻrsatishning asosiy markazi boʻlgan Milan vayron qilindi. 1167-yilda Shimoliy Italiya shaharlari birlashib, „Muqaddas Rim imperiyasi“ imperatorlariga zarba berish uchun Lombardiya ligasini tuzdilar. German zamindorlariga qarshi kurash italyan xalqining milliy oʻzligini anglash unsurlari paydo boʻlishiga koʻmaklashdi. 1183-yil Konstansa sulhiga binoan Italiya shaharlari imperatordan haqiqiy mustaqillikni yana tiklab oldilar.

11-asrda Janubiy Italiya va Sitsiliyani normanlar bosib olgan edi, bu yerlarda zamindorlik munosabatlari Shimoliy va Urta Italiyadagidan sustroq rivojlandi. 13-asrda ham yarim dehqonlarning katta qatlami bor edi. Sitsiliya qiroli va „Muqaddas Rim imperiyasi“ imperatori Fridrix II Shtaufen Sitsiliyani markazlashgan byurokratik monarxiyaga aylantirdi, oʻz hukmronligini butun Italiyaga yoyishga behuda urindi. 13-asr 60-yillarda Janubiy Italiya oʻziga Anjuy sulolasini boʻysundirib oldi. 1282-yildagi xalq qoʻzgʻoloni tufayli Sitsiliya kirolligi parchalandi. 13-asr oxiri 14-asr boshlarida Sitsiliyani, 15-asr oʻrtalarida Janubiy Italiyani ham Aragon sulolasi qoʻlga kiritib oldi. Shu tariqa Italiya janubiy ispanlar hukmronligi ostiga oʻtdi.

13-asrda Italiya shaharlarining ilk rivojlanishi tufayli Shimoliy va Oʻrta Italiyadagi ilgʻor shahar-davlatlarda dastlabki tovar-pul munosabatlari nishonalari vujudga keldi: bank ishi rivojlandi, dengiz orti savdosi, movut toʻqish ravnaq topdi (Florensiya, Venetsiya, Genuya, Piza, Bolonya). Bank va savdo sarmoyasidan sanoatni rivojlantirish uchun foydalanildi. Hunarmandchilikning kengayishi shahar-davlatlarning oʻziga qarashli hududlarda dehqonlarning servaj (krepostnoy qaramlik) dan ozod qilishiga imkon berdi. Dehqonlarning koʻpchiligi shaharlarga koʻchib, ustaxonalardagi yollanma ishchilar safini toʻldirdi. Shimoliy va Oʻrta Italiya shaharlarida savdogarhunarmandlar bilan zamindorlar oʻrtasida shiddatli kurash natijasida zamindorlar siyosiy huquqlaridan mahrum boʻldilar.

Shimoliy va Oʻrta Italiya shahar va qishloqlarida ishlab chiqarish kuchlarining jadal rivojlanishi tufayli 14-16-asrlarda dunyoda birinchi marta ilk tovar-pul munosabatlari paydo boʻlishi va rivojlanishiga olib keldi. 14-asr Shimoliy va Oʻrta Italiyaning ayrim yirik shaharlarida yollanma ishchilar soni necha oʻn minglab kishiga yetdi, asosan, movut toʻqimachiligida manufaktura paydo boʻldi. 14-15-asrlarda xalq qoʻzgʻolonlari kuchayib borishidan choʻchigan „semiz“ popolanlar shaharlarda respublika idora usulini tiraniya bilan almashtirdilar. 15-asrda Florensiya, Milan, Bolonya, Ferrara, Urbino va b. joylarda tiraniya mu-stahkam qaror topdi. 16-asr 2-yarmida Italiyada reaksiya kuchayishi, mulkdorlik munosabatlarining inqirozi va savdo-sanoat munosabatlarining keng ildiz otishi Italiyada maʼrifatparvarlik oqimini keltirib chiqardi. Savdo-sanoatning rivojlanishi va maʼrifatparvarlik harakati Italiya tarixida yangi davr – chet el hukmronligiga qarshi kurash boshlanishiga sabab boʻldi. 1789 – 94 yillarda Fransiyada boʻlib oʻtgan inqilob Italiyadagi inqilobchilar faoliya-tini kuchaytirdi. Fransiyadagi kabi Italiyada ham yakobinchilar harakati paydo boʻldi. 1796-97 yillardagi Napoleon yurishidan soʻng Italiya Respublikasi (1797) tuzildi. 1799-yil A. V. Suvorov armiyasi fransuz armiyasini Italiyadan surib chikardi. Lekin 1800-yil Napoleon armiyasi Italiyaga yana bostirib kirdi. Pyemont, Liguriya, Toskana, Papa viloyatlari Fransiyaga qoʻshib olindi, Sizalpin (1802-yildan Italiya) Respublikasi Italiya qirolligiga aylantirildi (Napoleonning oʻzi imperator edi). Shunday qilib, butun Italiya (Sardiniya va Sitsiliya o.laridan tashkari) Fransiya qoʻl ostida birlashtirildi. 1814-yildan Italiyada Fransiya hukmronligiga karshi kurashuvchi tashkilotlar tuzila boshladi. Napoleon imperiyasi yemirilgach, Vena kongressi (1814-15) mamlakatning Avstriyaga karamligi va koʻplab qirolliklarga boʻlinganligini rasmiylashtirdi. 19-asr 40-yillaridan Lombardiya, soʻngra Pyemontda sanoat inkilobi boshlandi.

1957-yil 25-martda hozirgi Yevropa Ittifoqining asoschisi boʻlgan Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyatini tashkil etgan Rim shartnomasini imzolash marosimi

1848-49 yillarda inqilob sodir boʻldi. Fransiya, Avstriya hamda Italiya zamindorlari til biriktirib, inqilobni bostirdi, oldingi tartiblarni tikladi. 1860-yil may oyida J. Garibaldi uyushtirgan harbiy yurish Italiyani birlashtirishda muhim rol oʻynadi. Avstriya zulmidan ozod qilingan yerlar Pyemontga birlashtirildi, 1861-yildan Pyemont birlashgan Italiya qirolligi deb yuritildi. 1870-yilga kelib Italiya birlashtirib boʻlindi va u bosqinchilik yoʻlini tuta boshladi. Italiya Germaniya va Avstriya-Vengriya bilan birga Uchlar ittifoqini tuzdi (1882). Italiya qoʻshinlari 1889-90 yillarda Somali va Eritreyani bosib oldi, lekin Efiopiyada qaqshatqich zarbaga duch keldi. 1911 – 12- yillardagi Italiya – Turkiya urushi natijasida Italiya Liviyani bosib oldi. 1916-yil 27-avgustda Italiya Germaniyaga qarshi urush eʼlon qildi. Urush mamlakat iqtisodiyotiga katta zarar keltirdi. Urushning ogʻir oqibatlari va iqtisodiy tanglik Italiyada gʻalayonlar boshlanishiga olib keldi. Ayniqsa, Turin ishchilarining qoʻzgʻoloni juda kuchli boʻldi. Inqilobiy kuchlarning tarqoqligidan foydalangan aksilinqilobchi unsurlar hokimiyat tepasiga 1922-yil 31-dekabrda B. Mussolinini keltirib qoʻydi. Mussolini hukumati demokratik kuchlarga qarshi kurash boshladi. 1929-33 yillardagi jahon iqtisodiy boʻhroni Italiya iqtisodiyotini mushkul ahvolga solib qoʻydi. Shunga qaramay, Mussolini hukumati mamlakatni harbiylashtiraverdi va yangi urushga hozirlik koʻra boshladi. 1935-yil 3-oktyabrda Italiya urush eʼlon qilmasdan Efiopiyaga hujum boshlab, 1936-yilning may oyida uni va 1939-yilda Albaniyani bosib oldi. Italiya Millatlar Ittifoqidan chiqib, „Antikomintern pakti“ga qoʻshildi (1937) va gitlerchilar Germaniyasining asosiy ittifokchisiga aylandi. 1940-yil oktyabrda Italiya Gretsiyaga, 1941-yil aprelda Yugoslavi-yaga hujum qildi. 1941-yil 22-iyunda Italiya sobiq SSSRga urush eʼlon qildi, sharqiy frontga italyan ekspeditsion korpusi (1942-yildan armiya)ni yubordi. Lekin 1943-yil Italiya qoʻshinlari sobiq Sovet armiyasi tomonidan tor-mor qilindi. Sitsiliyaga Angliya-Amerika qoʻ-shinlari bostirib kirdi. Bu vokealar Mussolini siyosatining inqirozga uch-rashiga va hukumatning marshal P. Badolo koʻliga oʻtishiga sabab boʻldi (1943-yil 25-iyul). Badolo Angliya-Amerika qoʻmondonligi bilan yarash (soʻzsiz taslim boʻlish) shartnomasiga yashirincha imzo chekdi. Bundan xabardor boʻlgan Germaniya Italiyaning katta qismini bosib olib, Mussolini boshliq qoʻgʻir-choqhukumat tuzdi. 1943-yil kuzidan italyan xalqi ozodlik uchun kurash boshladi. Nihoyat, 1944-yil aprelda barcha antifashist partiyalarning vakillaridan iborat yangi hukumat (Badolo boshliq) tuzildi. Umumxalq qurolli qoʻzgʻoloni natijasida 1945-yil aprelda mamlakat fashistlardan ozod boʻldi. 1946-yil 2-iyunda Respublika deb, eʼlon qilindi.

Italiya 1945-yildan boshlab BMT aʼzosi. 1992-yil 10-yanvarda Oʻzbekiston Respublikasi suverenitetini tan oldi va oʻsha yil 24- martda diplomatik munosabati oʻrnatdi. Milliy bayrami – 2-iyun – Respublika deb, eʼlon qilingan kun (1946); 1977-yildan 2000-yilgacha iyunning birinchi yakshanbasida nishonlangan.

Trir shahri devorlarining shimoliy darvozasi (qurilish 180 yilda boshlangan, ammo nihoyasiga yetmagan).

Fiziologik xususiyatlari

Geografik joylashuvi

Asosiy maqola: Italiya geografiyasi

Italiya hududi 302 073 km² (maydoni boʻyicha dunyoda 72-oʻrinda turadi) .

Italiya Fransiya, Shveysariya, Avstriya va Sloveniya bilan quruqlikda chegaradosh.

Geologik tuzilishi [[Файл:Naples_from_the_Castello_Sant_Elmo_with_Abbazia_San_Martino_the_port_and_the_Vesuv.jpg|link=https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Naples_from_the_Castello_Sant_Elmo_with_Abbazia_San_Martino_the_port_and_the_Vesuv.jpg%7Cthumb%7CVezuviyItaliya litosfera plitalari orasidagi aloqa hududida joylashgan, shuning uchun zilzilalar tez-tez sodir boʻladi. 20-21 – asrlarda qayd etilgan eng katta zilzilalar .

• 1908 yil: Reggio va Messina shahrida zilzila
• 1915 yil: Marsikadagi zilzila
• 1929 yil: Boloniya zilzilasi
• 1932 yil: Abruzzo zilzilasi
• 1972 yil: Ankonda zilzila
• 1976 yil: Friuli zilzilasi
• 1990 yil: Santa-Lyusiyadagi zilzila
• 1997 yil: Umbria va Marche shaharlarida zilzila
• 2002 yil: Molise zilzilasi
• 2009 yil: L' Aquila zilzilasi
• 2012 yil: Emilie-Romagna zilzilasi
• 2016 yil: Abruzzoda zilzila, Latsio

Italiyada faol va oʻchgan vulqonlar mavjud. Ular orasida beshta eng kattasi bor:

1. Etna – Yevropadagi eng baland faol vulqon – 3340 m. U Sitsiliya orolining shimoli-sharqida joylashgan boʻlib, boshqa kraterlar bilan birga Kalabriya mintaqasi qirgʻogʻidan ochilgan ajoyib goʻzallik landshaftini taqdim etadi.
2. Vezuviy – (1277 m) Neapol va koʻrfaz ustidagi minoralar – bu landshaft dunyoga mashhur. Vezuviyning eng mashhur otilishi milodiy 79 yilda sodir boʻlgan. e., Pompey, Stabiae va Herculaneum deyarli butunlay lava va kul ostida boʻlganida. Oxirgi marta Vezuviy 1944 yilda uygʻongan, ammo mutaxassislarning taʼkidlashicha, kelajakda vulqon doimo faol va juda xavfli boʻladi.
3. Stromboli – Tirren dengizidagi Eol orollarining bir qismini tashkil etuvchi faol vulqon
4. Vulkan xuddi shu nomdagi orolda joylashgan Eol orollarining yana bir vulqonidir.
5. Marsiglia – Tirren dengizida joylashgan potentsial xavfli suv osti vulqoni

Yengillklink=https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Altstadt_von_Malcesine-2.jpg|thumb|Garda koʻli - Italiyadagi eng katta koʻliShimolda Alp togʻlarining janubiy yon bagʻirlari Gʻarbiy Yevropaning eng baland nuqtasi Montblan togʻi (4810 m), janubda Padan tekisligi; yarim orolda Apennin togʻlari joylashgan (eng baland joyi – Korno Grande togʻi, 2914 m). Apennin togʻlari quyidagilarga boʻlinadi: Ligurian, Toskana-Emilian, Umbro-Marsiya, Abruzze, Kampaniya, Lukaniya, Kalabriya Apennin va Monti Sabini ^[bu]. Shuningdek, yarim orolning sharqiy qismida Gargano yarim oroli, janubi-sharqida va janubi-gʻarbiy qismida Salentina va Kalabriya yarim orollari joylashgan. Faol vulqonlar – (Vezuviy, Etna); zilzilalar tez-tez sodir boʻladi. Dengizlarni yuvish – sharqdan Apennin yarim orolini Adriatik dengizi, shimoliy qismida Venetsiya koʻrfazi bilan yuvib turadi. Puglia va Albaniya oʻrtasidagi Otranto boʻgʻozi Adriatik dengizini Ion dengizi bilan bogʻlaydi. Apuliya va Kalabriya oʻrtasida Taranto koʻrfazi quruqlikka chuqur kiradi. Juda tor Messina boʻgʻozi Kalabriyani Sitsiliyadan, kengligi 135 km boʻlgan Sitsiliya (yoki Tunis) boʻgʻozi Sitsiliyani Shimoliy Afrikadan ajratib turadi. Tirren dengizi Sardiniya, Korsika, Toskana arxipelagi, Apennin yarim oroli va Sitsiliya bilan chegaralangan uchburchak shaklidagi havzadir. Korsika shimolida Genuya koʻrfazi bilan Liguriya dengizi joylashgan . Sitsiliya orolining shimoli-sharqiy qismida Nebrodi togʻlari, Sardiniya orolining janubi-gʻarbiy qismida Kampidano tekisligi ^[uz] joylashgan . Kichik orollarning aksariyati arxipelaglarga boʻlingan, masalan, Napoleon Bonapart surgun qilingan Elba orolini oʻz ichiga olgan Toskana arxipelagi . Italiyadagi eng uzun daryo Po, uzunligi 682 km. Eng katta koʻl Garda koʻli (370 km²) .]]

Iqlim

Asosiy maqola: Italiya iqlimi

Italiya subtropik Oʻrta er dengizi iqlim zonasida joylashgan boʻlib, dengizning taʼsiri shimoliy va gʻarbiy shamollar uchun toʻsiq boʻlgan Alp togʻlari tomonidan kuchaytiriladi .

Foydali qazilmalar

Italiya turli xil mineral resurslarga ega. Ammo ularning koʻpchiligining konlari zaxiralari jihatidan kichik, butun mamlakat boʻylab tarqalgan, koʻpincha ularni oʻzlashtirish uchun noqulay joylarda. Shunday qilib, 1982 yilda mamlakatda, shu jumladan Elba orolida (bir qator joylarda, lekin ayniqsa Karrara hududida) temir rudasini qazib olish butunlay toʻxtatildi. Boshqa turdagi xom ashyo zaxiralari boʻyicha Italiya kambagʻal. Antrasit oz miqdorda Aosta vodiysi hududida, kolloid qoʻngʻir toshlar Toskanada, torf va torfga oʻxshash qoʻngʻir toshlarda uchraydi. Markaziy Italiya va Liguriyada kichik marganets konlari mavjud. Apuliyaning karst chuqurliklaridan uzoq vaqtdan beri qazib olingan boksit hozir deyarli tugaydi. Sitsiliya orolida kaliy va tosh tuzi, asfalt va bitum zahiralari mavjud .

Italiyaning energiya resurslari mamlakatning energiyaga boʻlgan ehtiyojining atigi 15 foizini qondiradi. Sardiniya, Toskana, Umbria, Kalabriyada jigarrang va past sifatli koʻmir konlari mavjud. Sitsiliya oroli, Padaniya tekisligi va Markaziy Italiyaning sharqiy sohilidagi cheklangan neft zaxiralari Italiyaning neftga boʻlgan ehtiyojining 2% dan kamrogʻini taʼminlaydi. Padan tekisligining tabiiy gaz konlari va uning suv osti davomi, Adriatik dengizining kontinental shelfi mamlakat iqtisodiyoti uchun juda muhimdir. Tabiiy gaz Shimoliy, Markaziy va Janubiy Apennin va Sitsiliyada joylashgan .

