Arkada
Arkada — bu bir-biriga tutashgan ravoqlarning ketma-ketligi boʻlib, har bir ravoq ustunlar bilan qoʻllab-quvvatlanadi. Tashqi arkadalar piyodalar uchun himoyalangan yoʻlakni taʼminlash uchun moʻljallangan. Yoʻlak chakana savdo doʻkonlari bilan qoplangan boʻlishhai mumkin boʻlganin[1]. Arkada yoʻlakning ikkala tomonida kamarlarga ega boʻgann. Shu bilan bir qatorda, koʻr-koʻrona arkada mustahkam devorgabezak ham boʻladi[2]. Gotika meʼmorchiligi anʼanalarida arkada ichki qismda, devorining eng past qismida, sobordagi triforiumni qoʻllab-quvvatlovchi[3] yoki devorning bir qismi boʻlgan tashqi koʻrinishda joylashgan boʻlishi mumkin.
Oʻrta asrlardagi koʻplab arkadalarda doʻkonlar joylashgan boʻlib, ular orqada joylashgan maydonning oʻzida yoki orqadagi asosiy devorga oʻrnatilgan.
„Arkada“ soʻzi fransuzcha „arcade“dan yoki italyancha „arcata“ soʻzidan kelib chiqqan boʻlib, lotincha „arcus“ „kamon“ degan maʼnoni bildiradi[4].
Bu atama aynan qaysi tilda birinchi ishlatilgani noaniq[5].
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Arkadalar hech boʻlmaganda ellinizm davrdagi qadimgi yunon meʼmorchiligiga borib taqaladi va rimliklar tomonidan, masalan, Kolizey bazasida koʻp foydalanilgan. Cherkov monastirlari koʻpincha arkadadan foydalanadilar. Islom arxitekturasi koʻpincha masjidlar ichida va tashqarisida arkadalardan foydalanadi. Uygʻonish davri arxitekturasida nafis arkada koʻpincha muhim jabhalarning xususiyati sifatida ishlatilgan.
Savdo arkadalari
[tahrir | manbasini tahrirlash]
.jpg)
_The_Strand_(b).JPG)
Fransuz arxitektori Bertran Lemuan 1786-yildan 1935-yilgacha, boʻlgan davrni arkadalar davri sifatida tasvirlagan[6]. U oʻsha davrda butun Yevropada gullab-yashnagan katta xarid qilish arkadalarini nazarda tutgan. Savdo arkadasi yopiq tom ostida ishlaydigan koʻp sotuvchi maydonini anglatadi. Odatda, tabiiy yorugʻlikni taʼminlash va sham yoki elektr yoritishga boʻlgan ehtiyojni kamaytirish uchun shishadan qurilgan[7]. Arkadalar xaridorlarga shovqinli, iflos koʻchalarni tavsiflovchi tartibsizlikdan uzoqda joylashgan yopiqni taklif qildi. U qattiq elementlardan uzoqda boʻlgan issiq, quruq joy va odamlar muloqot qilishlari va boʻsh vaqtlarini oʻtkazishlari mumkin boʻlgan xavfsiz boshpanaga aylandi. Minglab shisha bilan qoplangan arkadalar Yevropa boʻylab tarqalib borgani sari, ular yanada ulugʻvor va chiroyli bezatilgan. Ushbu arkadalarda sayr qilish, oʻn toʻqqizinchi asrda paydo boʻlgan oʻrta sinflar uchun mashhur oʻyin-kulgiga aylandi[8].
Katta savdo maydonchalari uchun ilhom Florensiyaning moda ochiq lodjiyalaridan olingan boʻlishi mumkin, biroq oʻrta asrlarda „yoʻl yoʻlaklari“ nomi bilan mashhur boʻlgan xalq tilidagi misollar Britaniya va Shimoliy Yevropa bozorlaridagi anʼanaviy javonli ustunlar edi. Eng qadimgi ochiq lodjiyalarga misollar: Mercato Nuovo (1547) Jovanni Battista del Tasso (Medici oilasi tomonidan moliyalashtirilgan); Mercato Vecchio, Florensiya Giorgio Vasari (1567) va Loggia del Grano (1619) Julio Parigi tomonidan qurilgan[9].
