Jump to content

Молла Панаҳ Вогиф

From Vikipediya
Молла Панаҳ Вогиф
Таваллуди
Панаҳ

1717[1]
Вафоти 1797
Шуша, Қорабог', Озарбайжон, Воқиф қабри
Тахаллуси Вогиф
Ижод қилган тиллари Озарбайжон тили
Фуқаролиги Сафавийлар давлати ва Қорабоғ хонлиги
Йўналиш шоир, ёзувчи, вазир
Фаолият йиллари 1759–1797
Жанр лирика, қўшиқ, ғазал

Молла Панаҳ Вогиф (исми: Панаҳ Меҳди оға ўғли; 1717, Салаҳли , Қорабоғ беклиги, Сафавийлар – 1797[2], Шуша) – ХВИИИ-аср озарбайжон шоири, сиёсат ва жамоат арбоби, Қорабоғ хони Иброҳимхалилхон Жаваншернинг Бош вазири.

Воқиф тахминан 1717 йил[3][4][5] да Ғазах туманидаги Юхари Салоҳли қишлоғида туғилган. Асл исми Панаҳ, отасининг исми Меҳди оға, лақаби Воқиф. У зиёли сифатида халқ орасида „Молла“ номи билан машҳур, „Молла Панаҳ“ номи билан машҳур эди. Воқиф олий маълумот олди, она тилидан ташқари араб-форс тилларини, бир қатор диний ва дунёвий фанларни ҳам пухта эгаллади. Ўз даврининг атоқли алломаларидан бири Шофи афандининг номи у сабоқ берган устозлари билан машҳур. Шоирнинг ҳаёти 42 ёшигача Ғазах билан боғланган[6].

Воқифнинг бадиий мероси ҳозиргача тўлиқ етиб бормаган. Бироқ шоир асарларининг олинган мавзуи, ғоя-мазмуни, бадиий хусусиятлари ва ҳоказо ҳақида фикр билдириш имконини беради. Молла Панаҳ Вогиф озарбайжон халқининг ўрта аср анъаналари руҳида шеърлар яратган, реалистик, оғзаки халқ шеъриятининг янги турига яқин шоирлардан биридир. Унинг ижоди озарбайжон шеъриятининг келажакдаги ривожланишига катта таъсир кўрсатди[6].

1797-йилда Оға Муҳаммадшоҳ Гажар Шушага ҳужуми чоғида Иброҳимхалил хон Чор-Балақонга юзланди. Шаҳарни қўлга киритган Гажар бир кундан кейин ўлдирилди. Иброҳимхалил хоннинг жияни Муҳаммад бек ҳокимият тепасига келди. Муҳаммад бек ўғли Али бей билан биргаликда Вогифийни қатл қилади. Воқифнинг уйи талон-тарож қилинди, қўлёзмалари ёқиб юборилди. Мулла Панаҳ Вогиф 1797 йилда вафот этган[7].

Воқиф озарбайжон шоири Самад Вурғуннинг севимли шоири эди. Самад Вурғун: „Ёшлигимдан Воқиф ижодидан катта таассурот қолдирдим, унинг гўзал шеърлари, тиниқ ва профессионал услуби ижодимга катта таъсир кўрсатди, Воқифнинг кучли шеърий жозибасидан қойил қолдим ва илк шеърларимни ёздим“[8] деб ёзган эди. Вурғун драмасида ҳаёт Воқиф акс эттирилган. Вурғуннинг „Шоир ўлими“ асари ҳам Воқифга бағишланган[9].

Ҳаётий

[edit | edit source]

Дастлабки йиллар

[edit | edit source]

Мулла Панаҳ Воқиф ХВИИИ асрнинг биринчи ярмида туғилган. Отаси Меҳди оға, онаси Оғизхоним[10]. Фирудин бек Кўчарли Молла Панаҳ Вогифнинг Агстафа яқинидаги Ҳасансу қишлоғида туғилганини таъкидлайди[11]. Шу билан бирга, шоир туғилган жой Салоҳли қишлоғи эканлигини таъкидлади[11]. Шоирнинг туғилган йили аниқ эмас. Кўпгина манбаларга кўра, туғилган йили – 1717; Рзагулубей ва Адолф Берге Воқифнинг бироз вақт ўтиб туғилганини ёзадилар[12] . И.Жаҳангиров ва С.Мумтазонинг ёзишича, Воқиф 1733-йилда Ғозох яқинидаги Юхари Салоҳли қишлоғида туғилган [13].

Воқиф ёшлигида мадрасада олим ва муаллим Шофи афанди[14] ҳузурида таҳсил олган, араб ва форс тилларини яхши билган. Шунингдек, у астрономия, математика, мусиқа ва шеъриятдан ҳам билимга эга эди. 18-асрнинг 50-йиллари охирларида Ғазах туманида ва қўшни Грузия чегараларида содир бўлган феодал низолар натижасида, тахминан 1759-йилда Ғазах қишлоқлари аҳолиси Қорабоғ хонлигига кўчиб ўтишга мажбур бўлади. Кўчирилган оилалар орасида Воқиф оиласи ҳам бор эди. Оила Жовоншир туманининг Тартарбасар қишлоғига жойлашди. Воқиф ўқишни шу қишлоқда бошлаган, кейин мактаб очган ва шу ерда болаларга дарс беришда давом этган[10]. Бироз вақт ўтгач, Воқиф Қорабоғ хонлигининг маркази Шушага кўчиб ўтади ва Соатли маҳалласида мактаб ташкил этади. У билан бирга бу маҳаллага 17 оила кўчиб келган[15].

1769–1770 йилларда мулла Панаҳ Воқифнинг илми ва шуҳрати Қорабоғ хонининг саройига етиб борди. Рзагулу бекнинг ёзишича, "Шушада яшаган Воқиф кўплаб нуфузли кишилар, жумладан, Мирзо Вели Баҳарли билан дўстлашди". Қорабоғ хони Иброҳимхалилхон Молла Панаҳ Вогифи хонни ўз саройига таклиф қилади ва Мирзо Вели Баҳорли айтади: "Молла Панаҳ Вогиф Ой тутилиши ва зилзила ҳақида олдиндан хабар бериб, ҳайрон бўлиб, Воқиф билан танишиб, унинг билимини қадрлайди ва уни жалб қилишга қарор қилади. Хонлик раҳбариятида". Иброҳимхалил хон Воқифни дастлаб қошхона, ташқи ишлар вазири, сўнгра бош вазир, яъни ички ишлар вазири этиб тайинлайди. Мулла Панаҳ вафотигача ўз лавозимида қолди[16].

