Xem mã nguồn của Sao Hỏa

{{1000 bài cơ bản}}
{{Mô tả ngắn|Hành tinh}}
{{Thông tin hành tinh
| name                   = Sao Hoả
| symbol                 = [[Tập tin:Mars symbol (bold).svg|24px|♂]]
| image                  = Mars - August 30 2021 - Flickr - Kevin M. Gill.png
| caption                = Ảnh màu thật của Sao Hỏa được chụp bởi [[Nhiệm vụ Sao Hỏa]] vào ngày 30 tháng 8 năm 2021
| background             = #E8AB79
| orbit_ref              = <ref name="VSOP87"/>
| epoch                  = [[J2000]]
| aphelion               = {{convert|249200000|km|AU|comma=gaps|abbr=on|disp=x|<br/><small>(|)</small>}}
| perihelion             = {{convert|206700000|km|AU|comma=gaps|abbr=on|disp=x|<br/><small>(|)</small>}}
| time_periastron        = 21 tháng 6 năm 2022<ref name=horizons-perihelion/>
| semimajor              = {{convert|227939200|km|AU|comma=gaps|abbr=on|disp=x|<br/><small>(|)</small>}}
| eccentricity           = {{val|0,0934}}
| period                 = 686,980 ngày<br/>{{small|(1,880 85 năm; 668,5991 [[Sol (ngày trên sao Hỏa)|sols]])}}<ref name="NasaFactSheet"/>
| synodic_period         = 779,96 ngày<br/>{{small|(2,1354 năm)}}
| avg_speed              = {{convert|24,007|km/s|km/h mph|comma=gaps|abbr=on|disp=x|<br/><small>(|)</small>}}
| inclination            = {{ublist|class=nowrap |{{val|1,850|u=°}} {{small|so với [[mặt phẳng hoàng đạo]]}} |{{val|5.65|u=°}} {{small|so với [[xích đạo]] [[Mặt Trời]]}} |{{val|1,63|u=°}} {{small|so với [[mặt phẳng bất biến]]}}<ref name=Souami_Souchay_2012/>}}
| asc_node               = {{val|49,558|u=°}}
| arg_peri               = {{val|286,502|u=°}}
| mean_anomaly           = 19,412°<ref name="NasaFactSheet"/>
| satellites             = [[Vệ tinh tự nhiên của Sao Hỏa|2]] ([[Phobos (vệ tinh)|Phobos]] và [[Deimos (vệ tinh)|Deimos]])
| allsatellites          = yes
| mean_radius            = 3389,5 ± 0,2 km{{efn|name=best-fit ellipsoid}}<ref name="Seidelmann2007"/>
| equatorial_radius      = 3396,2 ± 0,1 km{{efn|name=best-fit ellipsoid}}<ref name="Seidelmann2007"/><br/>{{small|(0,533 lần Trái Đất)}}
| polar_radius           = 3376,2 ± 0,1 km{{efn|name=best-fit ellipsoid}}<ref name="Seidelmann2007"/><br/>{{small|(0,531 lần Trái Đất)}}
| flattening             = {{val|0,00589|0,00015}} <!-- calculated from data in ref name="Seidelmann2007" -->
| surface_area           = {{val|144,37|e=6|u=km2}}<ref name=A/><br/>{{small|(0,284 lần Trái Đất<!--144,371,391 km2 in [http://www.peeep.us/7437231b]-->)}}
| volume                 = {{val|1,63118|e=11|u=km3}}<ref name=lodders1998/><br/>{{small|(0,151 lần Trái Đất)}}
| mass                   = {{val|6,4171|e=23|u=kg}}<ref name=konopliv2011/><br/>{{small|(0,107 lần Trái Đất)}}
| density                = {{val|3,9335|u=g/cm3}}<ref name="lodders1998"/>
| surface_grav           = {{convert|3,72076|m/s2|ft/s2|comma=gaps|abbr=on|disp=x|<ref name="Hirt2012"/><br/><small>(|; 0,3794&nbsp;''[[Lực G|g]]'')</small>}}
| moment_of_inertia_factor = {{val|0,3644|0,0005}}<ref name="konopliv2011"/>
| escape_velocity        = {{convert|5,027|km/s|km/h mph|comma=gaps|abbr=on|disp=x|<br/><small>(|)</small>}}
| rotation               = {{val|1,02749125|u=ngày}}<ref name=B/><br/> {{RA|24|39|36}}
| sidereal_day           = {{val|1,025957|u=ngày}}<br/>{{RA|24|37|22,7}}<ref name="lodders1998"/>
| rot_velocity           = {{convert|868,22|km/h|m/s km/h mph|order=out|comma=gaps|abbr=on|disp=x|<br/><small>(|)</small>}}
| axial_tilt             = {{val|25,19|u=°}} {{small|so với mặt phẳng quỹ đạo}}<ref name="NasaFactSheet"/>
| right_asc_north_pole   = {{val|317,68143|u=°}}<br/>{{RA|21|10|44}}
| declination            = {{val|52,88650|u=°}}
| albedo                 = {{ublist|class=nowrap |0,170 [[Suất phản chiếu hình học|hình học]]<ref name="MallamaMars"/> |0,25 [[suất phản chiếu Bond|Bond]]<ref name="NasaFactSheet"/>}}
| temp_name1             = [[Kelvin]]
| min_temp_1             = 130&nbsp;K
| mean_temp_1            = 210&nbsp;K<ref name="NasaFactSheet"/>
| max_temp_1             = 308&nbsp;K
| temp_name2             = [[Celsius]]
| min_temp_2             = −143&nbsp;°C<ref name=cold/>
| mean_temp_2            = −63&nbsp;°C
| max_temp_2             = 35&nbsp;°C<ref name=hot/>
| temp_name3             = [[Fahrenheit]]
| min_temp_3             = −226&nbsp;°F<ref name=cold/>
| mean_temp_3            = −82&nbsp;°F
| max_temp_3             = 95&nbsp;°F<ref name=hot/>
| magnitude              = −2,94 đến +1,86<ref name="Mallama_and_Hilton"/>
| angular_size           = 3,5–25,1″<ref name="NasaFactSheet"/>
| atmosphere_ref         = <ref name="NasaFactSheet"/><ref name="barlow08"/>
| surface_pressure       = 0,636 (0,4–0,87)&nbsp;[[kPa]]<br/>0,00628&nbsp;[[Átmốtphe tiêu chuẩn|atm]]
| atmosphere_composition = {{plainlist|
* 95,97% [[carbon dioxide]]
* 1,93% [[argon]]
* 1,89% [[nitơ]]
* 0,146% [[oxy]]
* 0,0557% [[carbon monoxide]]
* 0,0210% [[hơi nước]]
* 0,0100% [[nitơ oxide]]
* 0,00025% [[neon]]
* 0,00008% [[semiheavy water|hydrogen deuterium oxide]]
* 0,00003% [[krypton]]
* 0,00001% [[xenon]]
}}}}

'''Sao Hỏa''' ([[tiếng Anh]]: '''Mars''') hay '''Hỏa Tinh''' ([[chữ Hán]]: 火星) là [[hành tinh]] thứ tư ở [[Hệ Mặt Trời]] và là [[hành tinh đất đá]] ở xa Mặt Trời nhất, với bán kính bé thứ hai so với các hành tinh khác. Sao Hoả có màu cam đỏ do bề mặt của hành tinh được bao phủ bởi lớp vụn [[Sắt(III) oxide|sắt(III) oxit]], do đó còn có tên gọi khác là "hành tinh đỏ".<ref name="Rees2012">{{chú thích sách |title=Universe: The Definitive Visual Guide |url=https://archive.org/details/universe0000unse_f2g0 |date=October 2012 |publisher=Dorling Kindersley |isbn=978-0-7566-9841-6 |editor-last=Rees |editor-first=Martin J. |location=New York |pages=[https://archive.org/details/universe0000unse_f2g0/page/160 160]–161}}</ref><ref name="nasa_hematite" /> Vì bán cầu Bắc của Sao Hoả có [[Bồn trũng Bắc Cực (Sao Hỏa)|bồn trũng Bắc Cực]] chiếm đến 40% diện tích hành tinh, so bán cầu Nam thì bán cầu Bắc phẳng hơn và ít [[hố va chạm]] hơn. [[Khí quyển Sao Hỏa|Khí quyển của Sao Hoả]] khá mỏng với thành phần chính là [[Carbon dioxide|cacbon dioxit]]. Ở hai cực Sao Hoả là lớp băng được làm bằng [[nước]]. Sao Hoả có hai [[vệ tinh tự nhiên]]: [[Phobos (vệ tinh)|Phobos]] và [[Deimos (vệ tinh)|Deimos]].