Urushdan keyingi yillarda juda muhim (Italiya uchun) neft resurslari – Padan pasttekisligida, Alp togʻlari etaklarida, shuningdek Sitsiliya orolida topildi. Ularga qoʻshimcha ravishda bitumli slanetslar, Ragusa mintaqasidagi Sitsiliya orolida, Abruzzo e Molise mintaqasidagi San Valentino yaqinida, shuningdek, Frozinone mintaqasida (Latsio) . [[Файл:Naples from the Castello Sant Elmo with Abbazia San Martino the port and the Vesuv.jpg|link=https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Naples_from_the_Castello_Sant_Elmo_with_Abbazia_San_Martino_the_port_and_the_Vesuv.jpg%7Cthumb%7Clink=https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Altstadt_von_Malcesine-2.jpg|thumb]]

Aholi

Asosiy maqola: Italiya aholisi

Texnik muammolar tufayli jadvallar mavjud emas.

1960-yildan 2024-yilgacha boʻlgan aholi statistikasi

Yil	Raqam
1960 yil	50 199 700
1961 yil	50 536 350
1962 yil	50 879 450
1963 yil	51 252 000
1964 yil	51 675 350
1965 yil	52 112 350
1966 yil	52 519 000
1967 yil	52 900 500
1968 yil	53 235 750
1969 yil	53 537 950
1970 yil	53 821 850
1971 yil	54 073 490
1972 yil	54 381 345
1973 yil	54 751 406
1974 yil	55 110 868
1975 yil	55 441 001
1976 yil	55 718 260
1977 yil	55 955 411
1978 yil	56 155 143
1979 yil	56 317 749
1980 yil	56 433 883
1981 yil	56 501 675
1982 yil	56 543 548
1983 yil	56 564 074
1984 yil	56 576 718
1985 yil	56 593 071
1986 yil	56 596 155
1987 yil	56 601 931
1988 yil	56 629 288
1989 yil	56 671 781
1990 yil	56 719 240
1991 yil	56 758 521
1992 yil	56 797 087
1993 yil	56 831 821
1994 yil	56 843 400
1995 yil	56 844 303
1996 yil	56 860 281
1997 yil	56 890 372
1998 yil	56 906 744
1999 yil	56 916 317
2000-yil	56 942 108
2001 yil	56 974 100
2002 yil	57 059 007
2003 yil	57 313 203
2004 yil	57 685 327
2005 yil	57 969 484
2006 yil	58 143 979
2007 yil	58 438 310
2008 yil	58 826 731
2009 yil	59 095 365
2010 yil	59 277 417
2011 yil	59 379 449
2012 yil	59 539 717
2013 yil	60 233 948
2017 yil	60 551 416
2016 yil	60 599 936
2020-yil	60 317 000
2023 yil	58 850 717
2024-yil	60 098 118

Asosiy siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari

„Olgʻa, Italiya“ partiyasi, 1993-yil siyosiy uyushma sifatida tuzilgan, 1996-yil partiyaga aylantirilgan; Italiya liberal partiyasi, 1848-yilda asos solingan, 1944-yilda kayta tiklangan,1994-yil martida oʻzini oʻzi tugatgan va oʻsha yil iyulda qayta tashkil etilgan; Italiya Xalq partiyasi, tugatilgan Xristiandemokratik partiya negizida 1994-yil 18-yanvarda rasmiy ravishda tuzilgan; Kommunistok qayta qurish partiyasi, 1991-yil tashkil etilgan; Italiya respublikachilar partiyasi, 1832-yildan faoliyat koʻrsatadi; Italiya sotsial-demokratik partiyasi, Sotsialistok partiya parchalanishi natijasida 1947-yilda tuzilgan, 1966-yilda Sotsialistok partiya bilan qoʻshilgan, 1969-yildan yana mustakil partiya; Italiya sotsialistlari, Italiya sosialistik partiyasining boʻlinishi natijasida 1994-yil tuzilgan;Italiya sotsialistok partiyasi, 1892-yilda Italiya mehnatkashlar partiyasi nomi bilan tuzilgan. Italiya umumiy mehnat konfederatsiyasi, 1906-yilda tuzilgan; Italiya mexnatkashlari kasaba uyushmalari konfederatsiyasi, 1948-yilda tashkil etilgan, Xalqaro erkin kasaba uyushmalari konfederatsiyasi aʼzosi. Italiya mehnat ittifoqi, 1950-yilda tuzilgan.

Aholisi, raqam va hisob-kitob

2008 yil oxiriga kelib Italiya aholisi 60 million kishidan oshdi. Ayni paytda mamlakat aholisi soni boʻyicha Yevropa Ittifoqi mamlakatlari orasida toʻrtinchi oʻrinda va butun dunyo mamlakatlari orasida 23-oʻrinda. Aholi zichligi – har kvadrat metrga 199,2 nafar kishi. kilometr – Yevropa Ittifoqida beshinchi oʻrin. Eng yuqori zichlik Shimoliy Italiyada joylashgan boʻlib, u yerda mamlakat umumiy aholisining deyarli yarmi yashaydi. Italiyaning eng zich joylashgan hududlari Kampaniya, Lombardiya va Liguriya tekisliklari boʻlib, bu yerda 1 km² ga 300 dan ortiq aholi toʻgʻri keladi. Bu 10-asrga qadar qulay iqtisodiy sharoitlar bilan bogʻliq. Mamlakat janubi rivojlangan va aholi zichroq edi. Po daryosi vodiysi ayniqsa gavjum. Togʻli hududlarda aholi ancha kam. Bu yerda aholi zichligi 1 km² ga 35 kishigacha pasayadi, Sardiniya va Bazilikataning iqtisodiy jihatdan kam rivojlangan hududlarida aholi zichligi 1 km² ga 60 kishini tashkil qiladi. Ikkinchi Jahon Urushidan keyin Italiya uzoq iqtisodiy yuksalishni boshdan kechirdi, bu qishloq aholisining shaharlarga migratsiyasini keltirib chiqardi va emigratsiyani toʻxtatdi va mamlakatni immigrantlar uchun jozibador qildi. 1970-yillargacha tugʻilish darajasi yuqori boʻlib turdi, lekin tez orada aholini almashtirish darajasidan pastga tushdi. 2008 yilda har besh italiyalikdan biri 65 yoshdan oshgan. Shunga qaramay, asosan, soʻnggi yigirma yil ichida ommaviy immigratsiya tufayli, 2000-yillarda koʻp yillar davomida birinchi marta tugʻilish darajasi (ayniqsa, shimoliy hududlarda) oʻsdi. Tugʻilish darajasi ham oshdi: 2005 yildagi 1,32 ga nisbatan 2008 yilda 1,41 ni tashkil etdi [ .

Aholi soni:

• 1931 yil – 41,2 million kishi.
• 1960 yil – 51,0 million kishi.
• 1977 yil – 56,3 million kishi.
• 2000 yil – 57,7 million kishi.
• 2007 yil – 60,1 million kishi.
• 2008 yil – 59,9 million kishi.
• 2009 yil – 60,2 million kishi.
• 2011 yil – 59,6 million kishi.
• 2017 yil – 60,5 million kishi.
• 2023 yil – 58,9 million kishi.

2014 yil holatiga koʻra Italiyada oʻrtacha umr koʻrish 83 yoshni tashkil etadi, bu dunyodagi eng yuqori koʻrsatkichlardan biridir. Ayollar uchun pensiya yoshi 65 yosh, erkaklar uchun 70 yoshdir .

Oʻsish sur’atlari, aholining yoshi va jinsi tarkibi

Italiyada tugʻilishning umumiy darajasi 1881-1890 yillarda maksimal darajaga yetdi. va 37,8 promillega teng edi, lekin 1932 yilda 23,6 ga kamaydi .

2021 yil holatiga Italiya aholisining yosh tarkibi: 0-14 yosh – 12,8%; 15-64 yosh – 63,7%; 65 yosh va undan katta – 23,5%. Italiya aholisining oʻrtacha yoshi The World Factbook maʼlumotlariga koʻra 2020 yil uchun 46,5 yoshni (dunyoda 5-oʻrin), shu jumladan erkaklar uchun 45,4 yosh va ayollar uchun 47,5 yoshni tashkil etdi. Erkak va ayol nisbati: umumiy aholi – 0,93 (2020). 2021 yil holatiga Italiya aholisining oʻrtacha umr koʻrish davomiyligi: jami – 82,67 yil; erkaklar – 80,01 yosh; ayollar – 85,49 yil. 2021 yil holatiga koʻra, tugʻilish darajasi har 1000 aholiga 8,37 yangi tugʻilgan chaqaloqni tashkil etadi (dunyoda 216-oʻrinda). Umumiy tugʻilish darajasi (TFR) har bir ayolga 1,47 tugʻilishni tashkil etadi. Aholining demografik qarishi tufayli oʻlim darajasi muttasil oshib bormoqda, 2021 yil holatiga koʻra oʻlim darajasi har 1000 kishiga 10,7 oʻlimni tashkil etadi (dunyoda 24-oʻrinda). 2021 yil holatiga koʻra, Italiyaning sof migratsiya darajasi har 1000 aholiga 3,21 migrantni tashkil etadi (dunyoda 34-oʻrinda). 2019-yil holatiga koʻra, Italiyada birinchi tugʻilgan ayolning oʻrtacha yoshi 31,3 yoshni tashkil etadi (taqqoslash uchun, Koreya Respublikasida dunyodagi eng past TFRga ega boʻlgan davlat 2020 yilda har bir ayolga 0,84 tugʻilishni tashkil etadi, oʻrtacha yoshi 2019 yilda birinchi tugʻilgan ayol 32,2 yoshda edi) .

Italiyada mintaqalar boʻyicha tugʻilish darajasida katta farqlar mavjud edi: anʼanaviy ravishda janubiy hududlarda tugʻilish darajasi yuqori boʻlgan, ammo yaqinda bu tendentsiya teskari.

2009 yil holatiga koʻra, chet elda tugʻilgan italyanlarning kelib chiqishi geografiyasi quyidagicha edi: Yevropa (53,5%), Afrika (22,3%), Osiyo (15,8%), Amerika (8,1%) va Okeaniya (0,06%). Italiyaning chet el aholisi notekis taqsimlangan: 87,3% mamlakatning eng iqtisodiy rivojlangan shimoliy va markaziy mintaqalarida, atigi 12,7% esa yarimorolning qishloq xoʻjaligi janubiy qismida istiqomat qiladi. qishloq xoʻjaligida yashaydi .

2019 yil holatiga koʻra, BMT hisob-kitoblariga koʻra, Italiyada 6,3 million immigrant yoki mamlakat aholisining 10,4 foizi yashagan .

Italiya Milliy Statistika Instituti (ISTAT) maʼlumotlariga koʻra, Italiya davlati aholisining koʻpayishiga Italiyada doimiy yashovchi chet el fuqarolari katta hissa qoʻshgan. 2001 yildan 2011 yilgacha xorijliklar soni uch baravar koʻpaydi: 2001 yilgi aholini roʻyxatga olishda 1 300 000 dan sal koʻproq, 2011 yilda esa 3 769 518 nafar chet el fuqarolari Italiyada yashagan.

Chet el fuqarolarining hududiy taqsimoti deyarli oʻzgarmadi: uchdan ikki qismi Italiya shimolida, xususan shimoli-gʻarbiy qismida doimiy yashash joyiga ega, bu yerda chet elliklarning 36 foizi yashaydi. Immigrantlarning yarmidan ozrogʻi mahalliy aholi soni 20 000 kishidan oshmaydigan kichik jamoalarda yashaydi. Yirik kommunalardan eng yuqori oʻrinni Breshiya egallaydi, uning hududida xorijiy aholining 16% yashaydi.

Italiyaning eng yirik shaharlari Manba: 2013 yil 31 dekabr holatiga koʻra ISTAT maʼlumotlariga koʻra kommunalar aholisi.

Yoʻq.	Ism	Mintaqa	Aholi
1	Rim	Latsio	2 869 461
2	Milan	Lombardiya	1 324 169
3	Neapol	Kampaniya	989.111
4	Turin	Piedmont	902.137
5	Palermo	Sitsiliya	678 492
6	Genuya	Liguriya	596 958
7	Boloniya	Emiliya-Romanya	384.202
8	Florensiya	Toskana	377.207
9	Bari	Apuliya	322 751
10	Kataniya	Sitsiliya	315 576
oʻn bir	Venetsiya	Venetsiya	264 534
12	Verona	Venetsiya	259 966
13	Messina	Sitsiliya	241 997
14	Padua	Venetsiya	209 678
15	Triest	Friuli Venezia Giulia	204 849
16	Taranto	Apuliya	203.257
17	Breshiya	Lombardiya	193 599
18	Prato	Toskana	191 268
19	Parma	Emiliya-Romanya	187 938
20	Reggio Kalabriya	Kalabriya	184 937

Iqtisodiyoti

Italiya – yuksak rivojlangan industrial-agrar mamlakat. Dunyoda eng rivojlangan 10 davlatning biri. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 31,6%, qishloq xoʻjaligi ulushi 2,9%, xizmat koʻrsatish soqasi 65,5% (1997). Italiyada 12 mln.dan ziyod aholi xizmat koʻrsatish sohasida, 6,5 mln. kishi sanoatda, 1,5 mln. kishi qishloq xoʻjaligida band.

Sanoatida ogʻir sanoat ustun. Jumladan, mashinasozlik, metallurgiya, avtomobilsozlik, toʻqimachilik, elektroenergetika, neftni kayta ishlash, neft kimyosi rivojlangan. Sanoat mahsulotining anchagina qismi eksport qilinadi. Italiyada xom ashyo va energetika zaxiralari kam, borlari ham notekis joylashgan. Neft va gaz (asosan, Padan tekisligi, Po daryosi etaklari, Adriatika dengizi sohiliga yaqin joylar va Sitsiliya o.da), qoʻrgʻo-shin, rux (asosan, Sardiniya o.da), temir rudalari (Aostada va Sardiniya o.da), boksit, kinovar (simob ruda-si), pirit (Toskana viloyatida), ol-tingugurt, tuz (Sitsiliya o.da), qoʻngʻir koʻmir, binokorlik materiallari va b. qazib olinadi. Issiklik elektr stansiyalari elektr energetikaning asosini tashkil etadi. Atom elektr styalari va geotermal stansiyalar qurilgan. Yiliga oʻrtacha 222 mlrd. kVt-soat elektr energiyasi hosil qilinadi. Metallurgiya sanoati, asosan, chetdan keltirilgan xom ashyo asosida ishlaydi. Qora metal-lurgiyaning eng yirik korxonalari Genuya, Neapol atrofida, shuningdek, Pombino va Tarantoda; rangli metallurgiya korxonalari Venetsiya, Bolsa-no, Mori, Milan shaharlari va Sardiniya o.da joylashgan. Neftni qayta ishlash korxonalari (chetdan keltirilgan xom ashyo asosida), asosan, dengiz sohilidagi joylar (Genuya, Neapol, Venetsiya, Spetsiya, Augusta)da va neft mahsulotlari eng koʻp ishlatiladigan shaharlar (Milan va boshqalar)da. Sanoatning yetakchi sohasi boʻlgan mashinasozlik tarmoklari: avtomobilsozlik (Turin), kemasozlik (Genuya, Livorno, Neapol, Venetsiya, Triyest), stanoksozlik (Milan, Breshna, Turin), priborsozlik (Ivrea), elektrotexnika (Milan, Varese, Bergamo, Turin, Genuya) va elektron (Milan atrofi) sanoati rivojlangan. Neft kimyosi, plastmassa, maʼdanli oʻgʻit, sunʼiy tola, farmatsevtika va rezina mahsulotlari, sintetik kauchuk ishlab chiqarish yuqori darajaga yetgan. Lombardiya va Pyemont – anʼanaviy toʻqimachilik markazlari. Oziq-ovqat sanoatining asosiy tarmoklari – un, makaron, pishloq, qand-shakar, kon-serva, zaytun yogʻi, uzum vinosi (yiliga 70 mln. gektolitr) ishlab chiqarishdir. Yengil sanoat, xususan, poyabzal ishlab chiqarish rivoj topgan. Hunarmandchilikka ayniqsa katta eʼtibor beriladi.

Qishloq xoʻjaligining yetakchi tarmoklari – dehqonchilik (58%) va chorvachilik (42%). Unumdor yerlarning 34,3% (19,6 mln. gektar) haydalib, ekin ekiladi, 11% bogʻ, tokzor va zay-tunzor, 19,2% maysazor va yaylov. Asosiy don ekinlari – bugʻdoy, makka-joʻxori, suli, arpa, sholi. Qand lav-lagi, uzum, zaytun, sitrus mevalar va sabzavot ham yetishtiriladi. Vino ishlab chiqarish hajmi jihatidan Italiya dunyoda yetakchi oʻrinlardan birida turadi. Italiya yiliga 6 mln. tonnaga yaqin turli xil hoʻl meva beradi, uning salkam 60% mamlakat shimolidagi ixtisoslashgan fermer xoʻjaliklarida yetishtiriladi. Janubiy viloyatlarda bodom, yongʻoq, fundukzorlar koʻp. Uzum hosili yiliga 10 mln. tonna (uning 90% kayta ishlanib, vino qilinadi), sitrus mevalar xrsili yiliga 3,3 mln. tonna, pomidor hosili 5,5 mln. tonna. Chorvachiliqsa qoramol (8,8 mln. bosh), choʻchqa (9,6 mln. bosh) va qoʻy (12,2 mln. bosh) boqiladi. Mamlakat shimolida sut va goʻsht chorvachiligi ustun. Baliqchilik yaxshi rivojlangan.