Сарой амалдори ва тарихчи Мирзо Жамол Жавашир Қорабоғийнинг ёзишича, "Вогиф доно ва тажрибали вазир сифатида катта шуҳрат ва ҳамдардлик қозонган"[17]. ХИХ асрдан кейинги Қорабоғ тарихчилари мулла Панаҳ Вогифнинг Иброҳимхалил хон устидан катта ҳокимиятга эга бўлганлигини таъкидлайдилар. "Молла Панаҳ Вогиф адабий тилни бойитиш йўлида унутилмас қадамлар ташлади, шоир сифатида халқ руҳини мустаҳкамлади, сиёсатчи сифатида халққа етакчилик қилди"[18] деб ёзади Мирзо Адиғозал бек. Гарадоғий шундай дейди: "Марҳум Иброҳимхалил хон мулла Паноҳни доим қадрдон дўст деб ўйлаб, унинг насиҳатига қулоқ солар, ҳар қандай ишнинг уддасидан чиқа олади, деб ўйлар эди"[18] Мир Меҳдий Хазонийнинг ёзишича:

1983 йилда чиқарилган почта маркасида Вогиф қабри тасвири.

Хан Молла Пəнаҳ Вақифи дöвлəт идарəçилийиндə лазıми тəдбирлəрдəн хəбəрдар эдирди. İбраҳимхəлил хан дöвлəт дахилиндə вə хариcиндə олан бüтüн иşлəри Молла Пəнаҳıн мəслəҳəтлəри илə ҳəлл эдирди. Хан она там гüc верирди.[18]

Вазирлик лавозимига тайинланганидан сўнг Воқиф Шушада бир қатор иншоотлар қурилишида иштирок этди. Қорадоғий шундай ёзади: "Марҳум Мулла Паноҳ кўп ишларга бош бўлган. Воқиф хон ва унинг болаларининг шахсий бинолари, ҳарамлари, хон саройи ва Шуша деворларини қуришга раҳбарлик қилган". А.Берже шундай дейди: „Воқиф муҳандислик илмини яхши билгани учун Шуша шаҳри атрофида қурилган деворларни қуриш ва мустаҳкамлаш ишларига раҳбарлик қилиш топширилди.“ Унинг Қорабоғдаги масжид қошида фаолият юритаётган мадрасада дарс берганлиги ва Мулла Паноҳ номини олганлиги унинг олимлиги ҳақидаги хабарлар хонлик чегараларидан ташқарига ҳам тарқалган.[19] Халқ орасида "Ҳамма ўқиган ҳам Мулла Паноҳ бўла олмайди" деган ибора ҳам ёйилган.[20]

Воқиф астрономия билан жиддий шуғулланади, бу соҳадаги билимларидан тажриба йўли билан қуёш тутилиши ва бошқа шунга ўхшаш табиат ҳодисаларини аниқлайди, астрологик билимларини эса ўзининг мунажжим маслаҳатлари билан намойиш этади. Воқиф амалий математикани ҳам яхши билган деб тахмин қилиш мумкин. Воқиф бой кутубхонага эга бўлиб, доимо билимини ошириш билан банд бўлиб. Сарой аъёнлари ва шаҳар зиёлилари орасида алоҳида ажралиб туриши унинг „Воқиф“[қ 1] адабий тахаллусини олишга олиб келди. Вогиф ижодининг тадқиқотчиси Азиз Шариф таъкидлаганидек, "Вогиф Қорабоғ хонлигининг вазири лавозимида ҳам ўзини муносиб давлат арбоби, доно ва узоқни кўра оладиган сиёсатчи сифатида кўрсата олган"[21].

Ижодий фаолият ва ўлим

[edit | edit source]
"Воқиф" асарида Оға Муҳаммадшоҳ Қожарнинг Шушага юриши, Молла Панаҳ Воқифнинг қатл этилиши кенг ёритилган.

„Вогиф“ спектаклида Оға Муҳаммадшоҳ Ғажарнинг Шушага юриши, Молла Панаҳ Вогифнинг қатл этилиши батафсил тасвирланган. Воқифнинг бадиий ижоди тўлиқ сақланиб қолгани йўқ. Бироқ олинган манбаларда шоир асарларининг мавзуи, ғоя мазмуни, бадиий хусусиятлари ва ҳоказолар ёритилган эмас. ҳақида батафсил фикр билдириш имконини беради. Ижодкорнинг қўшиқ, тажнис, ғазал, мухаммас, мустазад ва муашар жанрлари бўлган. Бу жанрлардан жуфт ва тажнислар халқ адабиётининг поэтик образлари, қолганлари мумтоз шеъриятнинг мумтоз образларидир. Муаллиф ўз ижодини асосан шеърларида – халқ адабиёти жанрида тасдиқлай олган. Ёзма адабиёт жанрларида унинг шеърлари мазмуни, ифода услуби, ғоявий-бадиий сифати билан аввалгиларидан фарқ қилади[22][23][24].

Мен жаҳон мулкида мутлақ тўғри ҳолат кўрмадим,
Ҳар на кўрдим - эгри кўрдим, ўзга бобат кўрмадим.
Ошнолар суҳбатида ҳам садоқат кўрмадим.
Байʻату иқрору имону диёнат кўрмадим,
Бевафодан ложарам таҳсилу ҳожат кормадим.

Хоҳи султон, хоҳи дарвешу гадо билиттифоқ,
Ўзларин қилмиш гирифтори ғаму дарду фироқ,
Бу ҳаром дунёга баттар эҳтиёжу иштиёқ,
Бунчаким этдим тамошо, сўзга ҳам солдим қулоқ,
Кизбу буҳтондан савойи бир ҳикоят кўрмадим.

Ҳар садову саски дунёга тўлибдир бу маҳал,
Жумла макру ҳийлагарлик, фитна ҳам жангу жадал,
Дирҳаму зар, деб узанган қўл кўрурсан галма-гал,
Муқтадиларда итоат, муқтадоларда амал,
Бандаларда симу бекларда адолат кўрмадим.

Воқиф лирикасининг асосий белгилари миллатчилик, миллатчилик; реаллик, соддалик ва оптимизм. Миллийлик, миллийлик, реализм ва соддалик ижодкор ижодининг энг муҳим белгиларидир. Шоир ҳам мумтоз шеъриятнинг анъанавий жанрларини янги жанрлар билан алмаштирди, ифода ва ифода услубини янгилади, бадиий услубни ўзгартирди, моҳиятга ҳақиқий маъно берди. Воқиф ижодида ишқ лирикаси асосий ўрин тутади. Гўзаллар тасвири Воқиф лирикасининг асосий мотивидир. Шоир уларнинг бадиий портретини маҳорат билан яратган, этнографик тафсилотларни, миллий колоритни ёрқин акс эттирган. Унинг шеърлари ташқи ва ички бойликка бой[25][24].