Một ngày ở trên Sao Hoả dài khoảng 24,5 tiếng và Sao Hoả có các [[mùa]] giống như ở trên Trái Đất, vì hành tinh này có [[Độ nghiêng trục quay|trục quay nghiêng]] 25°. Thời gian để Sao Hoả quay một vòng quanh Mặt Trời là 1,88 năm Trái Đất. Nhiệt độ trên bề mặt Sao Hoả biến thiên khá nhiều, thường rơi khoảng từ −110&nbsp;°C đến 35&nbsp;°C. Vỏ ngoài của Sao Hoả có nhiều nguyên tố [[silicon]], [[oxy]] (trong dạng [[Oxide|oxit]]) và [[sắt]], [[Lớp phủ (địa chất)|lớp phủ]] ở bên trong vỏ chứa [[silicat]] rắn, còn lớp lõi ở bên trong cùng chứa nhiều nguyên tố sắt, [[niken]] và [[lưu huỳnh]]. Sao Hoả hiện tại có nhiều biến động về địa chất, với những cơn [[lốc xoáy]] làm bay bụi và các trận [[động đất]] xảy ra thường xuyên. Trên Sao Hoả có [[Olympus Mons]] là đỉnh núi cao nhất và hẻm núi [[Valles Marineris]] thuộc dạng dài nhất trong Hệ Mặt Trời.

Sao Hoả được hình thành 4,5 tỷ năm trước. Ở Kỷ [[Noachian]] từ khoảng 4,1 đến 3,7 tỷ năm trước, trên bề mặt hành tinh bị [[Phong hóa|phong hoá]] rất mạnh và [[thiên thạch]] đâm rất nhiều, hình thành nên các dãy [[núi lửa]], [[thung lũng]], [[vùng trũng]] và [[biển]]. Kỷ [[Hesperian]] từ 3,7 đến khoảng 3,2–2 tỷ năm trước được đánh dấu bởi các vụ phun trào núi lửa và lũ lụt mạnh, tạo ra những bãi hạ nguồn ngoằn nghèo trên bề mặt. Kỷ [[Amazonian]] từ đó đến nay thì so với các kỷ trước thì ít hoạt động địa chất hơn. Dù có nhiều bằng chứng cho thấy nước ở dạng lỏng đã từng tồn tại khá lâu ở trên Sao Hoả, chưa có bằng chứng cụ thể nào cho thấy [[Sự sống trên Sao Hỏa|sự sống đã từng tồn tại trên Sao Hỏa]].

Sao Hoả là một trong những vật sáng nhất trên [[bầu trời]], khi nhìn vào thì có màu đỏ rất đặc trưng. Vì vậy, người Hoa và Việt Nam đã đặt tên hành tinh này từ nguyên tố [[Hỏa (Ngũ hành)|hoả]] (lửa) trong [[Ngũ hành]]. Trong nhiều thứ tiếng ở châu Âu thì Sao Hoả được đặt tên từ vị thần chiến tranh Hi Lạp ''[[Mars (thần thoại)|Mars]]''. Từ cuối thế kỷ 20, các tàu thám hiểm Sao Hoả như là ''[[Mariner 4]]'' (tàu đầu tiên bay qua Sao Hoả năm 1965), ''[[Mars 2]]'' (vệ tinh nhân tạo Sao Hoả đầu tiên, năm 1971), và ''[[Viking 1]]'' (đáp lần đầu trên Sao Hoả năm 1976) đã tăng sự hiểu biết của loài người về hành tinh này. Hiện tại, năm 2023 có ít nhất 11 tàu còn đang hoạt động trên Sao Hoả đến từ nhiều nước khác nhau. Do nhiều yếu tố, Sao Hoả khả năng cao sẽ là hành tinh thứ hai mà con người đáp xuống và khám phá.

== Tổng quan ==
Cho đến khi tàu ''[[Mariner 4]]'' lần đầu tiên bay ngang qua Sao Hỏa vào năm 1965, đã có nhiều suy đoán về sự có mặt của nước lỏng trên bề mặt hành tinh này. Chúng dựa trên những quan sát về sự biến đổi chu kỳ về độ sáng và tối của những nơi trên bề mặt hành tinh, đặc biệt tại những [[vĩ độ]] vùng cực, nơi có đặc điểm của [[biển]] và [[lục địa]]; những đường kẻ sọc dài và tối ban đầu được cho là những kênh tưới tiêu chứa nước lỏng. Những đường sọc thẳng này sau đó được giải thích như là những [[ảo ảnh (quang học)|ảo ảnh quang học]], mặc dù các chứng cứ địa chất thu thập bởi các tàu thăm dò không gian cho thấy Sao Hỏa có khả năng đã từng có nước lỏng bao phủ trên diện rộng ở bề mặt của nó.<ref name="marswater" /> Năm 2005, dữ liệu từ tín hiệu radar cho thấy sự có mặt của một lượng lớn nước đóng băng ở hai cực,<ref name="specials1" /> và tại các vũng vĩ độ trung bình.<ref name="jsg.utexas.edu" /><ref name="esa050221" /> Robot tự hành Spirit đã lấy được mẫu các hợp chất hóa học chứa phân tử nước vào tháng 3 năm 2007. Tàu đổ bộ ''[[Phoenix (tàu không gian)|Phoenix]]'' đã trực tiếp lấy được mẫu nước đóng băng trong lớp đất nông trên bề mặt vào ngày 31 tháng 7 năm 2008.<ref name="spacecraft1" />

Sao Hỏa có hai [[vệ tinh tự nhiên của Sao Hỏa|vệ tinh]]: [[Phobos (vệ tinh)|Phobos]] và [[Deimos (vệ tinh)|Deimos]], chúng là các [[Vệ tinh tự nhiên|vệ tinh]] nhỏ và dị hình. Đây có thể là các [[tiểu hành tinh]] bị Sao Hỏa bắt được, tương tự như [[5261 Eureka]] - một [[tiểu hành tinh]] [[Thiên thể Troia của Sao Hỏa|Troia của Sao Hỏa]]. Hiện nay có ba tàu quỹ đạo còn hoạt động đang bay quanh Sao Hỏa: ''[[Mars Odyssey]]'', ''[[Mars Express]]'', và ''[[Mars Reconnaissance Orbiter]]''. Trên bề mặt nó có robot tự hành thám hiểm Sao Hỏa (Mars Exploration Rover) ''[[Robot tự hành Opportunity|Opportunity]]'' không còn hoạt động và cặp song sinh với nó robot tự hành ''[[robot tự hành Spirit|Spirit]]'' đã ngừng hoạt động, cùng với đó là những tàu đổ bộ và robot tự hành trong quá khứ-cả thành công lẫn không thành công. Tàu đổ bộ ''Phoenix'' đã hoàn thành phi vụ của nó vào năm 2008. Những quan sát bởi tàu quỹ đạo đã ngừng hoạt động của [[NASA]] ''[[Mars Global Surveyor]]'' chỉ ra chứng cứ về sự dịch chuyển thu nhỏ và mở rộng của chỏm băng cực bắc theo các mùa.<ref name=webster_beasley05/> Tàu quỹ đạo ''[[Mars Reconnaissance Orbiter]]'' của NASA đã thu nhận được các bức ảnh cho thấy khả năng có nước chảy trong những tháng nóng nhất trên sao Hỏa.<ref>{{Chú thích web |url=http://www.nasa.gov/mission_pages/MRO/news/mro20110804.html |title=NASA - NASA Spacecraft Data Suggest Water Flowing on Mars |publisher=Nasa.gov |date=ngày 4 tháng 8 năm 2011 |access-date=ngày 19 tháng 9 năm 2011 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304075750/http://www.nasa.gov/mission_pages/MRO/news/mro20110804.html |url-status=live }}</ref>