Aholining etnik tarkibi

Tillar

Asosiy maqola: italyan tili

Asosiy maqola: Italiya tillari

Rasmiy til italyan tili boʻlib, hind-evropa oilasining romantik tillari guruhiga kiradi. Italiyada italyan tilining turli dialektlari ham mavjud. Barcha dialektlarni shimol, markaz va janub lahjalariga boʻlish odatiy holdir. Zamonaviy italyan tilini „mansabga erishgan“ dialekt deb atash mumkin, u ijtimoiy-siyosiy hayotda keng qoʻllanadi. Shu bilan birga, Florentsiya lahjasida ular koʻproq siyosat haqida emas, balki Florensiyada tugʻilgan eng buyuk rassomlar kabi madaniyat haqida gapirishadi - Dante Aligyeri, Jovanni Bokkachcho kabi madaniyat haqida gapirishadi .

Nemis tili rasmiy ravishda Bolzano va Janubiy Tirolda italyan tiliga teng deb tan olingan, sloven tili Gorizia va Triestda mintaqaviy maqomga ega, Aosta vodiysida fransuz tili .

Din

Asosiy maqola: Italiyada din

2003 yil 31 mart holatiga Rim-katolik cherkovining Italiyadagi parishionlari soni 55 752 000 dan 57 610 000 kishigacha (Italiya aholisining taxminan 96,77%), ulardan 33 dan 38% gacha faol parishionlar; Katoliklarning 10% turli cherkov vazirliklarida qatnashadi.

Mamlakatdagi pravoslav nasroniylarning umumiy soni, 2012 yil uchun hisob-kitoblarga koʻra, 1,4 million kishini (mamlakat aholisining 2,3% dan ortigʻini) tashkil etadi va Sharqiy Yevropadan kelgan muhojirlar sonining koʻpayishi hisobiga ortib bormoqda. Yegoryevsk arxiyepiskopi Mark (Golovkov) ning soʻzlariga koʻra, pravoslavlik Italiyada dindorlar soni boʻyicha (katoliklikdan keyin) ikkinchi dindir. Gʻarbiy Yevropa Patriarxal Eksarxi, Italiyadagi Moskva Patriarxiyasi cherkovlarining maʼmuri – Korsun va Gʻarbiy Yevropaning Metropoliti Entoni .

Boshqa nasroniy konfessiyalari orasida eng kattalari Iegova guvohlari (460 512 aʼzo, ulardan 2011 yil oxirigacha 245 657 tasi noshirlar ), Italiyadagi Xudo assambleyalari, pravoslavlik, Evangelist cherkovlari federatsiyasi, Italiya (Vaudenlar, Baptistlar), Pentikostallar, Ettinchi kun adventistlari).

Italiya fuqaroligi

Asosiy maqola: Italiya fuqaroligi

Italiya fuqaroligini tugʻilish orqali olish jus sanguinis (qon huquqi) tamoyiliga asoslanadi. Bundan kelib chiqadiki, tugʻilish boʻyicha Italiya fuqarosi italiyalik otasi va/yoki italiyalik onasidan tugʻilgan boladir. Italiyaga koʻchib kelgan boshqa mamlakatlar fuqarolari va fuqaroligi boʻlmagan shaxslar (fuqaroligi boʻlmagan shaxslar), agar ular Italiya qonunchiligida belgilangan bir qator shart va talablarni bajarsalar, Italiya fuqaroligini olishlari mumkin. Old shart – italyan tilini bilish. Jus soli tomonidan fuqarolik (tuproq huquqi) (mamlakat hududida fuqaroligi boʻlmagan shaxslardan tugʻilgan bolaning fuqaroligini avtomatik ravishda olish) Italiyada, Yevropaning hech bir joyida boʻlgani kabi, tan olinmaydi .

Fuqarolikka qabul qilish orqali, Italiya fuqaroligini olish uchun soʻrov mamlakatda 10 yil qonuniy istiqomat qilgandan soʻng, sudlanganlik holati boʻlmasa va daromad manbai mavjud boʻlsa, berilishi mumkin. Italiyaning sobiq fuqarolari va ularning bevosita avlodlari (jus sanguinis) uchun 10 yillik dastlabki muddat qisqartirilishi mumkin; Italiyada tugʻilgan chet elliklar (jus soli); Yevropa Ittifoqi fuqarolari, qochqinlar va fuqaroligi boʻlmagan shaxslar. Agar Italiya fuqarosi bilan turmush qurgan boʻlsa, ikkinchi turmush oʻrtogʻi fuqarolik uchun ariza berishi mumkin, turmush oʻrtoqlarning nikohi va birgalikda yashashi davomiyligini hisobga olgan holda: Italiyada qonuniy istiqomat qilgan taqdirda 2 yil nikohdan keyin; 3 yillik nikohdan keyin, agar Italiyadan tashqarida yashasa. Fuqarolikni oʻtkazish toʻgʻrisidagi qaror qabul qilingan kunga kelib, turmush oʻrtoqlarning ajralishi, nikohni bekor qilish, ajralish yoki nikohning amal qilishini tugatish boʻlmasligi kerak. Belgilangan muddatlar turmush oʻrtoqlar tomonidan tugʻilgan yoki asrab olingan bolalar ishtirokida yarmiga qisqartirilishi mumkin .

Italiya fuqaroligini tan olish, shuningdek, sobiq Avstriya-Vengriya imperiyasi hududida tugʻilgan va yashayotgan shaxslar va ularning avlodlari uchun maxsus qonunlar asosida ham mumkin. Ikki fuqarolik Italiyada „repatriatsiya qonuni“ ostida mumkin. Italiya va Argentina oʻrtasida ikki fuqarolik toʻgʻrisidagi kelishuv .

Italiya fuqaroligini olish avvalgi fuqaroligidan voz kechishga olib kelmaydi, agar bunday voz kechish Italiya fuqaroligini soʻragan shaxs kelib chiqqan mamlakat qonunchiligiga muvofiq majburiy boʻlmasa .

Italiya fuqaroligi Italiyada va butun Yevropa Ittifoqida erkin harakatlanish va yashash, saylov jarayonida ishtirok etish, dunyoning koʻplab mamlakatlariga vizasiz sayohat qilish, shuningdek boshqa huquqlarni beradi .

Noqonuniy immigratsiya Italiya qonunchiligiga muvofiq jazolanadi: maʼmuriy jarimaga qoʻshimcha ravishda, huquqbuzarni deportatsiya qilish va kelajakda Italiyaga viza berishdan bosh tortish.

Intim sohani huquqiy tartibga solish

2016-yilgacha Italiya Gʻarbiy Yevropadagi gey fuqarolik uyushmalari yoki bir jinsli nikohlarni tan olmagan soʻnggi davlat boʻlib qoldi, bu esa geylar paradi ishtirokchilarining noroziligiga sabab boʻldi. 2016-yil 11-may kuni Deputatlar palatasi fuqarolik birlashmalari toʻgʻrisidagi qonunni 372 koʻpchilik ovoz bilan maʼqulladi, 51 nafari qarshi, 99 nafari betaraf. Fuqarolik birlashmalarini nikoh bilan tenglashtirish haqida hech qanday gap yoʻq. Italiya gomoseksualizmni tanqid qilishni jinoyat deb hisoblaydigan qonunni rad etdi. Italiya parlamenti LGBT vakillarini tanqid qilganlik uchun qamoq jazosini nazarda tutuvchi qonun loyihasini qoʻllab-quvvatlamadi. Senatning (parlament yuqori palatasi) 2021-yil 27-oktyabrdagi yigʻilishida deputatlarning koʻpchiligi tashabbusga qarshi ovoz berdi. Italiyada fohishalik qonuniy faoliyat emas. 1958 yilgi amaldagi qonun nafaqat ayollar savdosi va fohishalikdan foydalanishni, balki shaxsiy manfaat uchunmi yoki yoʻqmi, unga yordam berishning har qanday shaklini ham taqiqlaydi. Italiyada fohishaxonalar yoʻq, lekin oʻn minglab ayollar, asosan, muhojirlar Italiya koʻchalarida ushbu qadimiy hunarmandchilik bilan shugʻullanishadi. Italiyada nudizm 2006 yilda qonuniylashtirilgan; Italiyadagi nudist plyajlariga har yili 600 mingga yaqin kishi tashrif buyuradi.

Iqtisodiyot va moliya

Asosiy maqolalar: Italiya iqtisodiyoti va Italiya iqtisodiy mo'jizasi

Pul birligi evro hisoblanadi. 2018 yil holatiga koʻra, Italiyada oʻrtacha ish haqi oyiga 2595 evro (yalpi) va 1878 evro, ijtimoiy va shaxsiy imtiyozlar (sof) oyiga. Italiyaning 2019 yilda YI YaIMga qoʻshgan hissasi 11,3% ni tashkil etadi. XVJ maʼlumotlariga koʻra, 2022 yilda Italiyaning davlat qarzi mamlakat yalpi ichki mahsulotining 144,696% ni tashkil etdi. Muhim iqtisodiy yutuqlarga qaramay, mamlakat iqtisodiyoti bugungi kunda tarkibiy va notarkibli muammolardan aziyat chekmoqda. Soʻnggi oʻn yilliklardagi yillik oʻsish sur’atlari koʻpincha Yevropa Ittifoqining oʻrtacha darajasidan past boʻldi. Italiya, ayniqsa, 2000-yillarning oxiridagi global moliyaviy inqirozdan qattiq taʼsirlandi. 1980-yillardan beri davlatning katta xarajatlari davlat qarzining keskin oʻsishiga olib keldi. Bundan tashqari, Italiyada turmush darajasi shimol va janub oʻrtasida sezilarli tafovutga ega: Shimoliy Italiyada aholi jon boshiga oʻrtacha yalpi ichki mahsulot Yevropa Ittifoqi oʻrtacha koʻrsatkichidan sezilarli darajada yuqori, Italiya janubidagi baʼzi viloyatlar va viloyatlarda esa oʻrtacha darajadan ancha past. Markaziy Italiyada aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot oʻrtacha. Soʻnggi yillarda Italiyada aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulotning oʻsishi asta-sekin evrozona oʻrtacha darajasiga yaqinlashdi, shu bilan birga bandlik darajasi hamon orqada qolmoqda. Biroq, iqtisodchilar rasmiy raqamlarni mamlakatning yashirin iqtisodiyoti (Yevropaning yuqori daromadli mamlakatlari orasida faqat Gretsiyada koʻproq) va norasmiy ish oʻrinlarining koʻpligi (ishchi kuchining 10% dan 20% gacha boʻlganligi) tufayli bahslashmoqda. iqtisodiy nofaol aholining real darajasini va ishsizlik darajasini pasaytirish. Yashirin iqtisodiyot Italiyaning janubida keng tarqalgan, ammo shimolga qarab kuchayib boradi. darajasiga teng. Yana bir davom etayotgan iqtisodiy muammo shundaki, italiyaliklar dunyodagi ikkinchi eng keksa millatdir (yaponlardan keyin) va dunyodagi eng tez qarigan xalqlardan biri, 2022 yil 1 yanvar holatiga koʻra, Italiya aholisining 23,8 foizi 65 yoshdan oshgan. Shuningdek, Italiyada 2022-yil 1-yanvar holatiga koʻra, 5 030 716 nafar muhojir bor, bu mamlakat umumiy aholisining atigi 10,6 foizini tashkil etadi, bu rivojlangan mamlakatlar orasida juda past koʻrsatkichdir. Buning sababi, Italiya janubiy Yevropadagi davlat sifatida, doimiy iqtisodiy turgʻunlik va aholining demografik qarishi tufayli qoʻshni boyroq Yevropa mamlakatlari kabi potentsial muhojirlar uchun iqtisodiy jihatdan jozibador emasligi boʻlishi mumkin.

Sanoat va moliya

Afzalliklari: kuchli davlat byudjeti (2012 yil holatiga koʻra 972 mlrd. dollar, dunyoda 7-oʻrin). Raqobatbardosh oʻrta sinf. Dizayn, kiyim-kechak va maishiy texnika ishlab chiqarish sohasida butun dunyo modasini oʻrnatadi. Etakchi firmalar qatoriga Fiat (avtomobilsozlik), Montedison (plastmassa), Olivetti (aloqa), Benetton (kiyim-kechak) kiradi. Yuqori mahsuldor qishloq xoʻjaligi va turistik ishlab chiqarish, mashhur moda uylari. Buyuk madaniy meros (Italiya Yevropa madaniy boyliklarining uchdan ikki qismini oʻz ichiga oladi ) Apennin orollari shtatini Yevropa va dunyodagi sayyohlar uchun eng jozibador mamlakatlardan biriga aylantiradi, bu esa turizm sektorini rivojlantirish uchun cheksiz istiqbolga ega. iqtisodiyot.

Aholi jon boshiga yalpi milliy mahsulot yiliga 30 ming dollarni tashkil qiladi. Sanoatning yetakchi tarmoqlari: mashinasozlik, metallurgiya, kimyo va neft-kimyo, yengil va oziq-ovqat. Italiya avtomobillar (mashhur brendlar: Alfa Romeo, Ferrari, Fiat, Iveco, Lamborghini, Lancia, Maserati), mototsikllar (mashhur brendlar: Aprilia, Ducati), mopedlar, velosipedlar, traktorlar ishlab chiqaradigan yirik ishlab chiqaruvchilar va jahon bozoriga yetkazib beruvchilardan biri hisoblanadi., kir yuvish mashinalari va muzlatgichlar, yozish va hisoblash mashinalari, radioelektron mahsulotlar, sanoat uskunalari, poʻlat quvurlar, plastmassa va kimyoviy tolalar, avtomobil shinalari, shuningdek, tayyor kiyim va charm poyabzal, makaron, pishloq, zaytun moyi, vino, konservalangan meva va pomidor. Keng miqyosda sement, gul va mevalardan tabiiy essensiya va efir moylari, shisha va sopol buyumlar, zargarlik buyumlari ishlab chiqarish. Piritlar, simob rudalari, kaliy tuzi, dolomitlar, asbest qazib olish .

Kamchiliklari: Hukumat taqchilligi va davlat qarzining oʻsishi hali ham muhim. Iqtisodiy oʻsishning pastligi, jadal xususiylashtirilayotgan xizmat koʻrsatish sohasi samarasiz. Ishsizlik 2 baravar yuqori boʻlgan boy Shimol va kambagʻal janub oʻrtasida boylikning tengsiz taqsimlanishi. Soliq intizomining etarli emasligi, asta-sekin takomillashmoqda. Xalqaro raqobatga yomon yoʻnaltirilgan korxonalar. Uyushgan jinoyatchilik, giyohvandlik sindikatlari, mafiya tuzilmalarining taʼsiri, ayniqsa janubiy hududlarda – Kampaniya, Kalabriya va Sitsiliya. Mamlakat janubida davlat organlarining byurokratizatsiyasi va biznesni tartibga solishdagi korruptsiya darajasi ham shimolga qaraganda beqiyos yuqori, bu, xususan, Italiyaning janubiy mintaqalarining iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishidagi surunkali kechikish bilan bogʻliq.

Energiya va import

Italiya energetika va suv resurslarida kambagʻal, mamlakatda neft va gazning sanoat zahiralariga ega boʻlgan konlari yoki bitta atom elektr stantsiyasi yoʻq. Rejalarga koʻra, birinchi atom elektr stansiyasi Fransiya koʻmagida 2020 yilgacha quriladi. Toʻrtta atom elektr stansiyasini qurish uchun xolding kompaniyalari yaratiladi, ularning har birida Italiyaning Enel energetika kompaniyasining ulushi 60%, Fransiya EDF esa 40% ni tashkil qiladi. Italiya neft va gazni Rossiya, Norvegiya, Fors koʻrfazi mamlakatlari va Afrikadan import qiladi, elektr energiyasi esa Fransiyadan taʼminlanadi .

Italiya oʻzining yillik 60 milliard kub metr tabiiy gazga boʻlgan umumiy ehtiyojining 10% dan kamrogʻini taʼminlaydi; defitsit import hisobiga qoplanadi. Talabning 40 foizi yoki 24 milliard kub metrdan koʻprogʻi „Gazprom eksport“ tomonidan taʼminlanadi. 2016 yil may oyida Rossiyadan etkazib berishga qaramlikni kamaytirish maqsadida 870 kilometr uzunlikdagi Trans-Adriatik gaz quvuri (Trans-Anadolu gaz quvurining davomi) qurilishi boshlandi, bu 2020 yilga kelib Ozarbayjon gazini etkazib berish imkonini beradi. Italiya. Rossiya ham „Janubiy oqim“ loyihasi bekor qilinganidan keyin Italiyaga xuddi shunday gaz quvurini qurmoqda.

Qishloq xoʻjaligi va turizm

Italiya yuqori darajada rivojlangan sanoat-agrar mamlakatdir. Asosan sanoat va yuqori darajada rivojlangan shimol va kam rivojlangan, qishloq xoʻjaligi janubi.

Qishloq xoʻjaligida oʻsimlikchilik ustunlik qiladi. Asosiy ekinlari bugʻdoy, makkajoʻxori, sholi (Yevropada 1-oʻrin; yiliga 1 million tonnadan ortiq), qand lavlagi. Italiya tsitrus mevalari (yiliga 3,3 million tonnadan ortiq), pomidor (5,5 million tonnadan ortiq), uzum (yiliga taxminan 10 million tonna; 90% dan ortigʻi vinoga qayta ishlanadi), zaytun yetishtirish boʻyicha dunyodagi eng yirik va Yevropadagi yetakchi mamlakatlardan biridir.. Gulchilik va parrandachilik rivojlangan.