Асосий мавзу – меҳр ва инсон гўзаллиги мадҳияси. Шундай қилиб, шоир миллий ва диний таълимотларни четга суриб, янги шеърият турини тасвирлайди. Молла Панаҳ Вогиф асарларида озарбайжон халқининг урф-одат ва анъаналари, маҳаллий хусусиятлар ўз ифодасини топган. У инсонни жисмонан ва маънавий жиҳатдан баркамол, баркамол ривожланишда кўришни хоҳларди. Унинг шеъриятида ҳаётийлик асосий хусусиятдир. Унинг шеърларида ижтимоий адолацизлик, тенгсизликка нисбатан нафрат ифодаланган. Шоир ижодидаги жўшқинлик, ҳаётга дахлдорлик асосий мотивлардан биридир. Халқнинг куч-қудратини олди, халқ адабиётини юксалтирди. Шоир ҳаёти давомида дуч келган оғир шароитлар унинг ижодига ҳам таъсир қилади. Ўша йиллардаги ишлар сезиларли ўзгаришларни кўрсатади. Шу билан бирга, шоир ижодида ижтимоий мотивлар, ҳаётдан, замондан шикоятлар ўз ифодасини топган. Бу шеърларда аввалги асарлардан фарқли ўлароқ, чуқур қайғу, қайғу, ноумидлик ифодаланган. Воқиф ижодидаги бу бурилиш ифодаланган асар унинг „Кўрмадим“[26][23][24]дир.

Бир лаҳза ҳавода қоқмангиз қанот,

Сўзим бордирменинг сизга, турналар!
Қаторлашиб не диёрдан келурсиз,
Бир хабар берсангиз бизга, турналар!

Хийла вақтдир ёрнинг фироқиндамен,
Парвонадек ҳусни чироғиндамен,
Бир шаҳло, кўзликнинг сўроғиндамен,
Кўринурми, қаранг кўзга, турналар!

Мен севганман шаҳло кўзнинг сурмасин,
Бир бадназар келиб зиён бермасин,
Ҳушёр учинг, лочин бехос кўрмасин,
Қўрқаман, сафингиз бузар, турналар.

Воқиф асарларида "Бади-саба, кўнглимга хабар бер", „Эртанги қўшиғимга хат кецин“, „Байрам эди“, „Кўзларинг жаллод, кўз ёғи“, „Кўзларингнинг ёғи, кўнглининг ёғи. Дурналар“, „Ҳайратда қолдим“ ва бошқалар. Шеърлари алоҳида ўрин тутади. Озарбайжон адабий тилининг ривожланишида Воқифнинг хизматлари катта. У шеърларида бўғин вазнида халқ тилини маҳорат билан қўллаган, уни адабий-бадиий тил даражасига кўтарган[27][24].

Воқиф вафотидан сўнг унинг шеърларининг қўлёзмалари йўқ қилинди, талон-тарож қилинди. Бироқ унинг ашуг шеъриятига оид бир қанча шеърлари сақланиб қолган, айрим кишилар унинг асарларини ўқиш имкониятига эга[28]. Озарбайжон Ёзувчилар уюшмаси ва Низомий Ганжавий номидаги Озарбайжон адабиёти миллий музейида ўнлаб қўлёзмаларни учратиш мумкин[28].

1747-йилда Нодиршоҳ Афшор ўлдирилгач, Озарбайжонда мустақил хонликлар ташкил топди. Бироқ, бу хонликларнинг маълум иқтисодий, сиёсий ва ҳарбий муваффақиятларига қарамай, уларнинг онгида ҳар лаҳза мустақилликни йўқотиш хавфи бор эди. Россия, Эрон ва Усмонли империяси Озарбайжонда етакчи рол ўйнаш учун курашаётган эди. Қўшни хонликлар ва Картли-Кахети ҳам мустақилликка таҳдид сола бошлади. Узлуксиз феодал урушлари, қудратли қўшниларнинг доимий босқинлари Қорабоғ хонлигини қўшни давлатлар ва қўшни хонликлардан ёрдам сўрашга мажбур қилди. Иброҳимхалил хон Картли-Кахети билан иттифоқ тузиб, биргаликда Россиядан ёрдам сўради. 1783-йилда грузин подшоси Ираклий ИИ Россия фуқаролигини қабул қилди, бир йилдан сўнг Вагиф Тифлисда икки давлат ўртасида тузилган шартномани имзолаш маросимида қатнашди. Воқиф Тифлисда бўлганида шаҳарни, грузин гўзалларини, Ираклийнинг ўғли княз Эллонни мадҳ этувчи шеърлар ёзади[21] . Хизмат кўрсатган олим Ҳамид Арасли ўша даврни шундай тасаввур қилади:

Вогиф яратилаётган даврда Озарбайжонда иқтисодий ва сиёсий вазият ниҳоятда кескин эди. Туркия ва Эрон босқинчилари томонидан икки асрдан ортиқ вақт давомида мамлакатни босиб олиш учун олиб борган қонли урушлар Озарбайжоннинг иқтисодий ҳаётига жиддий таъсир кўрсатди. Иқтисодий ҳаёт издан чиқди. , савдо таназзулга юз тутди, маданий-ма'рифий муассасалар вайрон бо'лди.Мамлакатнинг обод шаҳарларини вайрон қилган бу қонли урушлардан со'нг маҳаллий хонликларнинг ҳокимият учун кураши унинг сиёсий ҳокимиятини яна иккига бо'либ юборди.У омманинг хоҳиш-иродаси билан туг'илган бо'лсада, лекин у ерда ҳам бор эди. учун ҳеч қандай шарт-шароит йўқ[29]

Салмон Мумтоз шундай ёзади: „Вогиф Иброҳимхон Жаваншир ҳукумати номидан Грузиянинг ўша пайтдаги губернатори Ираклий ИИ га икки ҳукумат ўртасида ҳал қилиниши лозим бўлган масалаларни ҳал қилиш ва тавсия қилиш учун юборилган бўлса керак. Вилоят ҳокимининг ўзи шахсан Воқифга ташриф буюрмайди, лекин унинг ўрнига ўғли Эллонни зиёрат қилиш учун юборади“[30].

Самад Вургун. „Воқиф“. Кировобод „Олтин байроқ“ давлат театри, 1939 й.

