Orchis mascula

Orchis mascula
Scientific classification
Kingdom:	Plantae
Clade:	Tracheophytes
Clade:	Angiosperms
Clade:	Monocots
Order:	Asparagales
Family:	Orchidaceae
Subfamily:	Orchidoideae
Genus:	Orchis
Species:	O. mascula
Binomial name
Orchis mascula (L.) L.

Orchis mascula, binafsha orxideya,erta bahor orxideyasi, orchidaceae oilasiga mansub gulli oʻsimlik turi.

Tavsif

Orchis mascula — poyasi uzunligi 50-60 santimetr boʻlgan koʻp yillik oʻt oʻsimlik, pastki qismida yashil va tepada binafsha rang. Ildiz tizimi dumaloq yoki ellipsoidli ikkita ildizdan iborat. Poyasi tagida toʻplangan barglari choʻzinchoq nayzasimon, och yashil rangda, baʼzan jigarrang-binafsha dogʻlari bor. Gullari uzun va u zich silindrsimon boshoqlarda toʻplangan 6 tadan 20 tagacha gullardan iborat. Gulning oʻlchami taxminan 2,5 sm rangi pushti-binafsha rangdan binafsha ranggacha oʻzgaradi. Yon sepals tuxumsimon-nayzasimon va tik, oʻrta qismi gulbarglari bilan birga kichikroq va ginostegiumni qoplaydi. Labellum uch boʻlakli va qavariq boʻlib, chetlari qirrali, bazal qismi aniqroq va binafsha-jigarrang dogʻlar bilan ajralib turadi. Poya silindrsimon yoki klavatsimon, gorizontal yoki koʻtarilgan. Ginostegium qisqa, anterlari qizil-yashil. Apreldan iyungacha gullaydi.

Ekologiya

Bu orxideyada nektar yoʻq, boshqa turlarga taqlid qiladigan gul koʻrinishi bilan changlatuvchi hasharotlarni (Apis, Bombus, Eucera, Andrena, Psithyrus va Xylocopa avlodining ari va arilari, baʼzan qoʻngʻizlar) oʻziga jalb qiladi.

Orchis oilasi asosan Tulasnellaceae oilasidagi qoʻziqorinlar bilan mikorizal simbioz hosil qiladi. Orchis mascula Tulasnellaceae da faqat bitta mikorizal sherigiga ega boʻlishi taklif qilingan.

Tarqalishi va yashash joyi

Tur Portugaliyadan Kavkazgacha (Irlandiya, Buyuk Britaniya, Farer orollari, Norvegiya, Shvetsiya, Finlandiya, Latviya, Ispaniya, Fransiya, Belgiya, Niderlandiya, Germaniya, Daniya, Avstriya, Vengriya, Chexiya) keng tarqalgan. Shveysariya, Italiya, sobiq Yugoslaviya, Albaniya, Gretsiya, Turkiya, Bolgariya, Ruminiya, Polsha, Ukraina, Rossiyaning katta qismi, Afrikaning shimoli-gʻarbiy qismida (Jazoir, Tunis, Marokash) va Yaqin Sharqda (Livan, Suriya, Iroq) gacha Eron.

U oʻtloqlardan tortib togʻ yaylovlari va oʻrmonlargacha, toʻliq quyoshli yoki soyali joylarda, dengiz sathidan 2500 metr balandgacha turli xil yashash joylarida oʻsadi.

Taksonomiya

Oʻsimlik nomi lotincha masculus soʻzidan olingan, „er“ yoki „erkak“ degan maʼnoni anglatadi. Bu ushbu turning mustahkam tomoniga yoki moyaklarga oʻxshash ikkita ildiz shaklini anglatishi mumkin.

• 
  Orchis mascula subsp. laxifloriformis - Ispaniya, Navarra
• 
  Orchis mascula subsp. maskula
• 
  Orchis mascula subsp. speciosa – Germaniya, Allgäuer Alpen
• 
  Orchis mascula (oq shakl) - Germaniya, Saarland
• 
  Orchis mascula Fransiya, Pireney

Salep yoki sachlav deb ataladigan un bu yoki boshqa turdagi orxideyalarning maydalangan ildizlaridan tayyorlanadi. Uning tarkibida glyukomannan deb ataladigan toʻyimli kraxmalga oʻxshash polisaxarid mavjud. Baʼzi anʼanalarda uning ildizi Odam Ato va Momo Havo ildizi deb ataladi. Aytishlaricha, jodugarlar bu orxideya ildizlaridan sevgi eliksirlarida foydalanganlar.

Madaniyat va simvolizm

Shakespearening „Hamlet“ asarida Gertruda tomonidan „uzun binafsha rang“ deb ataladi. Gertruda: „U yerda u ajoyib gulchambarlar bilan kelgan edi, qargʻa gullari, qichitqi oʻtlar, romashka va uzun binafsharanglar, liberal choʻponlar bu nomni qoʻpolroq qoʻyishadi, lekin bizning sovuq choʻrilarimiz ularni oʻliklarning barmoqlari deb atashadi;“. Boshqa umumiy nomlar qatorida u „Getsemaniya“ deb nomlangan https://besjournals.onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/j.1365-2745.2008.01473.x#b29 (Wayback Machine saytida 6-mart 2022-yil sanasida arxivlangan). (Foley va Klark 2005, Britaniya orkidelari).