== Đặc tính vật lý ==
[[Tập tin:Mars Earth Comparison.png|nhỏ|trái|So sánh kích cỡ của Trái Đất và Sao Hỏa.]]

Bán kính của Sao Hỏa xấp xỉ bằng một nửa bán kính của Trái Đất, với diện tích bề mặt chi hơi nhỏ hơn tổng diện tích đất liền của Trái Đất.<ref name="nssdc" /> Tỷ trọng của nó nhỏ hơn của Trái Đất, với [[thể tích]] chỉ bằng 15% thể tích Trái Đất và [[khối lượng]] chỉ bằng 11%, do đó chỉ bằng 38% trọng lực bề mặt của Trái Đất. Trong khi Sao Hỏa có đường kính và khối lượng lớn hơn [[Sao Thủy]] thì Sao Thủy lại có tỷ trọng cao hơn. Điều này làm cho hai hành tinh có giá trị gia tốc hấp dẫn tại bề mặt gần bằng nhau-của Sao Hỏa chỉ lớn hơn có 1%. Sao Hỏa cũng là hành tinh có giá trị kích thước, khối lượng và gia tốc hấp dẫn bề mặt ở giữa khi so với Trái Đất và Mặt Trăng (Mặt Trăng có đường kính bằng một nửa của Sao Hỏa, trong khi Trái Đất có đường kính gấp đôi Sao Hỏa; Trái Đất có khối lượng gấp chín lần khối lượng Sao Hỏa trong khi Mặt Trăng có khối lượng chỉ bằng một phần chín so với Sao Hỏa). Màu sắc vàng cam của bề mặt Sao Hỏa là do lớp phủ chứa [[sắt(III) oxide]], thường được gọi là hematit, hay rỉ sét.<ref name="rust"/> Những màu sắc bề mặt phổ biến khác bao gồm vàng, nâu, màu nâu vàng và hơi xanh lục, tùy thuộc vào những khoáng sản có mặt.

=== Địa chất ===
{{chính|Địa chất trên Sao Hỏa}}

{{xem thêm|Màu sắc của bề mặt sao Hỏa}}[[Tập tin:Mars interior.jpg|nhỏ|trái|Minh họa cấu trúc bên trong Sao Hỏa]]

Tương tự Trái Đất, Sao Hỏa đặc trưng với một lõi kim loại dày bao phủ bởi một lớp vật chất ít dày hơn. Những mô hình hiện tại về bên trong Sao Hỏa chỉ ra lõi của nó chứa chủ yếu là [[sắt]] và [[nickel]] với khoảng 16-17% [[lưu huỳnh]]. Lõi [[Sắt(II) sulfit|sắt(II) sunfit]] này có trạng thái lỏng một phần, và được cho là giàu nguyên tố nhẹ gấp hai lần lõi Trái Đất. Lõi được bao quanh bởi một [[Lớp phủ (địa chất)|lớp phủ]] silicat, lớp này hình thành lên sự kiến tạo và đặc điểm núi lửa của hành tinh, nhưng hiện nay những hoạt động này đã ngừng hẳn. Bên cạnh silicon và oxy, những nguyên tố phổ biến nhát trong vỏ sao Hỏa là sắt, ma-giê, nhôm, canxi và kali. Độ dày trung bình của lớp vỏ là khoảng 50&nbsp;km, với phần dày nhất lên tới 125&nbsp;km.<ref name="jacque03" /> Để so sánh, vỏ trái Đất trung bình dày 40&nbsp;km, chỉ bằng một phần ba Sao Hỏa khi so với tỉ lệ đường kính của hai hành tinh.

Sao Hỏa có hoạt động địa chấn, với InSight ghi nhận được hơn 450 trận động đất và các sự kiện liên quan trong năm 2019. Trong năm 2021, xuất hiện báo cáo rằng dự trên mười một trận động đất cường độ thấp trên Sao Hỏa được phát hiện bởi InSight, lõi sao Hỏa quả thực ở dạng lỏng và có bán kính vào khoảng 1830±40&nbsp;km và nhiệt độ khoảng 1900-2000 K. Bán kính lõi sao Hỏa chiếm hơn một nửa bán kính của hành tinh và bằng khoảng một nửa bán kính lõi Trái Đất. Điều này lớn hơn những gì các mô hình dự đoán, cho thấy rằng phần lõi chưa một lượng nguyên tố nhẹ như oxy và hidro cùng với hợp kim sắt-nickel và khoảng 15% lưu huỳnh.

Lõi sao Hỏa được che bởi một lớp phủ đá, nhưng dường như không có một lớp tương tự như lớp phủ dưới của Trái Đất. Lớp vỏ này dường như ở trạng thái rắn xuống tới độ sâu khoảng 500&nbsp;km, nơi mà vùng vận tốc thấp (quyển mềm nóng chảy một phần) bắt đầu. Dưới vùng quyển mềm, vận tốc của các sóng địa chấn bắt đầu tăng trở lại. Ở độ sâu 1050&nbsp;km là ranh giới của vùng chuyển tiếp. Trên bề mặt sao Hỏa có một lớp vỏ với độ dày trung bình khoảng 24–72&nbsp;km.

Dựa trên những quan sát từ các tàu quỹ đạo và kết quả phân tích mẫu [[thiên thạch Sao Hỏa]], các nhà khoa học nhận thấy bề mặt Sao Hỏa có thành phần chủ yếu từ [[đá bazan]]. Một số chứng cứ cho thấy có nơi trên bề mặt Sao Hỏa giàu silic hơn bazan, và có thể giống với đá [[andesit]] ở trên Trái Đất; những chứng cứ này cũng có thể được giải thích bởi sự có mặt của [[silic dioxide]] (silica glass). Đa phần bề mặt của hành tinh được bao phủ một lớp bụi mịn, dày của [[sắt(III) oxide]].<ref name="sci300a" /><ref name="sci300b" />

Mặc dù Sao Hỏa không còn thấy sự hoạt động của một [[từ trường]] trên toàn cầu,<ref name="magnetosphere"/> các quan sát cũng chỉ ra là nhiều phần trên lớp vỏ hành tinh bị từ hóa, và sự đảo ngược cực từ luân phiên đã xảy ra trong quá khứ. Những đặc điểm [[cổ từ học]] đối với những khoáng chất dễ bị từ hóa này có tính chất rất giống với [[kiến tạo mảng#giải thích về vằn từ|những dải vằn từ luân phiên nhau trên nền đại dương của Trái Đất]]. Một lý thuyết được công bố năm 1999 và được tái kiểm tra vào tháng 10 năm 2005 (nhờ những dữ liệu từ tàu ''[[Mars Global Surveyor]]''), theo đó những dải này thể hiện hoạt động [[kiến tạo mảng]] trên Sao Hỏa khoảng 4 tỷ năm trước, trước khi sự vận động [[thuyết dynamo|dynamo]] của hành tinh bị suy giảm và dẫn đến sự mất hoàn toàn của từ trường toàn cầu bao quanh hành tinh đỏ.<ref name="plates"/>