Italiya xalqaro turizmning eng yirik mintaqasi (yiliga 50 milliondan ortiq kishi). Mamlakatda 155 ta YuNESKOning Butunjahon merosi ob’ektlari joylashgan boʻlib, bu dunyoning boshqa mamlakatlariga qaraganda koʻproq. Italiyada turizm iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlaridan biri boʻlib, YaIMning 12% ni tashkil qiladi. Italiya jahon turizm bozorining 5,6 foizini tashkil qiladi. Ushbu koʻrsatkich boʻyicha mamlakat Yevropa Ittifoqida Fransiya va Ispaniyadan keyin 3-oʻrinni egallaydi.

2015 yilda Italiyaga 40 million xorijiy sayyoh tashrif buyurdi, bu koʻrsatkich boʻyicha mamlakat dunyoda 4-oʻrinni egalladi. Italiyaga eng koʻp sayyohlar Xitoydan keladi - yiliga 3 millionga yaqin. Oʻrta Qirollikdan sayyohlarning koʻpligi, shuningdek, Italiyada doimiy istiqomat qiluvchi yirik xitoy hamjamiyatini hisobga olgan holda, 2016 yil bahorida Italiya hukumati misli koʻrilmagan qadam tashladi: ular Xitoy politsiyasi xodimlarini jalb qildilar. Pekindagi italiyalik mutaxassislarning koʻrsatmalari, Rim va Milanda koʻchalarni patrul qilish. Vatandoshlardan tashkil topgan xitoylik kiyim-kechak patrullari juda taniqli va Italiyadagi xitoylarga oʻzlarini xavfsiz his qilishlariga yordam beradi va Italiya huquqni muhofaza qilish idoralari qoʻshimcha razvedka maʼlumotlaridan foydalanadilar .

Birlashgan Millatlar Tashkilotining Jahon sayyohlik tashkiloti (UNWTO) statistik maʼlumotlariga koʻra, 2017 yilda xalqaro turistik oqimlar boʻyicha Italiya 58,3 million tashrif buyuruvchi bilan Xitoy, AQSh, Ispaniya va Fransiyadan keyin beshinchi oʻrinni egalladi .

Aholi bandligi tarkibi

Jami iqtisodiy faol aholi: 24,86 million kishi (2007 y ), shundan 4% qishloq xoʻjaligida, 31% sanoatda va 65% oliy tarmoqda band.

Hozirgi vaqtda Italiyaning bandlik tuzilmasidagi mintaqaviy nomutanosibliklari quyidagilardan iborat:

• Shimoliy-Gʻarbiy va Shimoli-Sharqiy mintaqalar oʻrtasidagi farqlar kichikligicha qolmoqda. Bu hududlarda sanoat sohasida band boʻlgan aholining ulushi mutlaqo bir xil. Farqlar faqat oliy tarmoq va qishloq xoʻjaligida band boʻlganlar sonida kuzatiladi. Shimoli-gʻarbiy mintaqa anʼanaviy ravishda yanada rivojlangan mintaqa boʻlib, unda ilgari kuchli sanoat shakllangan (Italiyaning asosiy sanoat uchburchagi Milan – Turin – Genuya bu yerda joylashgan). Shimoli-Sharqiy mintaqa oʻzining sanoat tuzilmasini 1970-yillardan soʻng, alyuminiy sanoati, energetika, neftni qayta ishlash va neft-kimyo sanoatining qudratli korxonalari qurilganidan keyin egalladi.
  • Markaz anʼanaviy ravishda mamlakat boʻyicha oʻrtacha koʻrsatkichlar bilan tavsiflanadi va bu mintaqa sanoat shimoli va qishloq xoʻjaligi janubi oʻrtasidagi oʻtish joyi hisoblangan. Hozirgi vaqtda Markaz ham ushbu oʻrta pozitsiyalarni saqlab qoldi, ammo 20-asrda Shimoliy mintaqalar va Markaz oʻrtasidagi tafovut XXI asrga qaraganda sezilarliroq edi. Hozirgi vaqtda Shimoliy va Markaziy mintaqalarda ish bilan band aholining iqtisodiyot tarmoqlari boʻyicha taqsimlanishi deyarli bir xil. Faqatgina uchinchi tarmoqdagi bandlik boʻyicha Markaziy tuman shimoliy qoʻshnilaridan sezilarli (8-11 foizga) oldinda. Uchinchi darajali sektorda xodimlar sonining bu oʻsishi poytaxt boʻlgan va mamlakatdagi xizmat koʻrsatish sohasida bandlikning eng yuqori ulushiga ega boʻlgan Latsio viloyati bilan bogʻliq. Markaziy mintaqaning ikkita hududida (Toskana va Umbria) stavkalar hali ham milliy oʻrtacha koʻrsatkich bilan bir xil boʻlib qolmoqda.
  • Italiyaning janubiy qismida janubi-gʻarbiy va janubi-sharqiy hududlarni ajratish mumkin. Janubning gʻarbiy va sharqiy hududlari oʻrtasida (shimoldan farqli oʻlaroq) iqtisodiyot tarmoqlari boʻyicha xodimlar sonini taqsimlashda bunday bir xillik yoʻq. Shunday qilib, Janubi-Gʻarbiy mintaqa Janubi-Sharqiy mintaqadan bandlik tarkibida iqtisodiyotning uchinchi sektorining yanada yaqqol ustunligi bilan ajralib turadi, Janubi-Sharqiy mintaqada esa sanoat sektori koʻproq rivojlangan. Janubi-Gʻarbiy va Janubi-Sharqiy hududlarni birlashtiradigan narsa qishloq xoʻjaligida bandlikning yuqori koʻrsatkichidir, mos ravishda 7% va 9%, bu mamlakat oʻrtacha koʻrsatkichidan taxminan 2 baravar yuqori. 1995 yilda qishloq xoʻjaligida bandlik darajasi Janubi-Gʻarbiy mintaqada 11%, Janubi-Sharqiy mintaqada 12% edi. Shunday qilib, Markaz iqtisodiyot tarmoqlarida bandlik koʻrsatkichlari boʻyicha shimoliy hududlarga, janub esa uchinchi va sanoat tarmoqlarida xodimlar sonini koʻpaytirish va shunga mos ravishda ish bilan bandlikni qisqartirish hisobiga oʻzining bandlik tuzilmasini yaxshiladi. qishloq xoʻjaligi sektori. Zamonaviy Italiyada aholi bandligining „ikki tomonlama“ tuzilmasi mavjud. Tuzilmaning birinchi qismi shimoliy-gʻarbiy, shimoli-sharqiy va markaz mintaqalarini, ikkinchisi esa janubni oʻz ichiga oladi. Xususan, shimoliy hududlarda boshlangʻich maktab oʻqituvchisining oʻrtacha maoshi taxminan 2000 evroni, janubiy viloyatlarda – taxminan 1000 evroni tashkil qiladi. Kichik hududi va aholi zichligi tufayli zamonaviy Italiyada chiqindilarni qayta ishlash masalasi oʻtkir (qarang: Italiyadagi axlat inqirozi). Italiya oʻzining iqtisodiy darajasi boʻyicha iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan mamlakatlar va ishlab chiqaruvchi kuchlarning oʻrtacha rivojlanish darajasiga ega mamlakatlar oʻrtasida oraliq oʻrinni egallaydi. Boshqa yuqori rivojlangan mamlakatlarda boʻlgani kabi, Italiyada sanoat iqtisodiyotning etakchi tarmogʻidir, garchi unda intensiv va nomutanosib ravishda oʻsib borayotgan xizmat koʻrsatish sohasiga qaraganda iqtisodiy faol aholining kichikroq qismi ishlaydi. Sanoat mahsulotlari tannarxi qishloq xoʻjaligi mahsulotlari tannarxidan oshib ketadi, bunda sanoatga nisbatan har yili kamroq kapital qoʻyiladi. Italiya eksportida sanoat mahsulotlari ham ustunlik qiladi. Italiya milliy boyligining muhim qismi monopoliyalar qoʻlida boʻlib, ularning aksariyati eng yirik transmilliy konsernlardan hisoblanadi. Ular kimyo va elektrotexnika sanoatida (Montedison), avtomobilsozlik sanoatida (Fiat) va kauchuk sanoatida (Pirelli) ustunlik qiladi.
• Shu bilan birga, mamlakatimizda, asosan, yengil va oziq-ovqat sanoati, shuningdek, maishiy elektr jihozlari, sintetik materiallarni qayta ishlash uskunalari ishlab chiqarish, shuningdek, ayrim sub’ektlarda koʻplab oʻrta, kichik va kichik firmalar mavjud. dastgohsozlik sanoatining tarmoqlari. Kichik firmalarning uchdan ikki qismi oilaviy mulkdir. 1970-yillardan boshlab yirik korxonalarning qisqarishi va kichik va oʻrta firma va korxonalarning rolini oshirish tendentsiyasi kuzatildi. Italiya davlati mamlakat iqtisodiyotiga faol va turli shakllarda aralashadi: uning ixtisoslashgan organlari aksiyadorlik jamiyatlarida nazorat qiluvchi aktsiyadorlar sifatida qatnashadi, turli davlat dasturlariga muvofiq sanoat korxonalari tashkil etiladi. Shtat mamlakatdagi eng yirik tadbirkorga aylandi. Uning pozitsiyalari ayniqsa energetika, metallurgiya va kemasozlikda kuchli. Koʻplab yengil sanoat korxonalariga ham egalik qiladi. Eng yirik banklar ham milliylashtirildi. Davlat sektorining rivojlanish sur’ati butun Italiya iqtisodiyotining rivojlanishidan oshib ketadi. Global inqiroz Italiyada koʻplab iqtisodiy muammolarni yanada kuchaytirdi. Byudjet taqchilligi va davlat qarzi hajmi boʻyicha Italiya evro hududining beshta „etakchilari“ qatoriga kiradi. Shunday qilib, Italiyada davlat qarzining YaIMga nisbati 100% dan ortiq. Biroq, suveren qarz va xususiy biznes qarzining umumiy miqdori boʻyicha Italiya Germaniyaga qaraganda ancha yaxshi koʻrsatkichlarga ega. Bosh vazir Berluskoni tomonidan taklif qilingan Italiya iqtisodiyotini qutqarish dasturiga ish haqini muzlatish va davlat xizmatchilarining nafaqaga chiqishini kechiktirish, mintaqaviy maʼmuriyatlarni moliyalashtirishni qisqartirish va soliq toʻlashdan boʻyin tovlash ustidan nazoratni kuchaytirish kiradi. Pensiya yoshi ayollar uchun 65 yoshga, erkaklar uchun 70 yoshga koʻtarildi. Boshqa nomaqbul choralar va Italiya iqtisodiyotining ularga nisbatan zaif munosabati 2011 yil kuzida Berluskoni isteʼfoga chiqishiga olib keldi. 60 million aholiga ega Italiyada qashshoqlik chegarasidan pastda yashayotganlar soni 2016 yilda har kuni 600 kishiga oshdi. 2016 yil may oyidan boshlab Oliy kassatsiya instantsiyasining qaroriga koʻra, ochlikni qondirish uchun oz miqdordagi oziq-ovqat yoki tayyor oziq-ovqat mahsulotlarini „ehtiyoj ostida qolgan shaxslar“ tomonidan oʻgʻirlanishi („oziq-ovqatga hayotiy ehtiyojni qondirish“) emas. Italiyada jinoyat, garchi u tovar egasi tomonidan toʻxtatilishi mumkin. Bu sud hukmi Italiya jamoatchiligi va matbuoti tomonidan hamdardlik bilan qabul qilindi.

Transport, infratuzilma, aloqa

Asosiy maqola: Italiyada transport

Italiyada temir yoʻllar va avtomobillar tarmogʻi rivojlangan. Yoʻlovchilarning 90% dan ortigʻi va yuklarning 80% dan ortigʻi avtomobillarda tashiladi. Tashqi transportda dengiz transporti ustunlik qiladi.

Italiya savdo floti 667 ta kemadan iborat – umumiy tonnaj boʻyicha dunyoda 17-oʻrinda .

Yuk va yoʻlovchilarni ichki tashishda asosiy oʻrinni avtomobil transporti, keyin esa temir yoʻl transporti egallaydi. Mamlakat temir yoʻllarni elektrlashtirish boʻyicha dunyoda birinchi oʻrinda turadi.

Avtomobil transporti

Zamonaviy avtomobil va temir yoʻllarning zich tarmogʻi Shimoliy Italiya shaharlarini bogʻlaydi. Mamlakatning shimoldan janubga choʻzilishi munosabati bilan uning temir yoʻl va avtomobil yoʻllari tarmogʻi asosan meridional yoʻnalishda rivojlangan. Padan tekisligidan tashqari kenglikdagi aloqalar yetarli emas. Italiyada koʻplab yoʻllar va temir yoʻllar tik togʻ yonbagʻirlarida yotqizilgan va shuning uchun koʻp koʻpriklar va tunnellarga ega, bu esa ularni ishlatish narxini oshiradi. Italiyada avtomobil transportining roli nihoyatda katta: u barcha quruqlikdagi yuk tashishning 3/4 qismini tashkil qiladi. Yoʻllarning qariyb yarmi Italiya shimolida, mamlakat janubida esa yoʻl tarmogʻining zichligi ancha past.

Temir yoʻl transporti

Italiyaning temir yoʻl tarmogʻi 16,5 ming km dan oshadi, shu jumladan 1 ming km. 10 ta yirik shaharlarni – Turin, Milan, Venetsiya, Padua, Verona, Boloniya, Florensiya, Rim, Neapol, Salernoni bogʻlaydigan yuqori tezlikdagi avtomobil yoʻllari. Italiyada Yevropada birinchi marta 1970-yillarda " Pendolino " toifasidagi poezdlar ishlab chiqilgan boʻlib, ular yoʻlovchilar uchun qulaylik yaratadigan va yoʻlning egri qismlarida tezlikni pasaytirmaydigan maxsus egilish tizimiga ega (bu texnologiya keyinchalik tarqaldi. Tezlikni oshirish uchun muntazam trekdan yaxshiroq foydalanish uchun Yevropaga). Italiyada birinchi tezyurar temir yoʻl 1984 yilda qurilgan, poezd Rim va Florensiya oʻrtasidagi 254 km masofani 90 daqiqada bosib oʻtgan. Oʻshandan beri Italiya temir yoʻllari kuchli texnik rivojlanishdan oʻtdi va 2015 yilga kelib Yevropada eng modernizatsiya qilingan va jihozlangan temir yoʻllar qatoriga kiradi. Asosiy davlat operatori Trenitalia ham muntazam, ham yuqori tezlikda xizmat koʻrsatadi. 2012-yil may oyidan boshlab, muqobil tezyurar temir yoʻl operatori Nuovo Trasporto Viaggiatori (NTV) Italiyada Italo brendidan foydalangan holda ishlay boshladi.

" Le Frecce " tezyurar poyezdlar tarmogʻi Italiyaning barcha yirik shaharlarini qamrab oladi. Tezyurar poyezdlarning maksimal tezligi 300 km/soat, texnik imkoniyatlari 360 km/soatgacha. Rim va Milan oʻrtasida tezyurar tezyurar poyezdlar uchun minimal sayohat vaqti 2 soat 45 daqiqa, Rim va Venetsiya oʻrtasida 3 soat 30 minut, Rim va Turin oʻrtasida 4 soat 10 minut, Rim va Neapol oʻrtasida 1 soat 10 minut. Qizil oʻq (Frecciarossa) toifasidagi poezdlar faqat Turindan Milan, Florensiya, Rim orqali Salernogacha boʻlgan yangi tezyurar liniyalarda qoʻllanadi. Silver Arrow (Frecciargento) toifali poyezdlar ham tezyurar, ham oddiy yoʻnalishlarda (kombinatsiyalangan tizim) qoʻllanadi, tezligi soatiga 250 km. Ushbu poezdlar Rimni Venetsiya, Verona, Bari, Lechche va Reggio-Kalabriya bilan bogʻlaydi. EuroNight tungi poyezdlari Rimni Trieste, Bolzano, Lecce, Reggio Calabria, Palermo, Syracuse bilan bogʻlaydi; va chet elda – Parij, Myunxen, Vena. Italiyadan toʻgʻridan-toʻgʻri poezdlar qatnovining eng uzoq nuqtasi – Moskva: Nitstsadan Rossiya poytaxtiga boradigan poezd (40-45 soat) Italiyada San-Remo, Genuya, Milan, Verona, Bolzanoda toʻxtaydi. Materikni Sitsiliya bilan bogʻlaydigan temir yoʻl koʻprigi rejalashtirish bosqichida, hozirda Palermoga ketayotgan poezdlar Messina boʻgʻozini parom orqali kesib oʻtadi. Sardiniya orolida temir yoʻllar ham bor. Rossiya Federatsiyasi Tabiiy monopoliyalar muammolari instituti (2013) maʼlumotlariga koʻra, Italiya har yili 1000 km temir yoʻl infratuzilmasi uchun 268 million evro davlat investitsiyasini kiritadi va bu koʻrsatkich boʻyicha Yevropada birinchi oʻrinda turadi.