Tez orada arkadalar Yevropa, Shimoliy Amerika boʻylab tarqaldi. Ushbu yirik savdo arkadalariga misollar quydagicha; Parijdagi Royal Palais (1784-yilda ochilgan), Parijdagi Passage de Feydeau (1791-yilda ochilgan), Londondagi Pikkadilli arkadasi (1810) va Milandagi Vittorio Emanuele galereyasi (1878)[10]. Shimoliy Amerikadagi arkadalarning baʼzi misollariga New-Yorkdagi Paddock Arkadasi (1850), Ogayodagi Dayton Arkadasi (1904)[11] va Rod-Aylenddagi Vestminster Arkadasi (1828) kiradi. Oʻn toʻqqizinchi asrning boshqa mashhur arkadalari orasida 1847-yilda ochilgan Bryusseldagi Galeries Royales Saint-Hubert va Istanbulning Chichek 1870-yilda ochilgan.
1784-yilda ochilgan va Parijdagi eng muhim bozorlardan biriga aylangan Palais-Royal, odatda, katta xarid qilish arkadalarining eng qadimgi namunasi sifatida qabul qilinadi[12]. Dastlab qirol saroyi boʻlgan majmua asl ustunlar ostida joylashgan bogʻlar, doʻkonlar va koʻngilochar maskanlardan iborat edi. Hududda 145 ga yaqin butiklar, kafelar, salonlar, sartaroshxonalar, kitob doʻkonlari, muzeylar va koʻplab oziqlantiruvchi kiosklar, shuningdek, ikkita teatr mavjud edi. Chakana savdo doʻkonlari qimmatbaho zargarlik buyumlari, moʻynalar, rasmlar va mebellar kabi hashamatli tovarlarga ixtisoslashgan. Bu majmuadan tashqarida faoliyat yurituvchi chakana sotuvchilar Yevropada birinchilardan boʻlib ayirboshlash tizimidan voz kechdilar va qatʼiy narxlarni qabul qildilar va shu bilan oʻz mijozlarini ayirboshlash bilan bogʻliq qiyinchiliklardan qutqardilar. Doʻkonlar uzun oynali tashqi derazalar bilan jihozlangan, bu esa yangi paydo boʻlgan oʻrta tabaqa vakillariga yuqori chakana narxlarni koʻtara olmagan boʻlsa ham, deraza doʻkonlari va fantaziyalar bilan shugʻullanish imkonini berdi. Shunday qilib, Palais-Royal aristokratiya va oʻrta sinflar tomonidan tez-tez tashrif buyuradigan yangi savdo arkadasining birinchi namunalaridan biriga aylandi[13].
Buyuk Britaniyadagi savdo arkadasining eng qadimgi namunalaridan biri, Oksford, Angliyadagi yopiq bozor 1774-yil 1-noyabrda rasman ochilgan va hozir ham faoldir. Yopiq bozor Oksfordning markaziy koʻchalaridan „tartibsiz va yoqimsiz doʻkonlarni“ tozalash umumiy istagiga javoban boshlandi. Magdalen koʻprigi meʼmori Jon Gvinn rejalarni tuzdi va toʻrtta kirish joyi bilan „High Street“ old qismini loyihalashtirdi. 1772-yilda aʼzolarining yarmi shahardan, yarmi universitetdan boʻlgan yangi tashkil etilgan bozor qoʻmitasi yigirmata qassob doʻkoni qurish uchun toʻqqiz yuz oʻn olti funt oʻn shilling bahosini qabul qildi.
Rossiyaning Sankt-Peterburg shahridagi Gostiny Dvor — yana bir savdo arkadasi hisoblanadi. Nevskiy prospekti va Sadovaya koʻchasi chorrahasida bir kilometrdan koʻproqqa choʻzilgan va 53000 metr kvadrat maydonni qamrab olgan. U 100 dan ortiq doʻkonlardan iborat yopiq majmuani qurish uchun yigirma sakkiz yil kerak boʻldi. Qurilish 1757-yilda Francesco Rastrelli tomonidan ishlab chiqilgan dizayn asosida boshlangan, ammo keyinchalik u Jan-Batist Vallin de la Mote (1729-1800) tomonidan taqdim etilgan.