Trong thời gian [[lịch sử Hệ Mặt Trời|hình thành hệ Mặt Trời]], Sao Hỏa được tạo ra từ [[đĩa tiền hành tinh]] quay quanh Mặt Trời do kết quả của các [[quá trình ngẫu nhiên]] của sự vận động đĩa tiền hành tinh. Trên Sao Hỏa có nhiều đặc trưng hóa học khác biệt do vị trí của nó trong hệ Mặt Trời. Trên hành tinh này, các nguyên tố với điểm sôi tương đối thấp như clo, phosphor và lưu huỳnh có mặt nhiều hơn so với trên Trái Đất; các nguyên tố này có lẽ đã bị đẩy khỏi những vùng gần Mặt Trời bởi [[gió Mặt Trời]] trong giai đoạn hình thành Thái Dương hệ.<ref name=ssr96_1_4_197/>

Ngay sau khi hình thành lên các hành tinh, tất cả chúng đều chịu những đợt bắn phá lớn của các thiên thạch ("[[Late Heavy Bombardment]]"). Khoảng 60% bề mặt Sao Hỏa còn để lại chứng tích những đợt va chạm trong thời kỳ này.<ref name=zharkov93/><ref name=icarus165_1/><ref name=barlow88/> Phần bề mặt còn lại có lẽ thuộc về một lòng chảo va chạm rộng lớn hình thành trong thời gian đó—chứng tích của một lòng chảo va chạm khổng lồ ở bán cầu bắc Sao Hỏa, dài khoảng 10.600&nbsp;km và rộng 8.500&nbsp;km, hay gần bốn lần lớn hơn [[lòng chảo cực nam Aitken]] của Mặt Trăng, lòng chảo lớn nhất từng được phát hiện.<ref name=northcratersn/><ref name=northcraterguard/> Các nhà thiên văn cho rằng trong thời kỳ này Sao Hỏa đã bị va chạm với một thiên thể kích cỡ tương đương với [[Sao Diêm Vương|Pluto]] cách nay bốn tỷ năm. Sự kiện này được cho là nguyên nhân gây nên sự khác biệt về địa hình giữa bán cầu bắc và bán cầu nam của Sao Hỏa, tạo nên lòng chảo Borealis bao phủ 40% diện tích bề mặt hành tinh.<ref name=sciam080627/><ref name=nyt080626/>

Lịch sử địa chất của Sao Hỏa có thể tách ra thành nhiều chu kỳ, nhưng bao gồm ba giai đoạn lớn sau:<ref name=jog91/><ref name=ssr_96_1_4/>
* '''Kỷ Noachis''' (đặt tên theo [[Noachis Terra]]): Giai đoạn hình thành những bề mặt cổ nhất hiện còn tồn tại trên Sao Hỏa, cách nay từ 4,5 tỷ năm đến 3,5 tỷ năm trước. Bề mặt hành tinh ở thời kỳ Noachis đã bị cày xới bởi rất nhiều cú va chạm lớn. Cao nguyên [[Tharsis]], cao nguyên núi lửa, được cho là đã hình thành trong thời kỳ này. Cuối thời kỳ này bề mặt hành tinh bị bao phủ bởi những trận lụt lớn.
* '''Kỷ Hesperia''' (đặt tên theo Hesperia Planum): 3,5 tỷ năm đến 2,9–3,3 tỷ năm trước. Kỷ Hesperia đánh dấu bởi sự hình thành và mở rộng của các đồng bằng nham thạch núi lửa.
* '''Kỷ Amazon''' (đặt tên theo [[Amazonis Planitia]]): thời gian từ 2,9–3,3 tỷ năm trước cho đến ngày nay. Bề mặt hành tinh trong kỷ Amazon chịu một số ít các hố va chạm thiên thạch, nhưng đặc tính của các hố va chạm cũng khá đa dạng. Ngọn núi [[Olympus Mons]] hình thành trong kỷ này, cùng với các dòng nham thạch ở khắp nơi trên Sao Hỏa.

Một số hoạt động địa chất vẫn còn diễn ra trên Sao Hỏa. Trong thung lũng Athabasca ([[Athabasca Valles]]) có những vỉa dung nham niên đại tới 200 triệu năm ([[năm|Mya]]). Nước chảy trong những địa hào (graben) dọc ở vùng Cerberus diễn ra ở thời điểm 20 Mya, ám chỉ những sự xâm thực của mac ma núi lửa trong thời gian gần đây.<ref name=ag44_4/> Ngày 19 tháng 2 năm 2008, ảnh chụp từ tàu ''[[Mars Reconnaissance Orbiter]]'' cho thấy chứng cứ về vụ sạt lở đất đá từ một vách núi cao 700 m.<ref name=dc080304/>

=== Đất ===
{{chính|Đất trên Sao Hỏa}}

Tàu đổ bộ ''[[Phoenix (tàu không gian)|Phoenix]]'' gửi dữ liệu về cho thấy đất trên Sao Hỏa có tính kiềm yếu và chứa các nguyên tố như [[magiê]], [[natri]], [[kali]] và [[clo]]. Những dưỡng chất này được tìm thấy trong đất canh tác trên Trái Đất, và cần thiết cho sự phát triển của thực vật.<ref name=bbc080627/> Các thí nghiệm thực hiện bởi tàu đổ bộ cho thấy đất của Sao Hỏa có độ [[base]] [[pH]] bằng 8,3, và chứa dấu vết của [[muối (hóa học)|muối]] [[perchlorat]].<ref name="marssalt"/><ref name=jpl_soil/>

[[Tập tin:Tharsis Tholus block.JPG|trái|nhỏ|upright|Khe đất hẹp (streak) ở vùng Tharsis Tholus, chụp bởi thiết bị Hirise. Nó nằm ở giữa bên trái bức ảnh này (hình mũi kim). [[Tharsis Tholus]] nằm ở ngay bên phải ngoài bức ảnh.]]

Khe đất hẹp (streak) thường xuất hiện trên khắp bề mặt Sao Hỏa và những cái mới thường xuất hiện trên các sườn dốc của các hố va chạm, trũng hẹp và thung lũng. Khe đất hẹp ban đầu có màu tối và theo thời gian nó bị nhạt màu dần. Thỉnh thoảng các rãnh này có mặt ở trong một vùng nhỏ hẹp sau đó chúng bắt đầu kéo dài ra hàng trăm mét. Khe rãnh hẹp cũng đã được quan sát thấy ở cạnh của các tảng đá lớn và những chướng ngại vật trên đường lan rộng của chúng. Các lý thuyết đa số cho rằng những khe rãnh hẹp có màu tối do chúng nằm ở dưới những lớp đất sau đó bị lộ ra bề mặt do tác động của quá trình sạt nở đất của bụi sáng màu hay các trận bão bụi.<ref name=jpl_dust_devil/> Một số cách giải thích khác lại trực tiếp hơn khi cho rằng có sự tham gia của [[nước]] hay thậm chí là sự sinh trưởng của các tổ chức sống.<ref name=gpl29_23_41/><ref name=oleb33_4_515/>