Dengiz transporti

Dengiz transporti mamlakatning ichki va tashqi transportida juda muhim rol oʻynaydi. Bu Italiyaning Oʻrta er dengizi suv yoʻlidagi pozitsiyasi, uzoq qirgʻoq chizigʻi va mamlakat ichida orollarning mavjudligi bilan izohlanadi. Italiya sohillarida 144 ta port mavjud. Portlarning yuk aylanmasida neft va boshqa mineral xom ashyolar ustunlik qiladi. Italiyaning eng katta porti Genuya butun Oʻrta er dengizidagi eng muhim portlardan biridir. Genuya butun Italiyaning shimoli-gʻarbiy qismi, shuningdek, Shveysariya uchun tashqi dunyoga kirish eshigi boʻlib xizmat qiladi. Genuyaning Adriatikadagi asosiy raqibi va raqobatchisi Triest boʻlib, yuk aylanmasi boʻyicha Italiyada ikkinchi oʻrinda turadi va Yevropadagi eng muhim neft portlaridan biri hisoblanadi. Triest orqali Shimoliy-Sharqiy Italiya Oʻrta er dengizi, Yaqin va Oʻrta Sharq, Sharqiy Afrika va Sharqiy Osiyodagi boshqa mamlakatlar bilan bogʻlangan. Janubiy Italiya portlarining (Agusta va Taranto) yuk aylanmasi sezilarli darajada oshdi, bu neftni qayta ishlash va neft-kimyo sanoatining rivojlanishi bilan izohlanadi. Mamlakatdagi eng yirik yoʻlovchi portlaridan biri boʻlgan Neapol Apennin yarim oroli va Sitsiliya, Sardiniya va boshqa orollar oʻrtasidagi aloqalar markazidir .

Daryo transporti

Italiyada yirik daryolar yoʻqligi sababli daryo transporti kam rivojlangan. Ogʻzidan Piacenza va Pavia shaharlarigacha boʻlgan yagona Po daryosi toʻliq maʼnoda navigatsiya qilinadi. Rim markazidagi Tiber daryosi mavsumiy sayyohlik tramvaylari uchun harakatlanadi.

Aviatsiya transporti

Italiyada fuqaro aviatsiyasi juda tez rivojlanmoqda. Havo yoʻllari Italiyaning eng yirik shaharlarini Yevropaning koʻplab shaharlari, shuningdek, boshqa qitʼalar bilan bogʻlaydi. Mamlakatning eng yirik aeroportlari – Rim yaqinidagi Leonardo da Vinchi, Milan yaqinidagi Malpensa va Linate, Riminidagi Federiko Fellini xalqaro aviakompaniyalar tarmogʻining muhim markazlari boʻlib xizmat qiladi. Jami 40 ga yaqin mahalliy aviakompaniyalar mavjud.

Quvur transporti

Quvur uzunligi: xom neft – 6503 km, qayta ishlangan neft mahsulotlari – 2148 km, tabiiy gaz – 19400 km.

Tashqi iqtisodiy aloqalar

Tashqi iqtisodiy aloqalar Italiyaning iqtisodiy rivojlanishi uchun juda muhimdir. Barcha importning deyarli 15% neftdir. Italiya metallurgiya va boshqa sanoat tarmoqlari uchun xomashyo – stanoklar, sanoat asbob-uskunalari, yogʻoch, qogʻoz, oziq-ovqatning har xil turlarini ham import qiladi. Eksport qilinadigan asosiy mahsulotlar mashinasozlik mahsulotlari, asosan, transport vositalari, turli jihozlar, yozuv va hisoblash mashinalari, qishloq xoʻjaligi va oziq-ovqat mahsulotlari, ayniqsa, meva-sabzavot mahsulotlari, pomidor konservalari, pishloqlar, tayyor kiyim-kechaklar, poyabzallar, kimyo va neft-kimyo mahsulotlari hisoblanadi. Fransiya va Germaniya bilan savdo ayniqsa faol. Italiyaga har yili 50 million xorijiy sayyoh tashrif buyuradi, asosan Germaniya, Fransiya va AQShdan. Italiyada koʻp sonli sayyohlarni qabul qilish uchun moddiy baza uzoq vaqtdan beri yaratilgan. Mehmonxona yotoqlari soni boʻyicha Yevropada birinchi oʻrinlardan birini egallaydi.

Ijtimoiy siyosat

Uchta asosiy kasaba uyushmalari mavjud: Italiya mehnat uyushmasi ^[en], Italiya kasaba uyushmalari konfederatsiyasi ^[en] va umumiy Italiya mehnat konfederatsiyasi.

Ijtimoiy siyosat

Uchta asosiy kasaba uyushmalari mavjud: Italiya mehnat uyushmasi ^[en], Italiya kasaba uyushmalari konfederatsiyasi ^[en] va umumiy Italiya mehnat konfederatsiyasi .

Taʼlim

Asosiy maqola: Italiyada ta'lim

Maktabgacha taʼlim

Uch yoshdan boshlab kichik italiyaliklar bolalar bogʻchalariga (scuola materna) yuboriladi, u yerda ular uch yil davomida maktabga tayyorlanadi. Bolalar 15-30 kishidan iborat guruhlarda oʻqishadi. Bolalar bogʻchadan keyin boshlangʻich maktabga yuboriladi.

boshlangʻich maktab

6 yoshdan 11 yoshgacha

Boshlangʻich maktab 2 bosqichga boʻlingan – scuola elementare 1 va scuola elementare 2. Bu ikkala daraja ham hamma uchun bepul. Boshlangʻich maktab oxirida oʻquvchilar yozma va ogʻzaki imtihonlarni topshiradilar. Ularning natijalariga koʻra, boshlangʻich maktabni tugatganligi toʻgʻrisidagi guvohnoma (diploma di licenza elementare) beriladi. Ushbu bosqichda oʻqish, yozish, chizish, arifmetika, musiqa, geografiya, tarix, informatika va jismoniy tarbiya oʻrganiladi – bu fanlar majburiydir; agar xohlasangiz, faqat din oʻrganiladi. Oʻquv dasturlariga odatda bitta chet tilini oʻrganish ham kiradi.

Oʻrta boshlangʻich maktab (scuola media)

11 yoshdan 14 yoshgacha

Ushbu bosqichda talabalar italyan tili, tarix, geografiya, matematika va tabiatshunoslik, ikkita chet tili, sanʼat tarixi, texnologiya va musiqa fanlarini oʻrganadilar .

Oʻrta maktab

14 yoshdan 19 yoshgacha

Ushbu bosqichda talabalar odatiy dastur boʻyicha oʻqish va universitetga kirishga tayyorgarlik koʻrish yoki oʻqishlarini kasbiy tayyorgarlik bilan birlashtirish haqida qaror qabul qiladilar.

Oliy maʼlumot

Italiya oliy taʼlim tizimi universitetlar, texnik universitetlar, universitet kollejlari, konservatoriyalar va akademiyalardan iborat. .

Italiyada 56 ta universitet mavjud. Ulardan 47 tasi davlat, 9 tasi xususiy .

Italiya Boloniya jarayonini shakllantirish tashabbuskorlaridan biri boʻlib, dunyodagi eng qadimgi Boloniya universiteti nomini oldi, u yerda 1999 yilda yilda Yevropaning 29 davlati taʼlim vazirlari Boloniya deklaratsiyasini imzoladilar.

2020 yil holatiga koʻra, 25 yoshdan 64 yoshgacha boʻlgan Italiya aholisining 20,1 foizi oliy maʼlumotga ega. Aholining 62,9% oʻrta maktabni tugatgan.

Fan

Asosiy maqola: Italiyadagi fan

Italiyada ilm-fan uzoq tarix va anʼanaga ega.

Mashhur italyan olimlari :

• Pizalik Leonardo (" Fibonachchi raqamlari " raqamlar ketma-ketligini Yevropaga tarqatishga yordam berdi)
• Leon Battista Alberti (Italiya Uygʻonish davrining yetakchi sanʼat nazariyotchisi, istiqbol haqidagi taʼlimotning matematik asoslarini belgilab bergan, kriptografiya rivojiga katta hissa qoʻshgan)
• Luka Pacioli (zamonaviy buxgalteriya tamoyillarining asoschilaridan biri)
• Leonardo da Vinchi (anatom, tabiatshunos, ixtirochi)
• Gerolamo Kardano (kardan mili ixtirochisi)
• Andreas Vesalius (ilmiy anatomiya asoschisi)
• Galileo Galiley (eksperimental fizikaning asoschisi)
• Evangelista Torricelli (atmosfera bosimi kontseptsiyasi muallifi)
• Jovanni Domeniko Kassini (17-asr astronomi va muhandisi)
• Jozef Lui Lagranj ( 18-asrning eng buyuk matematigi Leonhard Eyler bilan birga)
• Alessandro Volta (batareya ixtirochisi)
• Amedeo Avogadro (uning nomi bilan atalgan asosiy fizik-kimyoviy qonunni kashf etgan)
• Antonio Meucci (telefon ixtirochisi)
• Ascanio Sobrero (birinchi boʻlib nitrogliserin olgan)
• Antonio Pachinotti (dinamo yaratuvchilardan biri)
• Juzeppe Peano (matematik mantiq va toʻplamlar nazariyasi asoschilaridan biri)
• Guglielmo Markoni (radio ixtirochisi, fizika boʻyicha 1909 yilgi Nobel mukofoti sovrindori)
• Enriko Fermi (dunyodagi birinchi yadro reaktorini yaratuvchisi, fizika boʻyicha 1938 yilgi Nobel mukofoti sovrindori)
• Giulio Natta (organik kimyogar, kimyo boʻyicha 1963 yilgi Nobel mukofoti sovrindori)
• Daniele Bove (farmakolog, 1957 yil uchun fiziologiya yoki tibbiyot boʻyicha Nobel mukofoti)
• Aurelio Pechcei (inson rivojlanishining global modellarini oʻrganuvchi Rim klubining asoschisi va birinchi prezidenti)
• Rita Levi-Montalchini (neyrobilim, fiziologiya yoki tibbiyot boʻyicha 1986 yilgi Nobel mukofoti sovrindori)
• Karlo Rubbiya (fizik, fizika boʻyicha 1984 yilgi Nobel mukofoti sovrindori)
• Giorgio Parisi (nazariy fizik, fizika boʻyicha 2021 yilgi Nobel mukofoti sovrindori)

Hisoblash kuchi

2023-yil iyun holatiga koʻra, Casalecchio di Renoda CINECA ^[en] joylashgan boʻlib, Italiyadagi ilmiy tadqiqotlar uchun eng kuchli superkompyuter markazi boʻlib, Yevropa Ittifoqi superkompyuterlaridan biri, EuroHPC JU ^[en] loyihasi, " Leonardo ^[en] " superkompyuteri joylashgan.. 2022-yil noyabr oyida Leonardo Yevropa va Yevropa Ittifoqidagi ikkinchi eng tezkor superkompyuterga, Top500 reytingida esa dunyoda toʻrtinchi oʻringa chiqdi ^[ 161. 2023 yil iyun holatiga koʻra, Leonardo Top500 reytingida dunyoda toʻrtinchi oʻrinni egalladi va 238,70 petaflops koʻrsatkichi va oʻrtacha quvvat isteʼmoli taxminan 7,4 MVt ^[ boʻlgan 304,47 petaflops koʻrsatkichiga ega .

Madaniyat va sanʼat

Asosiy maqolalar: Italiya madaniyati va Italiya san'ati

Tasviriy sanʼat

Asosiy maqola: Italiya tasviriy san'ati

Italiya sanʼati tarixi asosan Gʻarb tsivilizatsiyasi sanʼati tarixini oldindan belgilab berdi. Koʻp asrlar davomida Apennin orollarida hukmronlik qilgan etrusk va ayniqsa Rim erlaridan keyin Italiya Uygʻonish davri Yevropa sanʼatida markaziy oʻrinni egallaydi. Italiya 16-17-asrlarda barokko uslubining beshigi boʻlgan Yevropa badiiy hayotida ham hukmronlik qildi. 18-asrda mamlakat madaniy tanazzulni boshdan kechirdi va u Fransiyaga yutqazib, Yevropaning maʼnaviy hayotining lokomotivi rolini yoʻqota boshladi. Biroq, 19-asrning oʻrtalarida mamlakat xalqaro sahnaga Makchiaioli, Futurizm, Metafizik rasm, Novesento, Arte Povera, Transavantgarde kabi badiiy harakatlar bilan qaytdi. Italiya sanʼati tarix davomida bir qancha yirik madaniy harakatlarga taʼsir koʻrsatdi va buyuk rassomlar, meʼmorlar va haykaltaroshlar galaktikasini yaratdi. Eng mashhur italyan rassomlari: Giotto di Bondone, Jovanni Bellini, Sandro Botticelli, Leonardo da Vinchi, Mikelanjelo, Giorgione, Rafael Santi, Titian, Tintoretto, Karavadjio. Nikolo Pisano italyan haykaltaroshligi maktabining asoschisi hisoblanadi. Haykaltarosh Donatello yangi Uygʻonish davri sanʼatining, xususan Uygʻonish davri monumental haykaltaroshligi va relyefining, shuningdek, haykaltarosh portret janrining asoschilaridan biri hisoblanadi .

Bugungi kunda Italiya xalqaro sanʼat sahnasida muhim oʻrin tutadi, bir nechta yirik sanʼat galereyalari, muzeylar va koʻrgazmalar. Mamlakatning asosiy badiiy markazlari uning poytaxti Rim, shuningdek Florensiya, Venetsiya, Milan, Neapol, Turin va boshqa shaharlardir.

Adabiyot

Asosiy maqola: Italiya adabiyoti

Eng mashhur italyan yozuvchisi – Ilohiy komediya yaratuvchisi Dante Aligyeri. Shuningdek, dunyoga mashhur: Franchesko Petrarka, Jovanni Bokaccio, Nikolo Makiavelli, Karlo Kollodi, Janni Rodari, Umberto Eko. Olti italiyalik yozuvchilar Nobel mukofotiga sazovor boʻlishdi: Giosue Carducci (1906), Gracia Deledda (1926), Luidji Pirandello (1934), Salvatore Quasimodo (1959), Eugenio Montale (1975), Dario Fo (1997).

Arxitektura

Asosiy maqola: Italiya arxitekturasi

Leon Battista Alberti va Filippo Brunelleschi yangi Yevropa arxitekturasini yaratuvchilardir .

Italiyada Kolizey, Piza minorasi, Santa Mariya del Fiore sobori, Milan sobori, Avliyo Mark sobori, Doge saroyi, Mole Antonelliana, Villa d’Este, Trevi favvorasi kabi eng yaxshi meʼmorchilik asarlari joylashgan. va hokazo Italiyaning barcha yoʻnalishlarida koʻplab meʼmoriy yodgorliklar mavjud. Bularga muzeylar, saroylar, binolar, haykallar, cherkovlar, badiiy galereyalar, villalar, favvoralar, tarixiy binolar va arxeologik joylar kiradi.

Shuningdek, Italiyaning meʼmoriy taʼsiri uning chegaralaridan tashqarida ham tarqaldi. Masalan, italyan arxitektorlari Bartolomeo Rastrelli va Karl Rossi Rossiya imperiyasida 18-19 – asrlarning eng mashhur binolarini qurishgan .

Sport

Italiyada eng mashhur sport turi bu futbol .

Italiya futbolining oliy divizioni A Seriya hisoblanadi. Futbol boʻyicha Italiya terma jamoasi 4 karra FIFA Jahon chempionati chempioni (1934, 1938, 1982, 2006) va futbol boʻyicha Yevropa chempionatida 2 marta (1968, 2020) gʻolib chiqqan. Italiya terma jamoasi magʻlubiyatsiz oʻyinlar boʻyicha jahon rekordini oʻrnatdi (ketma-ket 37 oʻyin). Italiya terma jamoasi darvozaboni Janluiji Buffon barcha davrlarning eng yaxshi darvozabonlaridan biri hisoblanadi.

Italiya vatani:

• qilichbozlik tarixidagi eng koʻp olimpiya va jahon chempionatlari sovrindori Edoardo Mangiarotti ;
• bodibildingchi, Arnold Shvartseneggerning hamkasbi, janob Olimpiadaning ikki karra gʻolibi Franko Kolombo ;
• futbol hakami Perluiji Kollina, uning kolleksiyasi sayyoradagi eng yaxshi hakam uchun oltita mukofotni oʻz ichiga oladi;
• Barcha davrlarning eng muvaffaqiyatli mototsikl poygachilaridan biri Valentino Rossi .

Italiyada ham mashhur: velosiped, tennis, golf .

Shuningdek qarang: Giro d’Italia, 1934 yilgi FIFA Jahon kubogi, 1956 yilgi qishki Olimpiya oʻyinlari, 1960 yilgi yozgi Olimpiya oʻyinlari, 1990 yilgi FIFA Jahon kubogi va 2006 yilgi qishki Olimpiya oʻyinlari.

Oshxona

Asosiy maqola: Italiya oshxonasi

Anʼanaviy italyan oshxonasi, xususan, pizza, makaron va karpaccio kabi taomlar tufayli butun dunyoda keng tarqalgan va mashhurdir. 24 mamlakatdan 25 ming kishi ishtirok etgan YouGov tadqiqoti natijalariga koʻra, italyan oshxonasi dunyodagi eng mashhur taom sifatida tan olingan. Bu juda xilma-xil va oʻziga xos, har bir mintaqaning oʻziga xos anʼanaviy taomlari bor. Italiya oshxonasi rimliklar, yunonlar, lombardlar, arablar va Italiyada yashagan yoki uning madaniyatining shakllanishiga taʼsir koʻrsatgan boshqa xalqlarning madaniy taʼsiri bilan tarixan oʻrnatilgan koʻp asrlik anʼanalarga asoslanadi .