Keyingi asr davomida Gostiny Dvor kengaytirildi, natijada 20-asrga kelib oʻnta yopiq koʻcha va 178 ta doʻkon paydo boʻldi. Ikkinchi jahon urushidan keyingi rekonstruksiya paytida uning ichki devorlari buzib tashlangan va ulkan savdo majmuasi paydo boʻlgan. 18-asrning bu ulkan inshooti yaqinda koʻzga tashlandi va 21-asrga Sharqiy Yevropadagi eng zamonaviy savdo markazlaridan biri sifatida kirdi[14].
Fransuz arkadasi 1798-yilda Misr va Suriyadagi fransuz kampaniyasiga hurmat sifatida yaratilgan Passage du Cairedir. U ob-havo, shovqin va koʻchalarning ifloslanishidan himoyalangani uchun jamoatchilik tomonidan qadrlanadi[15]. Bir yil oʻtgach, amerikalik arxitektor Wileam Tayer ikkita panoramali rasm orasidan oʻtadigan qator doʻkonlardan iborat „Passage des Panoramas“ni yaratdi. Arkadalarning yuqori qavatlarida koʻpincha kvartiralar mavjud edi[16].
Mashhur arkadalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Diniy binolar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Kordova katta masjidi, Ispaniya
Missiya San Fernando Rey de España — Kaliforniya missiyalari arxitekturasi, AQSh
Uqba masjidi, Kayruan, Tunis
Real Monasterio de Nuestra Senora de Rueda, Aragon avtonom hamjamiyati, Ispaniya
Madonna di San-Luka ziyoratgohi, Boloniya, Italiya
Savdo arkadalariga misollar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Adelaida arkadasi, Adelaida, Avstraliya,
Arcade Building, Asheville, Shimoliy Karolina, Amerika Qoʻshma Shtatlari,
Barton Arcade, Manchester, Angliya
Block Arcade, Melburn, Avstraliya,
Brisbane Arkadi, Brisben, Avstraliya,
Burlington Arkadi, London, Angliya,
Camayo Arcade, Winchester, Ashland, Kentucky, Amerika Qoʻshma Shtatlari,
Arkada sobori, Melburn, Avstraliya,
City Market, Charleston, Janubiy Karolina, Amerika Qoʻshma Shtatlari,
Chichek Pasaji, Istanbul, Turkiya,
Cleveland Arcade, Cleveland, Ohio, Amerika Qoʻshma Shtatlari,
Koridor, Vanna, Angliya,
Yopiq bozor, Oksford, Angliya,
Dayton Arcade, Dayton, Ohio, Amerika Qoʻshma Shtatlari,
Eaton Center, Toronto, Ontario, Kanada,
Monticello Arkadasi, Norfolk, Virjiniya,
Galerias Pacifico, Buenos-Ayres, Argentina,
Galeries Royales Saint-Hubert, Brussel, Belgiya,
Galleria Vittorio Emanuele II, Milan, Italiya,
GPO Arcade, Dublin, Irlandiya,
Grand Arkada, Lids, Buyuk Britaniya,
Grand Arkada, Uigan, Buyuk Britaniya,
Buyuk Gʻarbiy Arkada, Birmingem, Angliya,
GUM, Moskva, Rossiya,
Galleria Umberto I, Neapol, Italiya,
Market Arcade, Buffalo, New-York, Amerika Qoʻshma Shtatlari[17][18],
Monticello Arcade, Norfolk, Virginia, Amerika Qoʻshma Shtatlari,
Nashville Arcade, Nashville, Tennessee, Amerika Qoʻshma Shtatlari,
Odessa dovoni, Odessa, Ukraina,
Old Bank Arkadasi, Vellington, Yangi Zelandiya,
Paddock Arcade, Watertown, Nyu-York, Amerika Qoʻshma Shtatlari,
Palais-Royal, Parij, Fransiya,
Passage des Panoramas, Parij, Fransiya,
Passage de l’Argue, Lion, Fransiya,
Piccadilly Arkadi, London, Angliya,
Queens Arcade, Kardiff, Uels, Buyuk Britaniya,
Royal Arkada, London,
Royal Arkada, Melburn, Avstraliya,