=== Thủy văn ===
{{chính|Nước trên Sao Hỏa}}
[[Tập tin:Nasa mars opportunity rock water 150 eng 02mar04.jpg|nhỏ|Ảnh vi mô chụp bởi robot ''[[Robot tự hành Opportunity|Opportunity]]'' về dạng [[kết hạch]] màu xám của khoáng vật [[hematit]], ám chỉ sự tồn tại trong quá khứ của nước lỏng]]
[[Tập tin:Centauri Montes Region of Mars, 1999 and 2005.jpg|nhỏ|Khe xói mới hình thành trong hố ở vùng Centauri Montes]]

Nước lỏng không thể tồn tại trên bề mặt Sao Hỏa do [[áp suất khí quyển]] của nó hiện nay rất thấp, ngoại trừ những nơi có cao độ thấp nhất trong một chu kỳ ngắn.<ref name="h" /><ref name=jgr110/> Hai mũ băng ở các cực dường như chứa một lượng lớn [[nước]].<ref name="kostama"/><ref name=sci299/> Thể tích của nước băng ở mũ băng cực nam nếu bị tan chảy có thể đủ bao phủ toàn bộ bề mặt hành tinh đỏ với độ dày khoảng 11 mét.<ref name=nasa070315/> Lớp manti của [[tầng băng vĩnh cửu]] mở rộng từ vùng cực đến vĩ độ khoảng 60°.<ref name="kostama" />

Một lượng lớn nước băng được cho là nằm ẩn dưới [[băng quyển]] dày của Sao Hỏa. Dữ liệu radar từ tàu ''[[Mars Express]]'' và ''[[Mars Reconnaissance Orbiter]]'' đã chỉ ra trữ lượng lớn nước băng ở hai cực (tháng 7 năm 2005)<ref name="specials1"/><ref name=bbc040124/> và ở những vùng vĩ độ trung bình (tháng 11 năm 2008).<ref name="jsg.utexas.edu"/> Tàu đổ bộ Phoenix đã trực tiếp lấy được mẫu nước băng trong lớp đất nông vào ngày 31 tháng 7 năm 2008.<ref name="spacecraft1"/>

[[địa mạo học|Địa mạo]] trên Sao Hỏa gợi ra một cách mạnh mẽ rằng nước lỏng đã từng có thời điểm tồn tại trên bề mặt hành tinh này. Cụ thể, những mạng lưới thưa khổng lồ phân tán trên bề mặt, gọi là [[thung lũng chảy thoát]] ([[outflow channels]]), xuất hiện ở 25 vị trí trên bề mặt hành tinh. Đây được cho là dấu tích của sự [[xói mòn|xâm thực]] diễn ra trong thời kỳ đại hồng thủy giải phóng nước lũ từ tầng chứa nước dưới bề mặt, mặc dù một vài đặc điểm cấu trúc này được giả thuyết là do kết quả của tác động từ băng hà hoặc dung nham núi lửa.<ref name=Kerr2005/><ref name=Jaeger2007/> Những con kênh trẻ nhất có thể hình thành trong thời gian gần đây với chỉ vài triệu năm tuổi.<ref name=nature434/> Ở những nơi khác, đặc biệt là những vùng cổ nhất trên bề mặt Sao Hỏa, ở tỷ lệ nhỏ hơn, những mạng lưới thung lũng ([[Valley networks (Mars)|networks of valleys]]) hình cây trải rộng trên một tỷ lệ diện tích lớn của cảnh quan địa hình. Những thung lũng đặc trưng này và sự phân bố của chúng hàm ý mạnh mẽ rằng chúng hình thành từ các [[dòng chảy mặt]], kết quả của những trận mưa hay tuyết rơi trong giai đoạn sớm của lịch sử Sao Hỏa. Sự vận động của dòng nước ngầm và sự thoát của nó ([[groundwater sapping]]) có thể đóng một vai trò phụ quan trọng trong một số mạng lưới, nhưng có lẽ lượng mưa là nguyên nhân gây ra những khe rãnh trong mọi trường hợp.<ref name=CraddockHoward2002/>

Cũng có hàng nghìn đặc điểm dọc các [[hố va chạm]] và hẻm vực giống với các khe xói ([[gully]]) trên Trái Đất. Những khe xói này có xu hướng xuất hiện trên các cao nguyên ở bán cầu nam và gần xích đạo. Một số nhà khoa học đề xuất là quá trình hình thành của chúng đòi hỏi có sự tham gia của nước lỏng, có lẽ từ sự tan chảy của băng,<ref name=sci288/><ref name=nasa061206/> mặc dù những người khác lại cho rằng cơ chế hình thành có sự tham gia của lớp băng [[Carbon dioxide|cacbon dioxide]] vĩnh cửu hoặc do sự chuyển động của bụi khô.<ref name=bbc061206/><ref name=nasa061206b/> Không một phần biến dạng nào của các khe xói được hình thành bởi quá trình [[phong hoá|phong hóa]] và không có một hố va chạm nào xuất hiện trên những khe xói, điều này chứng tỏ những đặc điểm này còn rất trẻ, thậm chí các khe xói được hình thành chỉ trong những ngày gần đây.<ref name=nasa061206/>

Những đặc trưng địa chất khác, như [[châu thổ]] và quạt bồi tích ([[alluvial fan]]s) tồn tại trong các miệng hố lớn, cũng là bằng chứng mạnh về những điều kiện nóng hơn, ẩm ướt hơn trên bề mặt trong một số thời điểm ở giai đoạn lịch sử ban đầu của Sao Hỏa.<ref name=Lewis2006/> Những điều kiện này cũng yêu cầu cần sự xuất hiện của những [[hồ]] nước lớn phân bố trên diện rộng của bề mặt hành tinh, mà ở những hồ này cũng có những bằng chứng độc lập về khoáng vật học, trầm tích học và địa mạo học.<ref name=Matsubara2011/> Một số nhà khoa học thậm chí còn lập luận rằng ở một số thời điểm trong quá khứ, nhiều đồng bằng thấp ở bán cầu bắc của hành tinh đã thực sự bị bao phủ bởi những đại dương sâu hàng trăm mét, mặc dù vậy vấn đề này vẫn còn nhiều tranh luận.<ref name=Head1999/>

Cũng có thêm các dữ kiện khác về nước lỏng đã từng tồn tại trên bề mặt Sao Hỏa nhờ việc xác định được những chất khoáng đặc biệt như [[hematit]] và [[goethit]], cả hai đôi khi được hình thành trong sự có mặt của nước lỏng.<ref name=nasa040303/> Một số chứng cứ trước đây được cho là ám chỉ sự tồn tại của các đại dương và các con sông cổ đã bị phủ nhận bởi việc nghiên cứu từ các bức ảnh độ phân giải cao từ tàu Mars Reconnaissance Orbiter.<ref name=sci317/> Năm 2004, robot ''Opportunity'' phát hiện khoáng chất [[jarosit]]. Khoáng chất này chỉ hình thành trong môi trường nước a xít, đây cũng là biểu hiện của việc nước lỏng đã từng tồn tại trên Sao Hỏa.<ref name=nasa101001/>

==== Chỏm băng ở các cực ====
{{multiple image
| align = right
| direction = vertical
| width = 230
| image1 = Mars NPArea-PIA00161.jpg
| caption1 = Tàu [[chương trình Viking|Viking]] chụp chỏm băng cực bắc Sao Hỏa
| image2 = South_Polar_Cap_of_Mars_during_Martian_South_summer_2000.jpg
| caption2 = Chỏm băng cực nam chụp bởi Mars Global Surveyor năm 2000
}}