1783-йил 18-мартда Иброҳимхалил хон Екатерина ИИ га Россия ҳимоясига қабул қилинишини сўраб хат йўллади. Екатерина ИИ агар солиқ тўласа, Иброҳимхалилхонни ҳокимиятда сақлаб қолишини ва ҳатто уни Россия ҳомийлигида қабул қилишини айтди. Қорабоғда қадимдан бу ерга кўчирилган ғажорлар истиқомат қилган ва 200 йил давомида уни Гажарларнинг Зиёдўғлилар сулоласидан бўлган одамлар бошқарган. Оға Муҳаммадшоҳ Қорабоғ хонлигини қўлга олмоқчи бўлганида, уни гажорларнинг бузилган ҳуқуқларини тиклаш орқали туртки беришга қарор қилди. Оға Муҳаммадшоҳ Қорабоғга яқинлашар экан, Иброҳимхалил хон Ираклий ИИ га яқинлашди. Воқиф оға Иброҳимхалил хон, Ираклий ИИ, Иравон ҳукмдори Муҳаммадхон ва Талиш ҳукмдори Мир Мустафохоннинг Муҳаммадшоҳга қарши бирлашиш борасидаги музокараларида қатнашди[31].

Оғамаҳмадхон бошқа хонларга юборганидек, Қорабоғга элчи юбориб, Иброҳимхалил хондан гаров сўради. Хоннинг амакиваччаси Оға Абдуссамад бек ва сарой аҳли Мирзо Вели бек Агамаҳаммадхонга гаров қўйдилар. Бироқ орадан бир неча йил ўтиб Абусамад бек ўлдирилди ва Оғамаҳаммад хон унинг ўрнига бошқа бировни талаб қилди. Иброҳимхалил хон бунга рози бўлмай, Мирзо Муҳаммад Гулуни Россияга элчи қилиб юборади ва у Россия фуқаролигини қабул қилганлигини айтиб, тез орада ёрдам сўради. Агамаҳаммадхон бундан хабардор бўлиб, тез орада Қорабоғга ҳужум қилишга ҳозирлик кўра бошлайди[32].

1795-йилда Оға Муҳаммадшоҳ қўшинлари Араз дарёсидан ўтиб, Шуша томон юра бошладилар. Шушаликлар Воқиф бошчилигида мудофаага ҳозирлик кўрдилар. Оға Муҳаммадшоҳ қаттиқ қаршилик натижасида сарой шоирига Иброҳимхалил хонга хат ёзишни топширади. Мактубда шундай дейилган: „Йиртқичнинг тумшуғидан бахцизлик тошлари тушяпти, сен эса аҳмоқдек стаканда ўтирибсан?“[33].

Бу қисмда Шуша қал’аси тилга олинган. Шуша озарбайжон тилида "стакан" маъносини ҳам билдирган. Улар қоғозни бу ўқ билан маҳкамлаб, қасрга ташлашди. Қорабоғ хонининг вазири бунга жавоб бериб, Гажарга етказади. Жавобда: „Агар менинг валийим мен билган одам бўлса, шишани тошнинг ичида сақлайди“[34]." Воқифнинг мисраси Оға Муҳаммадшоҳнинг ғазабини келтириб, ўқ отишни давом эттиришни буюрди. Шушанинг 33 кунлик қамали қал’а ҳимоячиларини ларзага келтирмади ва шоҳ қамални тўхтатишга мажбур бўлди, подшо Ираклий ИИ қўшинларини тор-мор қилди ва Тифлисни талон-тарож қилди[34].

Озарбайжон почта маркасидаги Молла Панаҳ Вогиф мақбараси

Вагифага Иброҳимхалил хон билан бирга Екатерина ИИ номидан қимматбаҳо совғалар ҳам берилади. Вагифа қимматбаҳо тошлар билан безатилган таёққа тушади. Бу даврда Иброҳимхалил хон Екатерина ИИ билан ёзишмаларини давом эттирди. Хон мактублари матнини Воқиф ёзган ва император тез орада унинг кучли ёзиш қобилиятини аниқлаган. Екатерина 1784-йилда Г. А. Потемкинга йўллаган мактубида Иброҳимхалилхон мактублари ўзининг адабиёти ва нафислиги билан Эрон ва Туркиядан келган барча мактублардан ошиб кетишини қайд этади[32]. Рус ҳукмдори мактубларнинг муаллифини аниқлашни ва у ҳақида сўрашни сўрайди. 1796 йилда Кетрин ИИ вафот этди. Янги император Повел И Кавказдаги рус қўшинларини эслайди. Оға Муҳаммадшоҳ бундан фойдаланиб ўзига қарши чиққан хонларни жазолади. Ўша йили у Шушадан бошлаб янги юришга чиқди. Оғамаҳаммадшоҳ Шуша қал’асига дабдаба билан кириб, қал’анинг пастки дарвозаси ёнидаги Иброҳимхоннинг тўнғич ўғли Муҳаммадҳасан оғанинг уйига жойлашди[34]. Шоҳ Иброҳимхалил хон билан бирга бора олмаган зодагонларни ва хоннинг қариндош-уруғлари ва дўстларини қидириб, ҳибсга олишни буюради. Ҳибсга олинганлар орасида Малик Шоҳназарнинг ўғли Малик Жамшид, Молла Панаҳ ва бошқа кўплаб зодагонлар бор эди[35] .

Молла Панаҳий ва бошқа асирлар Иброҳимхалил хоннинг тўнғич ўғли Муҳаммад Ҳасан оғани ўз саройига олиб келишди. Оға Муҳаммадшоҳ шу ерда жойлашган эди. 1797-йилда Оға Муҳаммадшоҳ ўлдирилди. Унинг қўшини орқага чекинди. Буни кўрган Иброҳим бей Халил хоннинг укаси Меҳрали бекнинг ўғли Муҳаммад бек ҳокимиятни ўз қўлига олади. Муҳаммад бек ҳокимиятни сақлаб қолиш учун амакисининг тарафдорларини ўлдиришга киришди. Муҳаммад бек Молла Панаҳ Вогифий ва унинг ўғли Али бейни қатл этади. Воқиф Шушада катта ҳурмат билан дафн этилган. Унинг қабри устига кичик мақбара қурилган, кейинчалик у зиёратгоҳга айланган[36].

Шахсий ҳаёти

[edit | edit source]

У она тилидан ташқари форс ва араб тилларини ҳам яхши билган[37]. Воқиф шиаликни қабул қилиб, бу жараёнга бошқа олим ва адибларни (масалан, Видодий) жалб қилишга ҳаракат қилди[38].

Шоирнинг хотини Гизхоним эди[34]. Мавжуд маълумотларга кўра, Воқифнинг икки қизи ва ўғли Алиоға Олим тахаллуси билан шеърлар ёзганлар [39]. Қизларидан бири озарбайжон шоири Молла Вели Видадийга турмушга чиқди. Шоирнинг ўғилларининг исмлари манбаларда "Али" ва "Қосим" номи билан маълум.[40]

Мерос

[edit | edit source]
“Озарбайжоннинг қадимий Шуша шаҳри Туркий дунёнинг маданият пойтахти” номли почта маркаси

1856-йилда Темирхон Шўрода Воқифнинг биринчи китоби нашр этилган[қ 2]. Шундан сўнг Мирзо Фатали Охундов материал тўплаб, шарқшунос олим Адолф Бержга беради[28]. 1867 йилда Берге ушбу материални Лейпцигда нашр этди. Воқифнинг шеърлар тўпламини тузишда шоир Мирзажон Мадатов ёрдам берган[28]. Воқиф шеъри биринчи марта 1840-йилларда полшалик шоир ва таржимон Тадеуш Заблоски томонидан „Рубон“ журналида рус тилига таржима қилинган[41].