Rue de Rivoli, Parij, Fransiya,
Stanford universiteti, Stenford, Kaliforniya, Amerika Qoʻshma Shtatlari,
Silver Arkada Kumush Arkada, Lester, Buyuk Britaniya,
Strand Arkadasi va Qirolicha Viktoriya binosi, Sidney Yangi Janubiy Uels, Avstraliya,
Buyuk Gostiny Dvor Sankt-Peterburg, Rossiya,
Oʻtish joyi Sankt-Peterburg, Rossiya,
Viktoriya kvartal, Lids, Angliya,
Westminster Arcade, Providence, Rod-Aylend, Amerika Qoʻshma Shtatlari,
Galereya
[tahrir | manbasini tahrirlash]-
Madonna di San-Luka ziyoratgohi arkadasi, Bolonya, Italiya. 2016-yil -
Bonne-Esperans Abbey ichidagi arkadalar. -
Damashq Buyuk masjidining hovlisi -
Kolizeyning arkadalari -
Kolizey kesmada -
Uqba masjidi ichidagi arkadalar -
Kordovadagi arkadalar -
Gotika soborining ichki ko'tarilishi -
Ospedale degli Innocenti'dagi ayollar monastiri -
1870-yilda Avstraliyaning Melbourne shahri -
Klivlend arkadasi, AQSh, 1890-yilda qurilgan -
Passage des Panoramas, Parij, Fransiya -
Budapeshtdagi Párizsi udvari -
1840-yilda Istanbuldagi bozor arkadasi
.jpg){kind=small}
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ New Oxford American Dictionary
- ↑ James Bettley and Nikolaus Pevsner (2007), Essex. The buildings of England, Yale University Press, page 865
- ↑ William Chambers (1973), Chambers’s encyclopaedia, Volume 1, International Learning Systems Corp, p. 534
- ↑ New Oxford American Dictionary
- ↑ Lockwood, Luke Vincent. The Furniture Collectors' Glossary. Walpole Society, 1913. „ARCATURE. — A small arcade formed by a series of little arches. It may be blind or open.“
- ↑ Lemoine, B., Les Passages Couverts, Paris: Délégation à l’action artistique de la ville de Paris [AAVP], 1990. ISBN 9782905118219.
- ↑ Mitchell, I., Tradition and Innovation in English Retailing, 1700 to 1850, Routledge, Oxon, p. 140
- ↑ Byrne-Paquet, L., The Urge to Splurge: A Social History of Shopping, ECW Press, Toronto, Canada, pp. 92-95
- ↑ Pevsner, N., A History of Building Types, Princeton University Press, 1979, p. 235; Goy, R. J., Florence: A Walking Guide to Its Architecture, Yale University Press, 2015; Codini, E. K. (ed), Architettura a Pisa nel Primo Periodo Mediceo, Gangemi, 2003, p.213
- ↑ Sassatelli, R., Consumer Culture: History, Theory and Politics, Sage, 2007, p. 27; Although the author specifically names Piccadilly Arcade, it is possible that she intended Burlington Arcade in Piccadilly.
- ↑ „Part 1: 1880-1913“ (en-US). arcade (2019-yil 22-fevral). Qaraldi: 2020-yil 26-aprel.
- ↑ Mitchell, I., Tradition and Innovation in English Retailing, 1700 to 1850, Routledge, Oxon, p. 140
- ↑ Byrne-Paquet, L., Savdo-sotiq markazlari va inshootlar tarixi Toronto, Kanada, 1990-93
- ↑ Bogdanov, I. A., Peterburgdagi imoratlar. 2001
- ↑ Desmons, Gilles Parij shahri 2008
- ↑ Benjamin, Walter & Tiedemann, Rolf Arkada loyihasi Garvard 1999
- ↑ „Market Arcade“ (en). Visit Buffalo Niagara. Qaraldi: 2022-yil 30-may.
- ↑ Sommer. „European-like Market Arcade is a 'show stopper'“ (en). Buffalo News. Qaraldi: 2022-yil 30-may.