Sao Hỏa có hai chỏm băng vĩnh cửu ở các cực. Khi mùa đông tràn đến một cực, chỏm băng liên tục nằm trong bóng tối, bề mặt bị đông lạnh và gây ra sự tích tụ của 25–30% [[bầu khí quyển]] thành những phiến [[Đá khô|băng khô]] [[cacbon dioxide|CO<sub>2</sub>]].<ref name=icarus169/> Khi vùng cực chuyển sang mùa hè, các chỏm băng bị [[ánh sáng Mặt Trời]] chiếu liên tục, băng khô CO<sub>2</sub> [[thăng hoa]], dẫn đến những cơn gió khổng lồ quét qua vùng cực với tốc độ 400&nbsp;km/h. Những hoạt động theo mùa này đã vận chuyển lượng lớn bụi và hơi nước, tạo ra những đám [[mây ti]] lớn, băng giá giống như trên Trái Đất. Những đám mây băng giá này đã được robot ''Opportunity'' chụp vào năm 2004.<ref name="clouds"/>

Hai chỏm băng ở cực chứa chủ yếu nước đóng băng. Cacbon dioxide đóng băng thành một lớp tương đối mỏng dày khoảng 1 mét trên bề mặt chỏm băng cực bắc chỉ trong thời gian mùa đông, trong khi chỏm băng cực nam có lớp băng khô cacbon dioxide vĩnh cửu dày tới 8 mét.<ref name=darling_marspoles/> Chỏm băng cực bắc có đường kính khoảng 1.000 kilômét trong thời gian mùa hè ở bán cầu bắc Sao Hỏa,<ref name=mira/> và chứa khoảng 1,6 triệu km khối băng, và nếu trải đều ra thì chỏm băng này dày khoảng 2&nbsp;km.<ref name="brown"/> ([[Lớp phủ băng ở Greenland]] có thể tích khoảng 2,85 triệu km³.) Chỏm băng cực nam có đường kính khoảng 350&nbsp;km và dày tới 3&nbsp;km.<ref name="phillips"/> Tổng thể tích của chỏm băng cực nam cộng với lượng băng tàng trữ ở những lớp kế tiếp ước lượng vào khoảng 1,6 triệu km³.<ref name=sci315/> Cả hai cực có những rãnh băng hà hình xoắn ốc, mà các nhà khoa học cho là được hình thành từ sự nhận được lượng nhiệt [[Mặt Trời|Mặt trời]] khác nhau theo từng nơi, kết hợp với sự thăng hoa của băng và tích tụ của hơi nước.<ref name=geo32/><ref name=eas080922/>

Sự đóng băng theo mùa ở một số vùng gần chỏm băng cực nam làm hình thành một lớp băng khô (hoặc tấm) trong suốt dày 1 mét trên bề mặt. Khi mùa xuân đến, những vùng này ấm dần lên, áp suất được tạo ra ở dưới lớp băng khô do sự thăng hoa của CO<sub>2</sub>, đẩy lớp này căng lên và cuối cùng phá bung nó ra. Điều này dẫn đến sự hình thành những mạch phun trên Sao Hỏa ở cực nam ([[Martian geyser]]) chứa hỗn hợp khí CO<sub>2</sub> với bụi hoặc cát bazan đen. Quá trình này diễn ra nhanh chóng, được quan sát từ các tàu quỹ đạo trong không gian với tốc độ thay đổi chỉ diễn ra trong vài ngày, tuần hoặc tháng, một tốc độ rất nhanh so với các hiện tượng địa chất khác—đặc biệt đối với Sao Hỏa. Ánh sáng Mặt Trời xuyên qua lớp băng khô trong suốt, làm ấm lớp vật liệu tối ở bên dưới, tạo ra áp suất đẩy khí lên tới 161&nbsp;km/h qua những vị trí băng mỏng. Bên dưới những phiến băng, khí cũng làm xói mòn nền đất, giật những hạt cát lỏng lẻo và tạo ra những hình thù giống mạng nhện bên dưới lớp băng.<ref name=2006-100/><ref name=Kieffer2000/><ref name=Portyankina/><ref name=Hugh2006/>

=== Địa lý ===
{{chính|Địa lý trên Sao Hỏa}}
[[Tập tin:MarsTopoMap-PIA02031 modest.jpg|phải|nhỏ|250px|Cao nguyên núi lửa (đỏ) và lòng chảo va chạm (xanh) chiếm phần lớn trong bản đồ địa hình của Sao Hỏa]]

Mặc dù được công nhận nhiều là những người đã vẽ bản đồ [[Mặt Trăng]], [[Johann Heinrich Mädler]] và [[Wilhelm Beer]] cũng là hai người đầu tiên vẽ bản đồ Sao Hỏa. Họ đã nhận ra rằng hầu hết đặc điểm trên bề mặt Sao Hỏa là vĩnh cửu và nhờ đó đã xác định được một cách chính xác chu kỳ tự quay của hành tinh này. Năm 1840, Mädler kết hợp 10 năm quan sát để vẽ ra tấm bản đồ địa hình đầu tiên trên Sao Hỏa. Tuy không đặt tên cho những vị trí đặc trưng, Beer và Mädler đơn giản chỉ gán chữ cho chúng; ví dụ Vịnh Meridiani (Sinus Meridiani) được đặt tên với chữ "''a.''"<ref name=sheehan_ch04/>

Ngày nay, các đặc điểm trên Sao Hỏa được đặt tên theo nhiều nguồn khác nhau. Những đặc điểm theo suất phản chiếu quang học được đặt tên trong thần thoại. Các hố lớn hơn 60&nbsp;km được đặt tên để tưởng nhớ những nhà khoa học và văn chương và những người đã đóng góp cho việc nghiên cứu Sao Hỏa. Những hố nhỏ hơn 60&nbsp;km được đặt tên theo các thị trấn và ngôi làng trên Trái Đất với dân số nhỏ hơn 100.000 người. Những thung lũng lớn được đặt tên theo từ "Sao Hỏa" và các ngôi sao trong nghĩa của các ngôn ngữ khác nhau, những thung lũng nhỏ được đặt tên theo các con sông.<ref>{{Chú thích web |url=http://planetarynames.wr.usgs.gov/Page/Categories |ngày truy cập=2011-11-23 |tựa đề=Planetary Names: Categories for Naming Features on Planets and Satellites |archive-date=2014-08-09 |archive-url=https://www.webcitation.org/6RhuP6PrY?url=http://planetarynames.wr.usgs.gov/Page/Categories |url-status=live }}</ref>

Những đặc điểm có suất phản chiếu hình học lớn ([[albedo]]) mang nhiều tên gọi cũ, nhưng thường được thay đổi để phản ánh những hiểu biết mới về bản chất của đặc điểm. Ví dụ, tên gọi ''Nix Olympica'' (tuyết ở ngọn Olympus) được đổi thành ''[[Olympus Mons]]'' (núi Olympus).<ref name=viking_1950_2000/> Bề mặt Sao Hỏa khi quan sát từ Trái Đất được chia ra thành loại vùng, với suất phản chiếu hình học khác nhau. Những đồng bằng nhạt màu bao phủ bởi bụi và cát trong màu đỏ của sắt oxide từng được cho là các 'lục địa' và đặt tên như [[Arabia Terra]] (''vùng đất Ả Rập'') hay [[Amazonis Planitia]] (''[[đồng bằng Amazon]]''). Những vùng tối màu được coi là các biển, như [[Mare Erythraeum]] (biển Erythraeum), Mare Sirenum và [[Aurorae Sinus]]. Vùng tối lớn nhất khi nhìn từ Trái Đất là [[Syrtis Major Planum]].<ref name=seds_huygens/> Chỏm băng vĩnh cửu cực bắc được đặt tên là [[Planum Boreum]], và [[Planum Australe]].