1968 йилда мулла Панаҳ Вогиф таваллудининг 250 йиллиги кенг миқёсда нишонланди. Озарбайжон Республикаси Вазирлар Кенгашининг 1970-йил 30-январдаги 29-сонли қарорига асосан Ғазах вилоятида М. П. Вогифнинг мемориал музейи ташкил этилиб, 2002-йилда музей номи „Мулла Панаҳ Воқиф ва Мулла Вали Видодий“[42].

Буюк йўлбошчи Ҳайдар Алиев мумтоз адабиётнинг қадрига етган инсон эди. Адабий меросни асраб-авайлаш ҳақида қайғуриб, озарбайжон мумтоз шоир ва ёзувчилари уй-музейларини яратиш, уларнинг хотираларини абадийлаштириш устида ишлади. Озарбайжонда уч шоир – Низомий Ганжавий, Молла Панаҳ Вогиф ва Ҳусайн Жовид қабри устига мақбара қурилган[42].

Ҳайдар Алиев 1967 йили Шушада бўлганида Вогиф қабрини зиёрат қилмоқчи бўлган, аммо топа олмаган. Унинг топшириғига кўра қабр топилиб, Алиев вайрона, аҳволи яхши бўлмаган қабрни зиёрат қилди. У ўз нутқларининг бирида „Бу қабр Воқифга муносиб эмас“, деган эди. Кейинчалик, Ҳайдар Алиевнинг буйруғи билан 1980-81 йилларда Воқиф қабри устига ёдгорлик ва қабр барпо этилган. 1982 йил январ ойида Ҳайдар Алиев иштирокида Молла Панаҳ Воқиф мақбараси очилди. 1992-йил 8-майда мақбара арман босқинчилари томонидан вайрон қилинган[42].

Молла Панаҳ Вогиф музей-мақбара мажмуаси қурилиши 1977 йилда меъморлар А. В. Саламзаде ва Э. И. Кануковлар лойиҳаси асосида бошланган. Мажмуа Шушанинг кўзга кўринган жойида, Cидир текислиги яқинидаги шоир қабри устига қурилган. Бу ерда М. П. Вогиф Шуша ҳаётини акс эттирувчи даврга оид 80 га яқин экспонат намойиш этилди.

1982 йили Шушадаги шоир мақбараси билан бирга Ҳайдар Алиев Шуша шеърият уйининг очилишида ва у ерда ўтказилган „Вогиф шеърияти кунлари“да ҳам иштирок этган. Ўша кундан бошлаб ҳар август ойида „Вогиф шеърият кунлари“ ўтказилади. Шуша босиб олингандан кейин бу тадбир ўтказилмайди. Бу байрам тадбири Ғазахда бошланиб, Шушада тугади[43].

Шоир номи халқ томонидан улуғланди, хотираси абадийлаштирилди. Балакан туманидаги 1-Тулу ўрта мактаби, Ганжа шаҳридаги 8-умумтаълим мактаби шоир номи билан аталган. 2014-йилда шоир номига почта маркаси чиқарилди. Бокудаги Низомий Ганжавий номидаги Озарбайжон адабиёти миллий музейи фасадининг ложасига Молла Панаҳ Вогиф ҳайкали ўрнатилган[44].

Молла Панаҳ Вагиф Озарбайжон почта маркасида (2014)

Ошиқ Али Воқиф "шоирлар хони",[45] маърифатпарвар, педагог, услубчи, адабиёцҳунос, публицист Фирудин бей Кўчарли „халқ шоири“[46] деб аталади. Ошиқ Али Гараждоғий ҳамиша Воқифни домла дер эди[40].

Бастакорлардан Жаҳонгир Жаҳониров "Дурналар", Ашраф Аббосов "Ҳайратландим", Вугар Ширинов "Тўйдагилар", Ғамбар Ҳусайнли "Тел назик" шоир шеърларига мусиқа басталаган, Рамиз Мустафоев "Вогиф" операси, Самад Вурғун "Вогиф" достон драмаси, Юсиф Вазир Чаманзамин "Қонда" романини ёзганлар[47]. "Вогиф", "Молла Панаҳ Вогиф", "Қотиллик куни", "Молла Панаҳ Вогиф" филмлари намойиш этилди. Самад Вурғуннинг 1937-йилда шоирга бағишланган "Вогиф" драмаси илк бор 1938-йилда М.Азизбаёв номидаги Озарбайжон давлат драма театрида[қ 3], 1947-йилда Германиянинг Берлин театрида[44][48][49] қўйилган.

2016-йил декабр ойида Шеки шаҳрида бўлиб ўтган Турксой Маданият Вазирлари Доимий Кенгашининг 34-йиғилишида 2017-йилни "Молла Панаҳ Вагиф йили" деб эълон қилиш тўғрисида қарор қабул қилинди[50]. 2016-2017-йилларда УНЕСCОнинг юбилей дастури доирасида "2016-2017 йилларга мўлжалланган таниқли шахслар ва муҳим воқеаларнинг юбилей дастури"га киритилган [57]. 2017-йил 12-январда Озарбайжон Республикаси Президенти Илҳом Алиев Молла Панаҳ Вогиф таваллудининг 300 йиллигини нишонлаш тўғрисидаги фармонни имзолади[51].

Молла Панаҳ Вогиф музей-мақбара мажмуаси

[edit | edit source]
2021 йилда реставрациядан со'нг Молла Панаҳ Вогиф музей-мақбара мажмуаси

Молла Панаҳ Вогиф музей-мақбара мажмуаси ёки Вогиф мақбараси — 1982-йил 14-январда буюк йўлбошчи Ҳайдар Алиевнинг бевосита ташаббуси ва иштироки билан қадимий маданият маркази бўлган Шуша шаҳрида шоир Молла Панаҳ Вогиф қабри устига қад ростлаган муҳташам мақбаранинг тантанали очилиш маросими бўлиб ўтди. Озарбайжон.

1967-йилда Шушада бўлганида Ҳайдар Алиев Вогиф қабрини зиёрат қилмоқчи бўлиб, топа олмади. Унинг топшириғига кўра, 1980-1981-йилларда қабр топилиб, Воқиф қабри устига ёдгорлик ва қабр барпо этилган бўлса, 1982-йил январ ойида улуғ йўлбошчи иштирокида унинг очилиши бўлиб ўтди.