Songbird taomlari Italiyada uzoq vaqtdan beri mashhur delikates boʻlib kelgan, ammo tabiatni muhofaza qiluvchilarning saʼy-harakatlari tufayli yovvoyi qushlar savdosi endi mamlakatda taqiqlangan [ .

Italiya koʻp turdagi pishloq ishlab chiqaradi, ulardan eng mashhurlari mozzarella, parmesan, gorgonzola va mascarpone .

Italiyada dunyodagi birinchi qahva mashinasi yaratildi va kofe ichimliklar dunyoda keng tarqaldi: espresso, ristretto, Americano, latte, kapuchino .

Butun dunyoda mashhur boʻlgan italyan shirinliklari – tiramisu, panna kotta va italyan muzqaymoqlari .

Italiyada uzoq vaqtdan beri vinochilik anʼanalari mavjud. Alkogolli ichimliklar asli Italiyadan: Amaretto, Aperol, Grappa, Limoncello, Martini, Prosecco, Sambuca, Fragolino .

Musiqa

Asosiy maqola: Italiya musiqasi

Italiya musiqasi tarix davomida yuqori baholangan va italyan musiqasining koʻplab asarlari yuksak sanʼat hisoblanadi.

Opera musiqa, soʻz va sahna harakatini birlashtirgan spektakl turi sifatida Italiyada tugʻilgan. Janr 16 -asrning oxirida Florensiyada rivojlana boshladi va keyin butun mamlakat boʻylab va uning chegaralaridan tashqarida tarqaldi. Italiyada ijod qilgan kompozitorlar qatoriga dunyoga " Sevilya sartaroshi " va " Uilyam Tell " operalarini taqdim etgan Joachino Rossini, uning izdoshlari Donizetti va Bellini, " Traviata ", " Aida " asarlarini yozgan opera novatori Juzeppe Verdi kiradi. va " Rigoletto ", " Manon Lescaut ", " Madama Butterfly ", " Turandot " va boshqalarni yozgan Jakomo Puccini. Italiyaning eng mashhur opera xonandalari: Enriko Karuso, Lusiano Pavarotti va Andrea Bocelli. Italiyaning eng mashhur opera teatri La Scala Milanda joylashgan. Mashhur opera qoʻshiqchisi Anatoliy Solovyanenko : „Italiya qoʻshiqchilik maktabi mavjud boʻlgan eng ilgʻor va eng yaxshi qoʻshiqchilik maktabidir“ va „u inson ovozining maksimal imkoniyatlaridan foydalanadi“ deb taʼkidladi .

Italiya Antonio Vivaldi, Nikolo Paganini, Tomaso Albinoni, Pietro Lokatelli, Arkanjelo Korelli, Juzeppe Torelli, Federiko Agostini kabi mashhur skripkachi va bastakorlar va Nikolo Amati, Antonio Gi Stradivarilar kabi skripkachilarning vatani hisoblanadi .

Italiyadan mashhur kino kompozitorlari: Ennio Morrikone, Nino Rota, Giorgio Moroder .

Dunyodagi eng mashhur italyan estrada artistlari: Adriano Çelentano, Toto Kutugno, Al Bano va Romina Pauer, Rikkardo Fogli, Viola Valentino, Raffaella Karra, Robertino Loreti, Janni Morandi, Savage, Gazebo, Robert Miles, Toni Umberzi Totsi Pupo, Eros Ramazzotti, Ricchi va Poveri, Eyfel 65, Måneskin .

Har yili Italiyada " Sanremo festivali " qoʻshiq tanlovi oʻtkaziladi.

Kino

Asosiy maqola: Italiya kinosi

Italiya kino sanʼati bilan 19—20-asrlar boʻsagʻasida paydo boʻlganidan beri shugʻullangan va uning rivojlanishiga katta taʼsir koʻrsatgan.

1905 yilda Italiya kinosi paydo boʻldi. Birinchi film Filoteo Alberinining „ Rimning bosib olinishi“ filmi hisoblanadi. Shundan soʻng Italiyada kinoning rivojlanishi boshlandi .

Mashhur italiyalik rejissyorlar: Federiko Fellini (Eng yaxshi rejissyorlik uchun Oskarga nomzod boʻlgan birinchi xorijlik rejissyor), Serxio Leone, Kastelano va Pipolo, Luchino Viskonti, Roberto Rossellini, Mikelanjelo Antonioni, Bernardo Bertoluchchi, Per Paolo Pasolini, Franko Pasolinipe, Franko Pasolini, Janni Amelio, Pupi Avati, Pietro Germi, Tonino Guerra, Dino Risi .

Mashhur italyan kino aktyorlari va kinoaktrisalari: Adriano Çelentano, Ornella Muti, Jina Lollobrigida, Marcello Mastroianni, Monika Belluchchi, Roberto Benigni, Nikoletta Brashi, Sofiya Loren (ingliz tilida boʻlmagan roli uchun Oskar olgan birinchi aktrisa boʻldi).

Italiyada Gʻarb filmlarining " Spagetti Western " kichik janri paydo boʻldi, ayniqsa 1960 va 1970 yillarda mashhur. Bu vaqt ichida Italiyada 600 ga yaqin vestern filmlari suratga olindi. Ulardan eng mashhuri Klint Istvud bilan " Yaxshi, yomon va xunuk " .

SSSR bilan birgalikda quyidagi filmlar suratga olingan :

• 1964 yil – " Ular Sharqqa ketishdi ", rejissyor Juzeppe De Santis
• 1969 yil – " Qizil chodir ", rejissyor Mixail Kalatozov
• 1970 yil – " Voterloo ", rejissyor Sergey Bondarchuk
• 1970 yil – " Kungaboqarlar ", rejissyor Vittorio De Sika
• 1973 yil – " Italiyaliklarning Rossiyadagi aql bovar qilmaydigan sarguzashtlari ", rejissyor Eldar Ryazanov
• 1980 yil – " Hayot goʻzal ", rejissyor Grigoriy Chuxray
• 1987 yil – " Qorongʻu koʻzlar ", rejissyor Nikita Mixalkov

Dunyodagi eng qadimgi xalqaro kinofestival – Venetsiya kinofestivali har yili Italiyada oʻtkaziladi. Bosh sovrin – " Oltin sher ". Festivalning barcha boʻlimlari natijalariga koʻra, Luiji De Laurentis mukofoti ham beriladi.

Ommaviy axborot vositalari

bosing

Asosiy maqola: Italiyadagi gazetalar ro'yxati

Eng mashhur bosma ommaviy axborot vositalari orasida Corriere Della Sera, Il Giornale, La Repubblica, La Stampa, L’Espresso, Italia Oggi ^, La Nazione, Il Sole 24 Ore gazeta ^va jurnallari bor. ANSA axborot agentligi mavjud .

Italiyada ommaviy axborot vositalarini cheklovchi va jinoyat ishlari boʻyicha tergovga oid har qanday maʼlumotni sudgacha olib borishni taqiqlovchi qonun loyihasi qizgʻin muhokama qilinmoqda. Jurnalistlar va oddiy odamlarning noroziligiga javoban siyosatchilar qonunning nozik jihatlari yana muhokama qilinishini aytishmoqda.

Xalqaro Matbuot Institutining aniqlik kiritishicha, qonun loyihasi „noshirlar uchun 464,700 yevrogacha va uni buzgan jurnalistlar uchun 20,000 yevrogacha jarima“ni nazarda tutadi. Ushbu qonun, shuningdek, tergovchilar jinoyat sodir etilganligini tasdiqlamaguncha, odamlarni ularning roziligisiz suratga olish va videoga olish (buzilish ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi) va telefon suhbatlarini tinglashni ham taqiqlaydi. Qonun loyihasiga qoʻshilmaganlarning aytishicha, siyosatchilar shunchaki shaxsiy hayoti bilan bogʻliq janjallardan qochishga harakat qilmoqda.

Qonun loyihasi taniqli siyosatchilar, jumladan, isteʼfoga chiqishga majbur boʻlgan Bosh vazir Silvio Berluskoni va sanoat vaziri Klaudio Skaiolaning telefonlari tinglanishiga javob sifatida koʻriladi.

Eshittirish

Asosiy maqola: Italiyada televideniye

Italiyada televideniye va radioeshittirish ommaviy va tijoratga boʻlinadi. Italiyaning ommaviy eshittirishi 1-chi (Rai 1), 2-chi (Rai 2) va 3-chi (Rai 3) telekanallarida, 3 ta radiostansiyada (Rai Radio 1, Rai Radio 2 va Rai Radio 3) efirga uzatiladigan Rai teleradiokompaniyasi tomonidan taqdim etiladi. Italiya tijoriy televideniye va radioeshittirish Mediaset xoldingida birlashgan Rete 4 (4-kanal), Canale 5 (5-kanal) va Italia 1 (6-kanal) teleradiokompaniyalari tomonidan taqdim etiladi.

Astronomiyada

Asteroid (477) Italiya , 1901-yilda kashf etilgan, Italiya nomi bilan atalgan.

Transporti

FS ' Frecciarossa 1000 tezyurar poyezdi, maksimal tezligi soatiga 400 km

Yoʻlovchilarning 90% dan koʻprogʻi, yuklarning 80% dan ortigʻi avtomobil transportida tashiladi. Avtomobil yoʻllari uzunligi −304 ming km, temir yoʻl uz. – 19,6 ming km. Chetga yuboriladigan va chetdan olinadigan yuklarning aksariyati dengiz transporti orqali tashiladi (eksport yuklarining 60-65%, import yuklarining 80-90%). Asosiy dengiz portlari: Genuya, Triyest, Venetsiya, Neapol.

Italiya – xalqaro sayyohlikning eng katta markazlaridan biri (yiliga 50 mln.dan koʻproq sayyoh kelib ketadi).

Tashqi savdosi

Italiya iqtisodiyoti koʻp jihatdan tashqi savdoga bogʻliq. Italiya chetga sanoat mashina-uskunalari, transport vositalari, yozuv va hisob mashinalari, kimyo va qishloq xoʻjaligi mahsulotlari, kiyim-kechak va poyabzal, neft mahsulotlari va b. chiqaradi. Chetdan neft, koʻmir, temir rudasi, qora va rangli metallar, paxta, shuningdek, mashinalar, yogʻoch, qogʻoz, oziq-ovqat keltiradi. Savdo-sotikdagi asosiy mijozlari: Yevropa iqtisodiy hamja-miyati mamlakatlari, AQSH, Rossiya. Pul birligi – lira.

Tibbiy xizmati

Italiyada davlat davolash muassasalaridan tashqari xususiy shifokorlik ham keng tarqalgan. Shifokorlar universitetlarning 27 tibbiyot fakultetida tayyorlanadi. Kurortlar, ayniqsa, maʼdanli suv va loy-balchikdar vositasida davolovchi sanatoriy koʻp. Eng mashhurlari: Montekatini-Terme, Fyuji, Salsomajore, Kastellammare-di-Stabiya, AbanoTerme, Kapri.

Maorifi, madaniy-maʼrifiy va ilmiy muassasalari

1088-yilda tashkil etilgan Boloniya universiteti dunyodagi eng qadimgi ilmiy muassasa hisoblanadi.

Italiyadagi zamonaviy xalq taʼlimi tizimi 19-asrning 2-yarmidan tarkib topa boshlagan. 1859-yilda 6-9 yoshdagi bolalarning majburiy taʼlimi toʻgʻrisida qonun (Kazati qonu-ni) qabul qilingan edi. Italiyada 6-14 yoshdagi bolalar uchun majburiy 8 yillik taʼlim joriy etilgan. Davlat maktablari bilan birga, asosan, diniy tashkilotlar taʼminotidagi xususiy maktablar ham mavjud. Xalq taʼlimi tizimiga quyidagilar kiradi: 3-5 yoshli bolalar uchun majburiy boʻlmagan maktabgacha tarbiya muassasalari, majburiy maktablar (6- 11 yoshli bolalar uchun 5 yillik boshlangʻich va 3 yillik quyi oʻrta maktab), majburiy maktab negizida oʻrta umumiy taʼlim va hunar taʼlimi beradigan toʻliqoʻrta umumiy taʼlim maktablitseylari (5 yil taʼlim beradigan mazkur oʻquv yurtini bitirganlar universitetga kirish huquqini oladi), oʻrta pedagogika oʻquv yurtlari (boshlangʻich maktab muallimlarini tayyorlovchi 4 yillik oʻqituvchilar institutlari va maktabgacha tarbiya muassasalari tarbiyachilarini tayyorlovchi 3 yillik pedagogika maktablari), hunar oʻquv yurtlari (malakali ishchilarni tayyorlovchi 3 yillik hunar institutlari, oʻrta texnika maʼlumotli xodimlarni tayyorlovchi texnika institutlari), oʻrta badiiy va musiqa oʻquv yurtlari, oliy oʻquv yurtlari (universitet va oliy maktablar). Italiyada 27 ta universitet, 50 dan ortiq davlat va xususiy oliy maktablari hamda xususiy universitetlar bor. Yirik universitetlari: Bolonya universiteti, Rim universiteti, Neapol universiteti, Milan, Bari, Genuya va b. shaharlardagi universitetlar. Italiyada 150 yirik kutubxona, jumladan, Rimda 31, Milanda 19, Neapolda 19, Florensiyada 9, Turinda 6 kutubxona bor. 170 dan ortiq muzey va rasm galereyalari mavjud. Eng mashhurlari: Rimdagi Milliy muzey, Julia muzeyi va villasi, Borgeze muzeyi va galereyasi, antik sanʼat galereyasi, zamonaviy sanʼat milliy galereyasi, Florensiyadagi Milliy muzey, arxeologiya muzeyi, rasm galereyasi (jumladan, Uffitsi galereyasi), Messina, Neapol, Palermo, Peruja, Venetsiyadagi muzeylar.

Tadqiqotlar milliy kengashi (1923) atom energiyasi masalalaridan tashqari barcha fan sohalarini boshqaradigan va unga rahbarlik qiladigan asosiy davlat tashkilotidir. Unga ilmiy tadqiqot institut va tadqiqot markazlari, laboratoriyalar boʻysunadi. Kengash Italiyaning xalqaro ilmiy aloqalarini amalga oshiradi. Atom energiyasi Milliy komiteti atom energiyasi sohasidagi tadqiqot ishlarini boshqaradi. Italiyada bir necha akademiya, jumladan, Dei Linnei milliy akademiyasi, Milandagi tabiiy fanlar va adabiyot akademiyasi (1803), Palermo, Turin, Rim va b. shaharlarda Tibbiyot Fanlar akademiyasilari bor. Universitetlar qoshida ilmiy muassasalar ishlaydi. Yadro fizikasi milliy instituti mamlakatda shu sohada olib boriladigan barcha tadqi-qot ishlarini birlashtiradi. 20 dan ziyod institutda qishloq xoʻjaligi fanlari sohasida tad-qiqot olib boriladi. Sogʻliqni saqlash vazirligi biol., kimyo, farmakologiya, gigiyena va b. sohalardagi ishlarni na-zorat qilib turadi. Italiyada ayrim xalqaro tadqiqot markazlari – Neapolda Genetika va biofizika instituti, Triyestda Nazariy fizika markazi, Ud ineda Mexanika markazi, Isprada Yadro tad-qiqotlari markazi mavjud.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi

Italiyada bir qancha gaz. va jurnallar nashr etiladi. Eng yiriklari: „Messagero“ („Xabarchi“, kundalik gazeta, 1878-yildan), „Corriera della sera“ („Kechki xabarnoma“, kundalik gazeta, 1876-yildan), „La Stampa“ („Matbuot“, kundalik gazeta, 1868-yildan), „Discussione“ („Bahs“, haftalik jurnal, 1953-yildan), „Mondo operaio“ („Ishchi dunyosi“, haftada 2 marta chiqadigan jurnal, 1948-yildan), „Panorama“ (haftalik jurnal, 1962-yildan), „Unità“ („Birlik“, kundalik gazeta, 1924-yildan), „Repubblica“ („Respublika“, kundalik gazeta, 1976-yildan). Italiyada 1924-yildan radioeshittirish, 1954-yildan telekoʻrsatuvlar olib boriladi. Italiya radioeshittirish va telekoʻrsatuvlar xizmati – RAI-TV 1924-yilda tashkil etilgan. Ajensiya Natsionale Stampa Assochata (ANSA) axborot agentligi 1945-yildan, Ajensiya Jornalistika Italia (AJI) axborot agentligi 1950-yildan beri ishlaydi.

Adabiyotining ilk namunalari oʻrta asrlarda lotin tilida yaratilgan (asosan, liniy qasidalar, afsonalar, voqeiy qissalar toʻqilgan). Italyan adabiyotida antik yunon va rim adabiyoti anʼanalari va sharq madaniyatining taʼsiri kuchli boʻlgan. 12-13-asrlarda xalq tilida diniy va dunyoviy adabiyot namunalari („Novellino“, „Yetti do-nishmand kitobi“ va boshqalar) yaratildi. 13-asrda tashkil topgan „Yoqimli yangi us-lub“ falsafiy sheʼriyat maktabi namoyandalari (G. Gvinitselli, G. Kavalkanti, Chinoda Pistoya, D. Freskobaldi) chin muhabbatni kuyladilar. Italiya adabiyotining buyuk vakili Dante ijodi shu maktab taʼsirida shakllan-di va rivoj topdi. Uning ijodi italyan adabiyoti va adabiy tilini rivojlantirishga katta hissa qoʻshdi. Italiyada gumanistik dunyokarash va yangi adabiyot erta vujudga keldi. F. Petrarka, J. Bokkachcho, L. Ariosto va b. adiblar istibdodni, diniy jaholatni fosh etdilar. U rta asrlarda Italiyada komediya janri rivojlandi. Bu janrda B. Bibbiyena, N. Makiavelli, P. Aretino ajoy-ib asarlar yaratishdi.