Xích đạo của Sao Hỏa được xác định bởi sự tự quay của nó, nhưng vị trí của [[kinh tuyến gốc]] được quy ước cụ thể, như kinh tuyến [[Greenwich]] của Trái Đất. Bằng cách lựa chọn một điểm bất kỳ, năm 1830 Mädler và Beer đã chọn lấy một đường trong bản đồ đầu tiên của họ về hành tinh đỏ. Sau khi tàu [[Mariner 9]] cung cấp thêm những bức ảnh về bề mặt Sao Hỏa năm 1972, một miệng hố nhỏ (sau này gọi là [[Airy-0]]), nằm trong [[Sinus Meridiani]] ("vịnh Kinh Tuyến"), được chọn làm định nghĩa cho kinh độ 0,0° để phù hợp với lựa chọn ban đầu của hai ông.<ref name=archinal_caplinger/>

Do Sao Hỏa không có đại dương và vì vậy không có 'mực nước biển', nên các nhà khoa học phải lựa chọn một bề mặt có cao độ bằng 0, tương tự như mực nước biển, làm bề mặt tham chiếu; mặt này được gọi là ''areoid'' <ref name=NASAMola2007/> của Sao Hỏa, tương tự như [[geoid]] của Trái Đất. Cao độ 0 được xác định tại độ cao mà ở đó áp suất khí quyển Sao Hỏa bằng 610,5&nbsp;[[Pascal (đơn vị)|Pa]] (6,105&nbsp;mbar).<ref name=pers66/> Áp suất này tương ứng với [[điểm ba trạng thái]] của nước, và bằng khoảng 0,6% áp suất tại mực nước biển trên Trái Đất (0,006&nbsp;atm).<ref name=lunine99/> Ngày nay, mặt geoid hay areoid được xác định một cách chính xác nhờ những vệ tinh khảo sát trường hấp dẫn của Trái Đất và Sao Hỏa.

{{wide image|Victoria_Crater%2C_Cape_Verde-Mars.jpg|1100px|Ảnh màu gần đúng về miệng hố [[Victoria Crater|Victoria]], chụp bởi robot tự hành Opportunity. Nó được chụp trong thời gian ba tuần từ 16 tháng 10 – 6 tháng 11 năm 2006.}}

==== Địa hình va chạm ====
Địa hình Sao Hỏa có hai điểm khác biệt rõ rệt: những vùng đồng bằng bắc bán cầu bằng phẳng do tác động của dòng chảy dung nham ngược hẳn với vùng cao nguyên, những hố va chạm cổ ở bán cầu nam. Một nghiên cứu năm 2008 cho thấy chứng cứ ủng hộ lý thuyết đề xuất năm 1980 rằng, khoảng bốn tỷ năm trước, bán cầu bắc của Sao Hỏa đã bị một thiên thể kích cỡ một phần mười đến một phần ba Mặt Trăng đâm vào. Nếu điều này đúng, bán cầu bắc Sao Hỏa sẽ có một hố va chạm với [[chiều dài]] tới 10.600&nbsp;km và rộng tới 8.500&nbsp;km, hay gần bằng diện tích của châu Âu, châu Á và lục địa Australia cộng lại, và hố va chạm này sẽ vượt qua [[South Pole-Aitken basin|lòng chảo cực nam Aitken]], được coi là lòng chảo va chạm lớn nhất trong hệ Mặt Trời hiện nay.<ref name=northcratersn/><ref name=northcraterguard />

Bề mặt Sao Hỏa có rất nhiều [[hố va chạm]]: có khoảng 43.000 hố với đường kính lớn hơn hoặc bằng 5&nbsp;km đã được phát hiện.<ref name=wright03/> Hố lớn nhất được công nhận là lòng chảo va chạm [[Hellas Planitia|Hellas]], với đặc trưng suất phản chiếu hình học có thể nhìn thấy rõ từ Trái Đất.<ref name=ucar_geography/> Do Sao Hỏa có kích thước và khối lượng nhỏ hơn, nên xác suất để một vật thể va chạm vào Sao Hỏa bằng khoảng một nửa so với Trái Đất. Sao Hỏa nằm gần vành đai tiểu hành tinh hơn, nên khả năng nó bị những vật thể từ nơi này va chạm vào là cao hơn. Hành tinh đỏ cũng bị các [[sao chổi]] chu kỳ ngắn va vào với khả năng lớn, do những sao chổi này nằm gần bên trong quỹ đạo của Sao Mộc.<ref name=emp9/> Mặc dù vậy, hố va chạm trên Sao Hỏa vẫn ít hơn nhiều so với trên Mặt Trăng, do bầu khí quyển mỏng của nó cũng có tác dụng bảo vệ những thiên thạch nhỏ chạm tới bề mặt. Một số hố va chạm có hình thái gợi ra rằng chúng bị ẩm ướt sau một thời gian thiên thạch va chạm xuống bề mặt.<ref name=emp45/>

==== Những vùng kiến tạo ====
[[Tập tin:Olympus Mons alt.jpg|phải|nhỏ|Ảnh chụp núi lửa [[Olympus Mons]], núi cao nhất trong hệ Mặt Trời]]

[[Núi lửa hình khiên]] [[Olympus Mons]] có [[chiều cao]] tới 25&nbsp;km và là ngọn núi cao nhất trong hệ Mặt Trời.<ref name=glenday09/> Nó là ngọn núi lửa đã tắt nằm trong vùng cao nguyên rộng lớn [[Tharsis]], vùng này cũng chứa một vài ngọn núi lửa lớn khác. Olympus Mons cao gấp ba lần [[everest|núi Everest]], với [[chiều cao]] trên 8,8&nbsp;km. Cũng chú ý rằng, ngoài những hoạt động kiến tạo, kích thước của hành tinh cũng giới hạn cho [[chiều cao]] của những ngọn núi trên bề mặt của nó.<ref name=scsdes49/>

Hẻm vực lớn [[Valles Marineris]] (tiếng Latin của '' thung lũng [[chương trình Mariner|Mariner]]'', hay còn gọi là Agathadaemon trong những tấm bản đồ kênh đào Sao Hỏa cũ), có [[chiều dài]] tới 4.000&nbsp;km và độ sâu khoảng 7&nbsp;km. [[Chiều dài]] của Valles Marineris tương đương với [[chiều dài]] của châu Âu và chiếm tới một phần năm chu vi của Sao Hỏa. Hẻm núi [[Grand Canyon]] trên Trái Đất có [[chiều dài]] 446&nbsp;km và sâu gần 2&nbsp;km. Valles Marineris được hình thành là do sự trồi lên của vùng cao nguyên Tharsis làm cho lớp vỏ hành tinh ở vùng Valles Marineris bị tách giãn và sụt xuống. Năm 2012, người ta đề xuất rằng vùng thung lũng không chỉ là một dải đất hẹp mà còn là một mảng có chuyển động nằm ngang nằm ở ranh giới 150&nbsp;km, khiến Sao Hỏa trở thành hành tinh có khả năng sắp xếp 2 vùng kiến tạo.<ref name="tectonic">{{Chú thích web|url=http://newsroom.ucla.edu/portal/ucla/ucla-scientist-discovers-plate-237303.aspx|title=UCLA scientist discovers plate tectonics on Mars |publisher=UCLA|date=ngày 9 tháng 8 năm 2012|access-date=ngày 13 tháng 8 năm 2012|author=Wolpert, Stuart|archive-url=https://web.archive.org/web/20120812215548/http://newsroom.ucla.edu/portal/ucla/ucla-scientist-discovers-plate-237303.aspx|archive-date=ngày 12 tháng 8 năm 2012|url-status=dead}}</ref><ref name="Lin, An">{{Chú thích tạp chí|last=Lin|first=An|title=Structural analysis of the Valles Marineris fault zone: Possible evidence for large-scale strike-slip faulting on Mars|journal=Lithosphere|volume=4|issue=4|pages=286–330|date=ngày 4 tháng 6 năm 2012|doi=10.1130/L192.1|bibcode=2012Lsphe...4..286Y|doi-access=free}}</ref> Một hẻm vực lớn khác là [[Ma'adim Vallis]] (''Ma'adim'' trong tiếng [[Tiếng Hebrew|Hebrew]] là Sao Hỏa). Nó dài 700&nbsp;km và bề rộng cũng lớn hơn Grand Canyon với [[chiều rộng]] 20&nbsp;km và độ sâu 2&nbsp;km ở một số vị trí. Trong quá khứ Ma'adim Vallis có thể đã bị ngập bởi nước lũ.<ref name=lucchita_rosanova/>

==== Hang động ====
[[Tập tin:Mars caves from NASA orbiters.jpg|phải|nhỏ|Ảnh chụp từ thiết bị THEMIS về một số hang trên bề mặt Sao Hỏa. Những hang này được đặt tên không chính thức là (A) Dena, (B) Chloe, (C) Wendy, (D) Annie, (E) Abby (trái) và Nikki, và (F) Jeanne.]]