1992-йил 8-майда Арманистоннинг қуролланган қароқчилари маданият намуналарига қарши вандализм ҳаракатларини амалга ошириб, ўзлари бостириб кирган Шуша шаҳридаги Вақиф мақбарасини бузиб ташладилар.[52]

Озарбайжон армиясининг шонли ғалабасидан сўнг, мақбара очилган куни 39 йил аввал – 14 январ куни Шуша шаҳрига ташрифи чоғида мақбарани зиёрат қилган Озарбайжон Президенти Илҳом Алиев та’мирлаш ва та’мирлаш ишларини бошлаб юборди. Бу ерда реконструксия ишлари олиб борилмоқда.

Мақбарани та’мирлаш ва реконструксия қилиш ишлари Ҳайдар Алиев жамғармаси томонидан амалга оширилган. 2021-йилнинг март ойидан бошлаб қабр дастлабки босқичда конструктив экспертизадан ўтказилди, керакли қисмларни мустаҳкамлаш чоралари ўрганилди ва бу борада ишчи лойиҳалар тайёрланди. Ишчи лойиҳалар асосида хорижлик мутахассислар томонидан ажратилган махсус кимёвий материаллар ёрдамида элементларнинг конструктив қайта тиклаш ишлари олиб борилиб, коррозияга қарши қўшимча чора-тадбирлар кўрилди. Шунингдек, ёдгорликнинг томи реконструксия қилинди. Топографик ишлар натижасида олинган ма’лумотлар, жумладан, ҳудудни излаш йўли билан фасаднинг синган ва вайрон бўлган қисмларини олиш асосида ёдгорликнинг асл ўлчамларини тиклаш бўйича ме’морий иш лойиҳалари тайёрланди. Ушбу лойиҳалар асосида фасад ва ички қисмлари девор сиртлари мармар билан қопланиб, ёдгорликнинг тарихий қиёфаси тикланди.

Бундан ташқари, ишчи лойиҳалар учун барча панжара ва декорациялар, жумладан, кириш эшиги ҳам тарихий о'лчамларни сақлаб қолган ҳолда қуйма алюминий материалдан тайёрланган, Шуша шаҳрига олиб келинган ва лойиҳага о'рнатилди. Зал марказида қабр тошига қора мармар тобут ўрнатилган бўлиб, асл кўринишини тиклашни ҳисобга олган ҳолда оқ мармардан бюст лойиҳалаштирилиб, ўрнатилди.

Ёдгорликнинг ҳар бир деталида тарихий қиёфаси сақланиб қолган. Ёдгорлик мажмуасининг барча инфратузилмаси қайта қурилди, ёмғир сувлари учун дренаж тармоқлари ва электр тармоқлари қурилиб, ўрнатилди. Ландшафтда, ҳимоя деворлари ва суд тарихий ко'ринишининг бир қисми сифатида гранит билан қопланган. Шу билан бирга, о'ша даврдаги суратларда акс этганидек, атрофга ҳар хил турдаги атиргуллар экилган.

2021-йил 29-август куни Шуша шаҳрида та’мирлаш, реставрация ва реконструксия ишларидан сўнг буюк озарбайжон шоири ва жамоат арбоби Молла Панаҳ Воқифнинг музей-мақбара мажмуаси очилди. Очилиш маросимида Озарбайжон Республикаси Президенти Илҳом Алиев ва биринчи хоним Меҳрибон Алиева иштирок этди. [53]

  • Фотогалерея
  • Қабрнинг 2012 йилдаги ҳолати.
    Қабрнинг 2012 йилдаги ҳолати.
  • Шуша озод этилганидан кейин Илҳом Алиев ва унинг оиласи вайрон қилинган қабр олдида.
    Шуша озод этилганидан кейин Илҳом Алиев ва унинг оиласи вайрон қилинган қабр олдида.
  • Қабрни қайта тиклаш пайтида
    Қабрни қайта тиклаш пайтида
  • Илҳом Алиев ва биринчи хоним Меҳрибон Алиева Молла Панаҳ Вогиф музей-мақбара мажмуасининг очилиш маросимида
    Илҳом Алиев ва биринчи хоним Меҳрибон Алиева Молла Панаҳ Вогиф музей-мақбара мажмуасининг очилиш маросимида
  • Илҳом Алиев ва биринчи хоним Меҳрибон Алиева Молла Панаҳ Вогиф музей-мақбара мажмуасининг очилиш маросимида (2021)
    Илҳом Алиев ва биринчи хоним Меҳрибон Алиева Молла Панаҳ Вогиф музей-мақбара мажмуасининг очилиш маросимида (2021)

Эслатмалар

[edit | edit source]
  1. ↑ Вақиф ифадəсинин мəнасı бир иşдə мəлуматı, билийи олан, хəбəрдар, мəлуматлı, ҳəр şэйи билəн демəкдир.
  2. ↑ İндики Даğıстан Республикасıнıн Буйнакск şəҳəри.
  3. ↑ İндики Азəрбайcан Дöвлəт Академик Милли Театрı.