16-asr boshlarida milliy adabiy til shakllandi, adabiyotda gumanistik dunyoqarash hukmronlik qildi, yangi adabiy janrlar paydo boʻldi. Ammo 16-asr 2-yarmida mamlakatda roʻy bergan umumiy tanazzul taʼsirida reaksiya kuchaydi. Mikelanjelo Buonarroti, J. Bruno, T. Tasso va b. adiblar gumanizm anʼanalarini davom ettirdilar. 17-asrda formalistik oqimlar, barokko uslu-bi qaror topdi. 18-asrda „niqoblar ko-mediyasi“ninghimoyachisi K. Gotssi yangi asarlari bilan maydonga chikdi. K. Goldoni milliy realistik komediya janri nazariyasini va oʻnlab ajoyib komediyalarni yaratdi.

18-asr oxiri va 19-asr boshlarida Italiya adabiyotida inqilobiy klassitsizm oqimi ustunlik qildi. V. Alfyeri jangovar tragediyalar („Brut I“, „Brut II“, „Saul“ va hokazo) yaratdi. Napoleon yurishlari davrida vatanparvarlik ruhidagi adabiyot yuzaga keldi (U. Foskoloning roman, tragediyalari). A. Mandzoni romanlari („Ozodlik tantanasi“, „Beshinchi may“ va boshqalar)da mehnatkash xalq vakillarining mardonavor kura-shi, shoir J. Leopardi asarlari („Italiyaga“, „Axloqiy lavhalar“ kabi toʻp-lamlar)da Italiya xalqining musibatli qayoti tasvirlandi. 19-asr 30-yillaridan adabiyot milliy ozodlik kurashi goyalarining targʻibotchisi boʻlib xizmat qildi. Budavrda, ayniqsa, tarixiy roman, romantik drama, sheʼriyat keng rivoj topdi.

Italiya milliy mustaqillikka erishgandan soʻng ham adabiyotda milliy ozodlik uchun kurash anʼanalari davom etdi (R. Jovanolining „Spartak“ romani va boshqalar). Verizm (Italiya naturalizmi) oqimining namoyandalari – J. Kaduchchi, J. Verga, M. Serao, G. Deledda, L. Pi-randello va b. oʻz asarlarida mehnat-kash xalq hayotini haqqoniy aks ettirdilar. 19-asr oxirlarida Italiya adabiyotida tushkunlik ruhidagi neoromantizm, futurizm oqimlari paydo boʻldi. Birinchi jahon urushidan keyin mamlakatda fa-shistlar diktaturasi oʻrnatilgach, de-mokratik adabiyot va matbuot taqiqlanib, fakat „sof sanʼat“ ruhidagi asarlar nashr etildi. 30-yillar oxiridan Italiya demokratik adabiyoti yana rivojlana boshladi. Ikkinchi jahon urushi yillarida Qarshilik koʻrsatish harakati milliy madaniyat va adabiyot rivojiga madad berdi.

Urushdan keyingi yillarda Italiya adabiyotida bir qator yosh shoir va adiblar (I. Kalvino, M. Venturi, J. Vas-sani, D. Pea va boshqalar) paydo boʻldi. Neorealizm yetakchi oqimga aylandi. 60-90 yillarda realistik adabiyot yangi bosk,-ichda rivojlandi. Uning yirik vakillari – V. Pratolini, A. Moravia, I. Kalvino, L. Shashi, M. Venturi, L. Malebra, S. Kvazimodo, E. Montale, D. Fo va b. Italiya adabiyoti rivojiga sal-mokli hissa qoʻshdilar. K. Goldoni („Ikki boyga bir malay“), K. Gotssi („Baxtli gado“), R. Jovanoli („Spartak“), Sh. Perro („Qizil qalpoqcha“), J. Rodari („Salom bolalar“), Dante, J. Bokkachcho va b.ning asarlari oʻzbek tiliga tarjima qilingan.

Meʼmorchiligi

Duomo va Piza minorasi

Caserta qirollik saroyi

Etrusklar va Qad. Rim meʼmorlik ansambllari va uy-joy binolari Italiyaning eng kad. meʼmoriy obidalaridir (qarang Rim). Ilk oʻrta asrlardan Rimdagi bazilika (Santa-Mariya Majore, 5-asr, Santa Anessa, 7-a.,) va markazi gumbazli cherkovlar (San-Stefano Rotondo, 5-asr), shuningdek, Ravenna yodgorliklari majmuasi va b. yodgorliklar saqlangan. 11 −13-asrlarda roman uslubida barpo qilingan binolar vujudga keldi (Milandagi Sant-Ambrojo bazilikasi, 11-asr, Aretssodagi Santa-Mariya della Pove cherkovi, 12-asr va boshqalar). Ayrim insho-otlarda Vizantiya meʼmorligining taʼsiri seziladi (Venetsiyadagi avliyo Mark sobori, 11-asr, Palermodagi sobor). 11 −12-asrlarda Pizadagi sobor maydoni majmuasi kad. meʼmorlik anʼanalari uslubida barpo etilgan. Shaharlarning tez surʼatlar bilan rivojlanishi mahobatli diniy-maʼmuriy binolar bilan bir qatorda shahar devorlari, darvoza, minora, turar joy binolari, ratushalar qurishni ham taqozo etdi. 13-14-asrlarda gotika rivoj top-di (Milan, Orvyeto, Florensiya soborlari). Katta shaharlar vujudga kela boshlagach, qurilishning yangi tamo-yillari paydo boʻldi (jamoat va mada-niyat binolariga alohida ahamiyat bilan qarala boshladi). B. Mikelanjelo, D. Bramante, J. Vinola va b. atokli meʼmorlar Rim va Venetsiyada mahrbatli binolar barpo qildilar. Barokko meʼmorlari (16-asr) koʻp shaharlarda badavlat xonadonlar uchun ulkan ansambllar, shaxsiy qoʻrgʻonlarni xiyobonli, kolonnadali va favvorali qilib qurdilar. Binolarning hashamiga, saloba-tiga alohida ahamiyat berildi (L. Ber-nini, F. Borromini). Rimdagi avliyo Pyotr sobori bilan Navon maydoni (16- 17-asrlar) goʻzal meʼmoriy ansambllardan hisoblanadi. 18-asrdan klassitsizm rivoj topib, bu uslub Milan va Neapol shaharlaridagi ansambl va teatr bi-nolarida iz krldirdi. 20-asrda modernizm (Turindagi koʻrgazma zali), neoklassitsizm (Rimdagi sport markazi), 60-yillardan esa organik meʼmorlik ta-moyillari shakllandi. Zamonaviy maʼ-muriy inshoot va binolar qurishda sathning kengligi va qulayligiga, yangicha yechimlarga alohida ahamiyat berildi (Rimdagi Termini vokzali, sport saroyi, Paduyadagi Italiya banki binosi).

Tasviriy sanʼati

Oxirgi kechki ovqat (1494-1499), Leonardo da Vinchi, Santa Mariya delle Grazie cherkovi, Milan

Italiya hududidagi eng qad. yodgorliklar paleolit va neolit davrlariga mansub (Apuliyadagi qoya rasmlari, Liguriya va Emiliyadagi ayollar haykalchalari). Jez davrida (mil. av. 2ming yillikning 2-yarmi) badiiy sopol buyumlar yasaldi. Mil. av. 8- 2-asrlardan etrusklar yodgorliklari maʼlum. Mil. av. 8-6-asrlardan Italiya Kds. Yunon, mil. av. 5-asrdan mil. 5-asrgacha Qad. Rim madaniyati va sanʼatini shakllantirish markazlaridan biriga aylandi. Oʻrta asrlarda diniy afsonalar asosidagi asarlar paydo boʻldi. Venetsiya va Sitsiliyada Vizantiya sanʼatiga yaqin mozaika rasmlari yaratildi. 12-asr oxiridan boshlab diniy dastgoh rassomligi va diniy ruxdagi manzarali haykaltaroshlik tarqaldi. 13-14-asrlarda Florensiya, Piza, Siyena va b. shaharlar sanʼatida realistik tamoyillar rivoj topa boshladi. 15-asrdan Uygʻonish davri realistik sanʼati taraqqiy etdi. Rassomlar tabiatga, insonga koʻproq murojaat qila boshladilar: Rassom va haykaltaroshlar anatomiya va optikani ilmiy asosda oʻrganib, ajoyib sanʼat namunalarini yaratdilar (Leonardoda Vinchi, Mikelanjelo, Rafael, Jorjone, Titsian va boshqalar). 15-16asrlarda moyboʻyoq rassomligi, gravyura, amaliy bezak (mebel, keramika, zargarlik), teatr dekoratsiyasi sanʼati yuksak pogʻonaga koʻtarildi. 16-asr oxiri va 18-asrda serhasham va dabdabali barokko uslubi (haykal-tarosh L. Bernini, rassomlardan Pyetroda Kortona, L. Jordano) qaror topdi. 16-asr oxirlarida paydo boʻlgan akademizm (aka-uka Kar-rachchi) va manyerizm (haykaltarosh B. Chellini va rassomlar F. Parmijani-no,.A. Bronzino) sanʼati hukmronlik qildi. 18-asr Venetsiya rassomligida (J. B. Tyepolo, A. Kanaletto, F. Gvardi) hayotiy kuzatishlar kuchliligi bilan koʻzga tashlanadigan mazmundor asarlar yaratildi. 18-asr 2-yarmida klassitsizm (A. Ka-nova) va romantizm (F. Ayes, D. Mo-relli) vujudga keldi, keyinchalik maishiy janr va manzara rassomligi rivojlandi. Haykaltarosh V. Vela, rassomlardan J. Fattori, T. Sinorini, S. Lega, J. Segantini va b. mehnatkash xalq hayoti, ozodlik uchun kurash mavzularida ijod qildilar. Ikkinchi jahon urushidan keyin syurrealizm, abstrakt sanʼat avj olib ketdi. Lekin didsizlik va formalizmning bu ashaddiy namunalariga qarshi kurashda realistik sanʼat namoyandalarining ijodi kamol topdi. Haykaltaroshlardan F. Mes-sini, J. Mansu, rassom R. Guttuzo, G. Mukki, K. Levi, K. Meloni va ularning izdoshlari italyan xalqining real his-tuygʻularini, mehnatini, hayotini ifodalovchi asarlar yaratdilar.

Musiqasi

Lusiano Pavarotti. XX asrning eng yaxshi tenorlaridan biri

Italiya – mashhur ashulachilar, opera, zamonaviy nota yozuvi va fortepiano vatani. Uvertyura, simfoniya, kantata va b. musika janrlari Italiyada yara-tilgan. Barkarola, gondolyera, frotol-la, vilanella kabi qoʻshiq turlari, galyarda, sitsiliana, tarantella raqslari folklor asosida paydo boʻlgan. Xalq musiqasining boy manbalari cherkov va Italiya professional musiqasiga zamin boʻlgan. Uygʻonish davrida dunyoviy musiqa rivojlandi. 14-asrda Are Nova maktabi, 15-16-asrlarda musika akademiyalari yuzaga keldi. 16-17-asrlarda vokal-cholgʻu musiqaning oratoriya, kantata singari yangi turlari paydo boʻldi. Florensiya va Neapolda gomofoniya uslubi taraqqiyoti taʼsirida opera sanʼati shakllandi. Ya. Perining „Dafna“ (1594) operasi mazkur janrning ilk namunasidir. K. Monteverdi tarixda birinchi boʻlib ommaviy opera teatrini ochdi (1637). 18-asrda opera va milliy ashula sanʼati keng rivojlandi, belkanto uslubi paydo boʻldi. Florensiya, Bolonya, Neapol teatrlarida J. Pergolezi, A. Salyeri, J. Paiziyello va b.ning rang-barang operalari sahnalashtirildi. 18-asrda buff opera shakllandi, yangi opera teatrlari ochildi. A. Vivaldi, D. Skarlatti, J. Tartini kabi sozanda kompozitorlar konsert, sonata janrlariga asos soldi. N. Paganini oʻzining noyob ijrochilik mahorati va romantik asarlari bilan mashhur. 19-asr opera sanʼati ijtimoiysiyosiy karashlar taʼsirida rivojlandi. J. Rossini, V. Bellini, G. Donitsetti, J. Verdi operalarida xalqning ozodlikka intilishi oʻz ifodasini topdi. 19-asr oxirida R. Le-onkovallo, Sh. Puchchini va b. kompozitorlarning operalarida hayotni haq-qoniy ifodalashga yoʻnalgan verizm uslubi yuzaga kelgan. O. Respigi, A. Kazella va b.ning ijodida musiqiy impressionizm hamda neoklassitsizm uslublari rivoj topgan. Ikkinchi jahon urushidan soʻng Italiya musiqasida tinchlik, ozodlik uchun, fashizmga karshi kurash mavzulari muhim oʻrin oldi. 50-yillardan avangardizm taʼsiri kuchaydi. L. Dalla-pikkola, L. Berio, L. Nono asarlarida ichki ziddiyat oxanglari yangraydi, yuksak gʻoyaviy ifoda vositalarining murakkabligi, toʻqimaliligi bilan qoʻshilib ketadi.

Zamonaviy italyan kompozitorlari orasida R. Vlad, J. F. Gedini, I. Montemetssi, G. Petrassilar alohida ajralib turadi. Mashhur dirijyorlari: A. Toskanini, P. Arjento, V. De Sabata, G. Kantelli, V. Ferrero, K. Sekki, K. Abbado; xonandalari: J. Simonato, R. Skotto, A. Stella, R. Tebaldi, J. Bekki, T. Gobbi, E. Karuzo, M. Del Monako, L. Pavarotti va b. Teatrlaridan „La Skala“ (Milan), „San-Karlo“ (Neapol), „Feniche“ (Venetsiya), Rim operasi va b. jahonga mashhur. 1970-yillardan Italiya estrada sanʼati namoyandalari jahon miqyosida tanilgan (T. Kutuno, A. Chelentano, A. va R. Pauer, J. Morandi, R. Kara, Pupo, R. Fogli, F. Papetti va boshqalar). Yangi musika korporatsiyasi (1923-yildan), Musiqashunoslar jamiyati, 14 ta konservatoriya, koʻpgina musiqa litseylari, maktablari, ilmiy institutlari (jumladan, Verdi merosini oʻrganish instituti) bor. Venetsiya, Florensiya, Verona kabi shaharlarda har yili musiqa festivallari oʻtkaziladi.

Oʻzbekiston teatrlarida Italiya kompozitorlari (J. Rossini, J. Verdi, J. Puchchini, R. Leonkavallo, V. Bellini va boshqalar)ning operalari („Sevilya sar-taroshi“, „Traviata“, „Rigoletto“, „Aida“, „Otello“, „Chiochio-San“, „Masharabozlar“, „Luchiya de Lamermur“ va boshqalar) muvaffaqiyatli sahnalashtirilgan.

Teatr sanʼatining kurtaklari xalq marosimlari, karnaval bayramlari va oʻyinlariga borib taqaladi. Oʻrta asrlarda katolik cherkoviga manzur boʻlgan liturgik drama, misteriya, lauda janrlari ustun edi. Uygʻonish davrida dunyoviy pyesalar, komik janr rivojlandi. 16-18-asrlarda professional teatr vujudga keldi, sahnalarni dekoratsiya bilan bezash tartib-qoidalari ishlab chiqildi. Xalq ijodi taʼsirida „niqoblar komediyasi“ rivoj topdi. 18-asrda teatr sanʼatiga maʼrifatparvarlik gʻoyalari singdirildi. K. Goldonining dramaturgiyadagi isloqotchilik faoliyati katta roloʻynadi. 18-asr oxirlarida inqilobiy harakatning avj olishi natijasida jahon dramaturglarining eng yaxshi asarlari sahnalashtirildi. E. Rossi, T. Salvini, E. Duze, A. Ristori kabi atoqli artistlar yeti-shib chikdi. 19-asrda va 20-asr boshlarida Italiya adabiyotidagi, ayniqsa dramaturgiyadagi oqim va tamoyillar teatrda oʻz ifodasini topdi. Fashistlar diktaturasi yillarida Italiya teatri butunlay tush-kunlikka uchradi. Fashizm tor-mor etilgach, demokratik kuchlar taʼsirida Italiya teatri yana jonlandi. L. Viskonti, E. De Filippe, J. Streler, L. Sku-arsina gumanistik ruxdagi asarlarni sahnalashtirdi. Dastlabki doimiy teatr („stabile“)lar vujudga keldi. Rim, Milan, Genuya, Turin teatrlari jahon klassikasi va mahalliy mualliflarning asarlarini koʻrsata boshladi. Kuchma truppalar ham mavjud. V. Gasman, J. Le Lullo, F. Dzefirelli kabi rejissorlar, A. Proklamer, G. Mauri, P. Stoppa, V. Marikoni va b. aktyorlar mashhur.