Манбалар

[edit | edit source]
  1. ↑ (унспеcифиэд титле)
  2. ↑ „Молла Пəнаҳ Вақиф ярадıcıлığıнıн Азəрбайcан əдəбийятıнда əкс сəдасı“ (аз). Тренд.аз (18 декабр 2017). 2022-йил 31-мартда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 19 ноябр 2018.
  3. ↑ Немеская националная библиотека, Берлинская государственная библиотека, Баварская государственная библиотека и др. Реcорд #118966960 // Общий нормативний контрол (ГНД) – 2012–2016.
  4. ↑ дата.бнф.фр: платформа откритих данних – 2011.
  5. ↑ Фаcетед Апплиcатион оф Субжеcт Терминологй
  6. ↑ 6,0 6,1 „Халқ ярадıcıлığıнıн вурğуну Молла Пəнаҳ Вақиф ҳəятı ҳаққıнда“ (аз). эдебийят.уcоз.cом (2015). Қаралди: 19 ноябр 2018.
  7. ↑ „Молла Пəнаҳ Вақиф“ (аз). портал.азертаг.аз. Қаралди: 19 ноябр 2018.
  8. ↑ |мüəллиф = Бабаэв Г. |баşлıқ = Самед Вургун. Очерк творчества |нəşрийят = Совецкий писател |ер = М. |ил = 1981 |сəҳифə = 72 |исбн = }}
  9. ↑ |мüəллиф = Бабаэв Г. |баşлıқ = Самед Вургун. Очерк творчества |нəşрийят = Совецкий писател |ер = М. |ил = 1981 |сəҳифə = 137 |исбн = }}
  10. ↑ 10,0 10,1 Дадашзаде 1968, с. 13.
  11. ↑ 11,0 11,1 Кочарлинский 1903, с. 7—8, прим. 1.
  12. ↑ Дадашзаде 1968, с. 12—13.
  13. ↑ Мüмтаз, Cаҳангиров 1933, с. 3.
  14. ↑ Ҳ. Əҳмəдов. Азəрбайcан мəктəб вə педақожи фикир тарихи. Бакı: Элм вə тəҳсил, 2014. – сəҳ. 70.
  15. ↑ Мамед-заде, Саркисов 1986, с. 18.
  16. ↑ Дадашзаде 1968, с. 14—15.
  17. ↑ Мамед-заде, Саркисов 1986, с. 22.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Дадашзаде 1968, с. 21.
  19. ↑ Дадашзаде 1968, с. 18—19.
  20. ↑ Дадашзаде 1968, с. 15.
  21. ↑ 21,0 21,1 Вагиф, Молла Панах // Болшая совецкая энсиклопедия: [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. – 3-э изд. – М. : Совецкая энсиклопедия, 1969–1978.
  22. ↑ Молла Пəнаҳ Вақиф; тəрт. эд. Ҳəмид Мəҳəммəдзадə; ред. Аббас Заманов. – Бакı: Азəрнəşр, 1968. – 184 с.
  23. ↑ 23,0 23,1 М.П.Вақиф-Библиоқрафия 2017, с. 79.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 Дадашзаде 1968, с. 44.
  25. ↑ М.П.Вақиф-Библиоқрафия 2017, с. 77.
  26. ↑ М.П.Вақиф-Библиоқрафия 2017, с. 78.
  27. ↑ С.Қулиева, Л.Əҳмəдова, К.Таҳиров 2017, с. 7.
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 Дадашзаде 1968, с. 105—106.
  29. ↑ Низами Cəфəров 2017, с. 17.
  30. ↑ Низами Cəфəров 2017, с. 31.
  31. ↑ Дадашзаде 1968, с. 38—39.
  32. ↑ 32,0 32,1 Караев 1984, с. 13.
  33. ↑ |мüəллиф = Ярахмедов М. |баşлıқ = Азербайджанская поэзия и Етим Эмин |нəşрийят = Элм |ер = Баку |ил = 1992 |сəҳифə = 10 |исбн = }}
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 34,3 Дадашзаде 1968, с. 38.
  35. ↑ |мüəллиф = |баşлıқ = Совецкий Нагорний Карабах: торжество ленинской националной политики |ер = Баку |нəşрийят = Азербайджанскоэ гос. изд-во |ил = 1983 |сəҳифə = 115 |исбн = }}
  36. ↑ Мамед-заде, Саркисов 1986, с. 42—43.
  37. ↑ Шариф 1968, с. 4.
  38. ↑ Мймтаз, Çəҳəнгиров 1933, с. 5.
  39. ↑ Дадашзаде 1968, с. 15, 17.
  40. ↑ 40,0 40,1 |мüəллиф = Сеид-Заде А. |баşлıқ = Мирза-Шафи или Боденштедт? (К вопросу о происхождении, об’ёме и характере плагиаторства Фр. Боденштедта) |нəşрийят = Изд-во АГУ |ер = Баку |илк = 1940 |сəҳифə = 141 |исбн = }}
  41. ↑ Дадашзаде 1968, с. 109—110.
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 С.Қулиева, Л.Əҳмəдова, К.Таҳиров 2017, с. 8.
  43. ↑ С.Қулиева, Л.Əҳмəдова, К.Таҳиров 2017, сс. 8–9.
  44. ↑ 44,0 44,1 С.Қулиева, Л.Əҳмəдова, К.Таҳиров 2017, с. 9.
  45. ↑ Дадашзаде 1968, с. 109—127.
  46. ↑ |мüəллиф = Сумбатзаде А. С. |баşлıқ = Азербайджанская историография ХИХ-ХХ веков |нəşрийят = Элм |ер = Баку |ил = 1987 |сəҳифə = 21 |исбн = }}
  47. ↑ Ашнин Ф. Д., Алпатов В. М., Насилов Д. М. Репрессированная тюркология. Москва: Издателская фирма „Восточная литература“ РАН, 2002, с. 153. ИСБН 5020183385
  48. ↑ Азəрбайcан Дöвлəт İнформасия Агентлийи. „Сəмəд Вурğунун “Вақиф” драмıнда Молла Пəнаҳ Вақиф образı...“ (аз). азертаг.аз (22 ноябр 2017). Қаралди: 27 октябр 2018.
  49. ↑ |мüəллиф = Вургун С. |баşлıқ = Собраниэ сочинений |cилд = 3 |нəşрийят = Художественная литература |ер = М. |ил = 1980 |сəҳифə = 287 |исбн = }}
  50. ↑ „ТÜРКСОЙ 2017-cи или “Молла Пəнаҳ Вақиф или” элан эдиб“ (аз). аз.тренд.аз (6 декабр 2016). Қаралди: 27 октябр 2018.
  51. ↑ пресидент.аз. „"Бöйüк Азəрбайcан şаири Молла Пəнаҳ Вақифин 300 иллик юбилейинин кеçирилмəси ҳаққıнда" Азəрбайcан Республикасı Президентинин 12 январ 2017-cи ил тарихли, 2597 нöмрəли сəрəнcамı“ (аз). э-қанун.аз (12 январ 2017). Қаралди: 30 авқуст 2018.
  52. ↑ „Молла Пəнаҳ Вақиф–300“ (аз.). Азəрбайcан Милли Китабханасı (2017). 2023-йил 9-мартда асл нусхадан архивланган.
  53. ↑ „İлҳам Əлиев вə биринcи ханıм Меҳрибан Əлиева Молла Пəнаҳ Вақифин музей-мəқбəрə комплексинин тəмир-бəрпа вə енидəнқурма иşлəриндəн сонра аçıлış мəрасиминдə иşтирак эдиблəр“ (аз.). https://president.az/.+2022-yil 27-августда асл нусхадан архивланган.

Адабиёт

[edit | edit source]
  • Дадашзаде А. Певес жизни (Раздумя о Вагифе). Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР. 1968.
  • Караэв Я. Вагиф. Очерк творчества. Баку: Язичи. 1984.
  • Кочарлинский Ф. Литература адербейджанских татар. Тифлис. 1903.
  • Мамед-заде К. М., Саркисов Н. А. Шуша – мавзолей Вагифа. Баку: Элм. 1986.
  • Шариф А. Вагиф – певес любви и красоти. М.: Знаниэ. 1968.
  • С.Мüмтаз, İ.Cаҳангиров. Молла Пəнаҳ (Вақиф). Бакı: Азəрнəşр. 1933.
  • Низами Cəфəров. Молла Пəнаҳ Вақиф. Бакı: „Ренессанс-А“. 2017.
  • С.Қулиева, Л.Əҳмəдова, К.Таҳиров. Молла Пəнаҳ Вақиф-300. Бакı: М. Ф. Ахундов адıна Азəрбайcан Милли Китабханасı. 2017.
  • Молла Пəнаҳ Вақиф – 300 / Азəрбайcан Республикасı Мəдəниййəт вə Туризм Назирлийи, Азəрбайcан Милли Китабханасı ; тəрт.: С. Қулиева, İ. Əҳмəдова; ихтисас ред., бур. мəсул К. М. Таҳиров. – Бакı : М. Ф. Ахундов адıна Милли Китабхана, 2017. – 32 с.
  • Cəфəров, Низами Қулу оğлу.

Молла Пəнаҳ Вақиф / Н. Қ. Cəфəров ; öн сöзüн мüəл. Ə. М. Қараев ; Азəрбайcан Республикасı Мəдəниййəт вə Туризм Назирлийи. – Бакı : Ренессанс-А, 2017. – 240 с. Молла Пəнаҳ Вақиф : библиоқрафия / Азəрбайcан Республикасı Мəдəниййəт вə Туризм Назирлийи, Азəрбайcан Милли Китабханасı ; тəрт.: М. Ə. Вəлиева, М. İбраҳимова, Г. Мисирова; элми ред. К. М. Таҳиров; ред. Г. C. Сəфəрəлиева. – Бакı : н. й., 2017. – 440 с.

  • Хəлилов, Булудхан Əзиз оğлу.

Молла Пəнаҳ Вақиф: öзü вə тарихин сöзü / Б. Ə. Хəлилов. – Бакı : Адилоğлу, 2018. – 96 с.

  • Қулиева, Маҳирə.

Молла Пəнаҳ Вақиф ирси халқ ярадıcıлığı илə классик поэзиянıн қовşаğıнда = Наследиэ Вагифа на стике народного творчества и классической поэзии = Вагиф’с Ҳеритаге Ин тҳе Жунcтион оф Фолклоре анд Cлассиcал Поэтрй / М. Қулиева ; öн сöзüн мüəл. İ. Ҳəбиббəйли; ред. Қ. М. Паşаев ; АМЕА Низами адıна Əдəбийят İнституту. – Бакı : Элм вə тəҳсил, 2018. – 218 с.

  • „Молла Пəнаҳ Вақиф вə фолклор“ мöвзусунда элми конфрансıн материалларı : Бакı şəҳəри, 21 июн 2017-cи ил / İ. Ə. Ҳəбиббəйли [эт ал.]; тəрт.: К. İ. Əлиев, Ф. Қасıмова; элми ред. М. Казıмоğлу ; АМЕА Фолклор İнституту. – Бакı : Элм вə тəҳсил, 2017. – 236 с.
  • Тüрк халқларı əдəбийятı / тəрт. Н. Қ. Cəфəров.

ИИИ cилд : Ени дöвр. – Бакı : Çаşıоğлу : Азəрбайcанда Ататüрк Мəркəзи, 2007. – 320 с.

  • Вақиф, Молла Пəнаҳ.

Əсəрлəри / М. П. Вақиф; тəрт. Ҳ. М. Араслı. – Бакı : Şəрқ-Қəрб, 2004. – 264 с.

  • Нəвваб, Мир Мöҳсüн.

Тəзкирейи-Нəвваб / М. М. Нəвваб; тəрт. Ə. Баğıров; трансфонелит.: Н. Қараев, Ə. Баğıров; фарс дилиндəн тəрc.: Ə. Баğıров: [эт ал.]; элми ред. Т. Ҳ. Кəримли; ред. П. Ə. Кəримов ; АМЕА М. Фüзули адıна Əлязмалар İнституту. – Тəкмиллəşдирилимиş тəкрар нəşр. – Бакı : Элм, 2018. – 740 с.

  • Чобанли, Мүшфиг Мәммәд оғлу.

М. П. Вагиф вә Ҝүрҹүстан / М. М. Чобанли; ред. Д. Мусајэв. – Баки : Тәһсил, 1996. – 56 с.

  • Əлиева, Гüлтəкин.

Азəрбайcан əдəбийятı : дəрс вəсаити / Г. Əлиева; элми ред. Н. М. Əлиева ; Бакı Славян Университети. – Бакı : Элм вə тəҳсил, 2020. – 296 с.

  • Сейидова, Султан Мухтар қıзı.

М. П. Вақиф ярадıcıлığıнıн линқвопоэтикасı : моноқрафия / С. М. Сейидова; элми ред. Н. Қ. Cəфəров ; Бакı Дöвлəт Университети. – Бакı : Элм вə тəҳсил, 2019. – 156 с.

  • Дадаşзадə, Араз Мəммəд Ариф оğлу.

ХВИИИ əср Азəрбайcан лирикасı: моноқрафия. Мəқалəлəр / öн сöзüн мüəл. Элçин; тəрт.: А. Дадаş-задə, З. Дадаşзадə. – Бакı : Тəҳсил, 2017. – 424 с.

  • Бабаев, Яқуб Мəҳəррəм оğлу.

Азəрбайcан əдəбийятı тарихи : ХИИИ-ХВИИИ əсрлəр: дəрслик / Й. М. Бабаев; элми ред. Н. Қ. Cəфəров. – Бакı : Элм вə тəҳсил, 2014. – 760 с.

  • Вақиф, Молла Пəнаҳ.

Əсəрлəри : [қоşмалар, тəcнислəр, қəзəллəр, мüхəммəслəр, мüстəзадлар, мüəşşəрлəр] / М. П. Вақиф; илл. А. Рəсул. – Бакı : Şəрқ-Қəрб, 2013. – 272 с.

  • Əлимирзəев, Халид Əлимирзə оğлу

Классиклəримизин идеал вə поэтик сəнəт дüнясı : 2 cилддə: моноқрафия / Х. Ə. Əлимирзəев; элми ред. А. М. Нəбиев. И cилд. – Бакı : Элм вə тəҳсил, 2011. – 556 с.

  • Вақиф, Молла Пəнаҳ.

Şэирлəри / М. П. Вақиф; тəрc., тəрт. М. Мəммəдоğлу ; Азəрбайcан Республикасıнıн Гüрcüстандакı Сəфирлийи. – Тбилиси : Универсал, 2017. – 126 с.

  • Молла Пəнаҳ Вақиф. Əсəрлəри. Бакı, „Şəрқ-Қəрб“, 2004, 264 сəҳ.

Ҳаволалар

[edit | edit source]
Retrieved from "https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Molla_Panah_Vogif&oldid=5180891"