Kinosi

1895-yil „Milan vokzaliga kelgan poyezd“ nomli birinchi hujjatli film (rejissor I. Pakkoni) yaratildi. 1901 i. Florensiya va Rimda dastlabki kinoteatrlar ochildi. Ammo 1904 i. Turinda hujjatli-xronika filmlari studiyasi ochilganidan keyin ha-qiqiy italyan kinematografiyasi vujudga keldi. 1905-yilda F. Alberini bilan D. Santoni Rimda oʻz kinostudiya-sini tashkil etdi (1906-yildan u „Chi-nes“ deb atala boshladi). 1905-06 yillardan Turin va Milandagi kinofirmalar badiiy filmlar ishlab chiqarishga kirishdi. 1905-yilda „Chines“ ommaviy sahnalarga boy boʻlgan birinchi italyan filmi – „Rimning ishgʻol qilinishi“, soʻng-ra Italiyaning birlashtirilishiga bagʻishlangan turkumli kartinalarni yaratdi. 1909-10 yillarda „Kitilina“, „Makbet“, „Anita Garibaldi“, „Don Karlos“, „Otello“, „Beatriche Chenchi“ va b. filmlar ekranga chiqarildi. Italiya kinosi 1913-yilda yuksak pogʻonaga koʻtarildi, uning 497 filmi xorijiy kino bozorini toʻldirib yubordi. Bu davrda M. Kazerini, E. Benchivenga, D. Le Liguoro, E. Guatssioni, L. Maji, B. Negroni, D. Pastrone kabi rejissorlar ijod qildilar. Fashistlar xukmronligi davrida (1922-43) Italiya kino sanʼati natsizmning tashvikrt vositasiga aylandi. Shunga karamay, A. Blazetti va M. Kamerini suratga olgan filmlarda Italiya hayotidagi illatlar fosh qilindi. Ikkinchi jahon urushidan soʻng Italiya kino sanʼatida haqiqiy voqelikni aks ettiradigan progressiv yoʻnalishdagi filmlar yaratila boshladi. L. Viskonti, J. D. Santis, P. Jermi, Ch. Dzavettini, E. de Filippo va b. Italiya xalqining fashizmga qarshi kurashini, oddiy insonning hayotini kinotasmalarda real aks ettirdilar („Rim, soat II“, „Zaytunlar ostida tinchlik yoʻq“, „Chochara“ va boshqalar). Keyingi yillarda „Ita-lyancha nikoh“, „Italyancha ajralish“, „Har kimniki oʻziga…“, „Sakko va Van-setti“, „Ular Sharqqa boradilar“, „Kungaboqar“ kabi filmlar yaratildi. Italiyadagi 40 dan ortiq kinofirma yiliga 200 dan ziyod film ishlab chiqaradi. Kinoaktyorlar orasida A. Manyani, J. Mazina, S. Loren, J. Lol-labrijida, K. Kardinale, S. Sandrelli, M. Mastroyanni, J. M. Volonte, F. Nero, A. Sordi, U. Tonyassi, M. Vitti, M. Plachido va b. mashhur. 1970-90 yillardagi eng yaxshi filmlardan „Peshayvon“ (rejissor E. Skola), „Gul ki-shining fojiasi“ (rejissor B. Bertoluchchi), „Ayollar shahri“ (rejissor F. Fellini), „Uch oga-ini“ (rejissor F. Rozi)ni koʻrsatish mumkin.

Oʻzbekiston – Italiya munosabatlari

Asosiy maqola: Oʻzbekiston — Italiya munosabatlari

Italiya (italyancha: Italia), rasman Italiya Respublikasi, Yevropaning janubida Appenin yarim oroli va Oʻrta dengiz havzasida joylashgan eng yirik orollar, Sitsiliya va Sardiniya orollarini oʻz ichiga oladi. Italiya oʻzining shimoliy chegaralarini Alp togʻlari orqali Fransiya, Shveysariya, Avstriya, Sloveniya bilan boʻlishadi. Undan tashqari Italiya hududida San Marino va Vatikan mustaqil davlatlari joylashgan.

Italiya juda uzoq va buyuk tarixga ega. U er Etruriya va Rim kabi koʻplab Yevropa madaniyatlarining beshigi sanaladi, keyinchalik Buyuk Yevropa Renesansi ham aynan Italiyada boshlangan. Italiyaning poytaxti Rim shahri Gʻarb tsivilizatsiyasining oʻchoqlaridan biridir, shu bilan birga u Katolik Cherkovining markazi hisoblanadi.

Bugungi kunda Italiya demokratik respublika boʻlib, YaIMning hajmi boʻyicha 7-oʻrinda, aholining turmush darajasi boʻyicha jahonda 8-oʻrinda turuvchi rivojlangan mamlakatdir. Italiya hozirgi Yevropa Ittifoqining ilk taʼsischi 6 mamlakatidan biridir (1957-yil imzolangan Rim Bitimi), shuningdek u Buyuk Sakkizlik (G8) mamlakatlari, Yevropa Kengashi, Gʻarbiy Yevropa Ittifoqining aʼzosi sanaladi. 2007-yil 1-yanvardan Italiya Birlashgan Millatlar Tashkiloti Havfsizlik Kengashining aʼzosi hisoblanadi.

Geosiyosiy stsenariy

Markaziy Osiyo har doim Yevroosiyo shaxmat taxtasida strategik rol oʻynagan. Xalqaro va mintaqaviy kuchlar turli harbiy, iqtisodiy, siyosiy va gumanitar strategiyalarni qabul qilib, mintaqaga taʼsir oʻtkazishga harakat qilishdi.

Rossiya Federatsiyasi mintaqada muhim rol oʻynaydi, chunki Kreml Markaziy Osiyoni chor va sovet oʻtmishidan meros boʻlib qolgan oʻzining blizhnee zarubezhe (yaqin xorij) va lebensraum (hayotiy makon) bir qismi deb biladi. Sovet Ittifoqi parchalanganidan beri, xususan, Vladimir Putin hokimiyat tepasiga kelganidan soʻng, Moskva harbiy bazalar yaratish va biznes, siyosiy va madaniy hamkorlikni rivojlantirish orqali Markaziy Osiyoda oʻz taʼsirini kengaytirishga harakat qildi.

Xitoy Xalq Respublikasi Markaziy Osiyoda ham juda faol, chunki bu hudud Pekinning „Bir kamar, bir yoʻl“ tashabbusining logistika markazi hisoblanadi. Shu munosabat bilan Xitoy infratuzilmaviy loyihalarni qoʻllab-quvvatlash, transport tizimini takomillashtirish, mintaqaviy barqarorlik va xavfsizlikni oshirish uchun katta miqdorda moliyaviy mablagʻlar kiritdi.

AQSh Davlat kotibining Janubiy va Markaziy Osiyo masalalari boʻyicha oʻrinbosari Donald Luning yaqinda Markaziy Osiyoga tashrifi Vashingtonning mintaqada hali ham manfaatlari borligini taʼkidladi. AQSh diplomati oʻz safarini 2022-yil 24-may kuni boshladi va Pentagon va AQSh Milliy xavfsizlik kengashi vakillaridan iborat delegatsiyaga boshchilik qilib, Tojikiston, Oʻzbekiston, Qozogʻiston va Qirgʻizistonga rasmiy tashrif bilan keldi. Donald Luning tashrifi yaqinda boʻlib oʻtgan Ukraina mojarosi va Vashingtonning Rossiya va Markaziy Osiyo respublikalari oʻrtasidagi aloqani buzishga urinishi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin boʻlsa-da, AQSh delegatsiyasining mintaqaga tashrifi Oq uyning mintaqadagi Xitoy va Xitoy bilan bogʻliq vaziyatni cheklashga qaratilgan tashqi siyosatini taʼkidladi. Rossiyaning mavjudligi va manfaatlari va Turkiya, Eron, Pokiston va Hindiston kabi nufuzli mintaqaviy oʻyinchilar bilan bogʻliq hududni nazorat qilish hisoblanadi.

Yevropa Ittifoqi Markaziy Osiyo respublikalari bilan hamkorlik va sheriklikni rivojlantirish uchun koʻproq mablagʻ va vaqt sarfladi, chunki mintaqa Bryusselni energiya importini diversifikatsiya qilish va Yevropaning Rossiya tabiiy gaziga qaramligini kamaytirishda qoʻllab-quvvatlashi mumkin. Yaqinda, 2022-yil 17-may kuni Bryusselda Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Tojikiston, Turkmaniston va Oʻzbekiston tashqi ishlar idoralari rahbarlarining oʻrinbosarlari hamda Kotib oʻrinbosari ishtirokida „Yevropa Ittifoqi – Markaziy Osiyo“ siyosat va xavfsizlik boʻyicha yuqori darajadagi muloqoti boʻlib oʻtdi. – Yevropa tashqi harakatlar xizmati bosh, siyosiy direktori. Enrike Mora. Tomonlar umumiy xavfsizlik muammolari, jumladan, Afgʻonistondagi vaziyat, suv resurslari, energetika, chegaralarni boshqarish va savdoni osonlashtirish boʻyicha hamkorlik masalalarini koʻrib chiqdilar.

Italiya-Oʻzbekiston munosabatlari: soʻnggi uchrashuvlarning qisqacha sharhi

Italiya-Oʻzbekiston munosabatlariga nazar tashlaydigan boʻlsak, ikki davlat oʻrtasida 1992-yilda diplomatik aloqalar oʻrnatilgan. Oʻshandan beri Italiya va Oʻzbekiston turli sohalarda hamkorlik qilib kelmoqda, bu oʻzaro hamkorlikni, xususan, oʻzaro tovar ayirboshlashda 1 milliard dollarga yetishi kutilayotgan hamkorlikni amalga oshirish istagini tasdiqladi. kelgusi yillar.

Joriy yil davomida Oʻzbekiston Respublikasi Bosh vazirining oʻrinbosari – investitsiyalar va tashqi savdo vaziri Sardor Umurzoqov Italiya tashqi ishlar va xalqaro hamkorlik vaziri Luidji Di Mayo oʻrtasidagi uchrashuv oldidan Rimning bu boradagi intilishini taʼkidlagan boshqa alomatlar ham boʻldi. Toshkent bilan hamkorlik va sheriklikni faollashtirish. Jumladan, 2022-yil fevral oyida Rimda Italiya-Oʻzbekiston diplomatik munosabatlari oʻrnatilganining 30 yilligiga bagʻishlangan kitob taqdimoti boʻlib oʻtdi, unda Oʻzbekiston Turizm va sport vazirligi huzuridagi Madaniy meros agentligi direktorining birinchi oʻrinbosari ishtirok etdi. Tursunali Qoʻziyev va Italiyaning Oʻzbekistondagi elchisi Agostino Pinna.

2022-yil mart oyida Toshkent shahridagi Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universitetida Oʻzbekiston va Italiya oʻrtasida diplomatik munosabatlar oʻrnatilganining 30 yilligiga bagʻishlangan davra suhbati boʻlib oʻtdi, unda Italiyaning Oʻzbekistondagi Favqulodda va Muxtor Elchisi Agostino Pinna va uning birinchi oʻrinbosari ishtirok etdi. Oliy Majlis Senati Raisi, Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti rektori Sodiq Safoyev. Tadbir davomida tomonlar Italiya va Oʻzbekiston oʻrtasidagi yaxshi munosabatlarni tasdiqlab, turli sohalarda hamkorlikni yanada rivojlantirish istiqbollarini taʼkidladilar.

2022-yilning 10- may kuni Rimda Oʻzbekiston va Italiya tashqi ishlar vazirliklari oʻrtasida siyosiy maslahatlashuvlarning 7 – raundi boʻlib oʻtdi. Oʻzbekiston tashqi ishlar vazirining oʻrinbosari Gʻayrat Fozilov Oʻzbekiston delegatsiyasiga boshchilik qildi hamda Italiya Tashqi ishlar va xalqaro hamkorlik vazirligi tashqi ishlar boʻyicha Davlat kotibi Manlio Di Stefano bilan uchrashdi. Fozilov va Di Stefano oʻzaro tovar ayirboshlash hajmini oshirish, istiqbolli qoʻshma investitsiya loyihalari va savdo shartnomalarini amalga oshirish uchun iqtisodiy diplomatiyani rivojlantirish masalalariga eʼtibor qaratdilar.

Geografiyasi

Italiyaning topografik xaritasi

Italiya Yevropaning janubida joylashgan etiksimon Appenin yarim oroli, Sitsiliya (9.926 km²), Sadrina (9.301 km²), Elba va koʻplab mayda orollardan tashkil topgan boʻlib, 301.323 km² maydonni egallaydi. Shimoli-sharqdan janubi-gʻarbga 1,145 km uzunlikka ega. Italiyaning shimoliy chegaralari Monte-Servino (4.478 m), Monte-Roza (4.634 m) kabi osmnoʻpar choʻqqili Alp togʻlari bilan oʻralgan. Uning eng baland nuqtasi Italiya, Fransiya, Shveysariya chegarasida joylashgan Mon Blank choʻqqisi hisoblanib, 4.810 metrni tashkil qiladi. Alp togʻlari va Appenin yarim oroli orasida Po daryosi bilan keng Lombardiya tekisligi joylashgan.

Italiya oʻzining vulqonlari bilan ham mashhurdir: Etna – Yevropadagi eng katta harakatdagi vulqon. Undan tashqari Vulkano, Stromboli va Vezuvi vulqonlari ham Italiya vulqonlaridir. Italiyada daryolarga juda boy, ulardan Po va Adige eng mihimlaridir. Po daryosi 652 km uzunlikda boʻlib, shundan 480 km joyida kema qatnovi yoʻlga qoʻyilgan. Adige daryosining uzunligi 410 kmni tashkil qiladi. Ularning ikkovi ham gʻarb tomonga oqadi va Adriatika dengiziga quyiladi. Italiya daryolari koʻp bulishiga qaramasdan mayda va sayozdir. Italiyaning shimoliy qismida ham yarim orol qismida ham bir qancha koʻllar bor. Garda, Magiore, Komo, Trasimeno shular jumlasidandir.

Iqlimi

Italiyaning iqlimi juda oʻzgaruvchan va boshqa Oʻrta er dengizi malakatlarinikidan farq qiladi. Shimoliy hududlar, Turin, Milan, Bolonyada iqlim nam subtropikdir. Sohilboʻyi mintaqalarida ichki balandlik va vodiylardan iqlim oʻzgachadir, ayniqsa qish oylarida yumshoq va iliq havo, yozda esa quruq va ancha issiq ob-havo hukmrondir.

Aholisi

ISTAT (Italiya Statistika Qoʻmitasi)ning soʻngi baholashiga koʻra 2007-yilning fevral oyi holatiga Italiyada aholisi 59.206.382 kishini tashkil qiladi. Italiya aholi soni boʻyicha Yevropada toʻrtinchi (Germaniya, Frvntsiya va Buyuk Britaniyadan soʻng), jahonda 22-oʻrinda turadi. Aholi sonining oʻsishi asosan immigrantlar va 79,81 yilni tashkil qiluvchi oʻrtacha hayot uzunligining oʻsishi bilan bogʻliq. Aholi zichligi boʻyicha Italiya bir kvadrat kilometrga 196 kishi bilan Yevropada beshinchidir. Savodxonlik koʻrsatkichi 98% ni tashkil qiladi, majburiy maktab taʼlimi 6 yoshdan 18 yoshgachadir. Butun aholining taxminan 2/3 qismi shaharlarda yashaydi, lekin ushbu koʻrsatkich boshqa gʻarbiy Yevropa mamlakatlaridan ancha kamdir.

Viloyat, Provinsiya va Munitsipalitetlari

Italiya 20 ta viloyatga (regione) boʻlingan. Ulardan beshtasi mahalliy qonunchilikka oʻzgartirish kiritish huquqiga ega boʻlgan maxsus avtonom viloyat maqomiga ega. Ular oʻz navbatida 109 provintsiya (province) va 8.101 munitsipalitetdan (comuni) tashkil topgan.

Iqtisodiyoti

Milan Italiyaning iqtisodiy poytaxti va jahon moliyaviy markazi. Dunyoning moda poytaxti hisoblanadi.

Xalqaro Valyuta Fondining maʼlumotlariga koʻra 2006-yil Italiyaning yalpi ichki mahsuloti (YaIM) hajmi 1.852.585 AQSh dollarni tashkil qilgan va bu koʻrsatkich jahon mamlakatlari orasida 7-oʻrinni egallaydi. Iqtisodiyotni strukturaviy jihatdan sanoat mahsulotlari 29%, xizmatlar 69% va qishloq xoʻjaligi 3% ni tashkil qiladi. Iqtisodiy Hamkorlik va Taraqqiyot Tashkilotining maʼlumotiga koʻra Italiya 2004-yilda sanoat mahsulotlari eksporti boʻyicha 6-oʻrinni egallagan. Shimolda kapitalistik iqtisodiyot sanoatga ixtisoslashgan xususiy kompaniyalardan tashkil topgan boʻlsa, janubiy qismlarda qishloq xoʻjaligi rivojlangan. Italiyada Mafiya mamlakat iqtisodiyotida katta ulushga ega va bu 127 milliard AQSh dollarini tashkil etadi; uyushgan jinoyatchilik Italiya YaIMning 7% ni tashkil qiladi. Xom ashyoning katta qismi va energiya tashuvchilarining qariyb 75% import qilinadi. Soʻnggi oʻn yillikda Iqtisodiyot va Valyuta Ittifoqi talablariga binoan Italiya qattiq fiskal siyosat olib bordi va kichik inflyatsiya koʻrsatkichiga ega boʻldi. 1999-yil Evro tadbiq etilishi bilanoq Italiya uni qabul qildi.

Foydali havolalar

https://www.initalia.uz (Wayback Machine saytida 2022-10-22 sanasida arxivlangan) – Italiya va italyan tili hamda grammatikasi haqidagi sayt