Ảnh chụp từ thiết bị THEMIS trên tàu [[2001 Mars Odyssey|Mars Odyssey]] của NASA cho thấy khả năng có tới 7 cửa [[hang|hang động]] trên sườn núi lửa [[Arsia Mons]].<ref name=cushing_titus_wynn07/> Những hang này được đặt tên tạm thời theo những người phát hiện ra nó đôi khi còn được gọi là "bảy chị em."<ref name=nau070328/> Cửa vào hang có bề rộng từ 100 m tới 252 m và chiều sâu ít nhất từ 73 m tới 96 m. Bởi vì ánh sáng không thể chiếu tới đáy của hầu hết các hang, do vậy các nhà thiên văn cho rằng thực tế chúng có chiều sâu lớn hơn và rộng hơn ở trong hang so với giá trị ước lượng. Hang "Dena" là một ngoại lệ; có thể quan sát thấy đáy của nó và vì vậy chiều sâu của nó bằng 130 m. Bên trong những hang này có thể giúp tránh khỏi tác động từ những thiên thạch nhỏ, bức xạ cực tím, [[gió Mặt Trời]] và những tia vũ trụ năng lượng cao bắn phá xuống hành tinh đỏ.<ref name=bbc070317/>

=== Khí quyển ===
{{chính|Khí quyển Sao Hỏa}}
[[Tập tin:Mars atmosphere.jpg|phải|nhỏ|Bầu khí quyển mỏng manh của Sao Hỏa, nhìn từ chân trời trong bức ảnh chụp từ quỹ đạo thấp.]]

Sao Hỏa đã mất [[từ quyển]] của nó từ 4 tỷ năm trước,<ref name="swind"/> do vậy gió Mặt Trời tương tác trực tiếp đến [[tầng điện li]] của hành tinh, làm giảm mật độ khí quyển do dần dần tước đi các nguyên tử ở lớp ngoài cùng của bầu khí quyển. Cả hai tàu Mars Global Surveyor và Mars Express đã thu nhận được những hạt bị ion hóa từ khí quyển khi chúng đang thoát vào không gian.<ref name="swind"/><ref name="swind2"/> So với Trái Đất, [[khí quyển]] của Sao Hỏa khá loãng. [[Áp suất khí quyển]] tại bề mặt thay đổi từ 30 Pa (0,030 kPa) ở ngọn Olympus Mons tới 1.155 Pa (1,155 kPa) ở lòng chảo [[Hellas Planitia]], và áp suất trung bình bằng 600 Pa (0,600 kPa).<ref name=bolonkin09/> Áp suất lớn nhất trên Sao Hỏa bằng với áp suất ở những điểm có độ cao 35&nbsp;km<ref name=atkinson07/> trên bề mặt Trái Đất. Con số này nhỏ hơn 1% áp suất trung bình tại bề mặt Trái Đất (101,3 kPa). Tỉ lệ độ cao ([[scale height]]) của khí quyển Sao Hỏa bằng 10,8&nbsp;km,<ref name=carr06/> lớn hơn của Trái Đất (bằng 6&nbsp;km) bởi vì gia tốc hấp dẫn bề mặt Sao Hỏa chỉ bằng 38% của Trái Đất, và nhiệt độ trung bình trong khí quyển Sao Hỏa thấp hơn đồng thời khối lượng trung bình của các phân tử cao hơn 50% so với trên Trái Đất.

Bầu khí quyển Sao Hỏa chứa 95% [[cacbon dioxide]], 3% [[nitơ]], 1,6% [[agon|argon]] và chứa dấu vết của [[oxy]] và hơi nước.<ref name="nssdc" /> Khí quyển khá là bụi bặm, chứa các hạt bụi đường kính khoảng 1,5 [[micrômét|µm]] khiến cho bầu trời Sao Hỏa có màu vàng nâu khi đứng nhìn từ bề mặt của nó.<ref name="dusty"/>

[[Tập tin:Martian Methane Map.jpg|nhỏ|trái|Bản đồ methan]]
[[Mêtan|Methan]] đã được phát hiện trong khí quyển hành tinh đỏ với tỷ lệ mol vào khoảng 30 [[ppb]];<ref name="methane-me"/><ref name="methane"/> nó xuất hiện theo những luồng mở rộng và ở những vị trí rời rạc khác nhau. Vào giữa mùa hè ở bán cầu bắc, luồng chính chứa tới 19.000 tấn methan, và các nhà thiên văn ước lượng cường độ ở nguồn vào khoảng 0,6 kilôgam trên giây.<ref name=plumes/><ref name=hand08/> Nghiên cứu cũng cho thấy có hai nguồn chính phát ra methan, nguồn thứ nhất gần tọa độ 30° B, 260° T và nguồn hai gần tọa độ 0° B, 310° T.<ref name=plumes /> Các nhà khoa học cũng ước lượng được Sao Hỏa sản sinh ra khoảng 270 tấn methan trong một năm.<ref name=plumes /><ref name="results"/>

Nghiên cứu cũng chỉ ra khoảng thời gian để lượng methan phân hủy có thể dài bằng 4 năm hoặc ngắn bằng 0,6 năm Trái Đất.<ref name=plumes /><ref name=nature460/> Sự phân hủy nhanh chóng và lượng methan được bổ sung ám chỉ có những nguồn còn hoạt động đang giải phóng lượng khí này. Những hoạt động [[núi lửa]], sao chổi rơi xuống, và khả năng có mặt của các dạng sống [[vi sinh vật]] sản sinh ra methan. Methan cũng có thể sinh ra từ quá trình vô cơ như sự serpentin hóa (''[[serpentinite|serpentinization]]''){{efn|name=C}} với sự tham gia của nước, cacbon dioxide và [[khoáng vật]] [[olivin]], nó tồn tại khá phổ biến trên Sao Hỏa.<ref name="olivine"/>

=== Khí hậu ===
{{chính|Khí hậu Sao Hỏa}}

Trong số các hành tinh trong hệ Mặt Trời, các mùa trên Sao Hỏa là gần giống với trên Trái Đất nhất, do sự gần bằng về độ nghiêng của trục tự quay ở hai hành tinh. Độ dài các mùa trên Sao Hỏa bằng khoảng hai lần trên Trái Đất, do khoảng cách từ Sao Hỏa đến Mặt Trời lớn hơn dẫn đến một năm trên hành tinh này bằng khoảng hai năm Trái Đất. Nhiệt độ Sao Hỏa thay đổi từ nhiệt độ rất thấp -87&nbsp;°C trong thời gian mùa đông ở các cực cho đến -5&nbsp;°C vào mùa hè.<ref name="h"/> Biên độ nhiệt độ lớn như vậy là vì bầu khí quyển quá mỏng không thể giữ lại được nhiệt lượng từ Mặt Trời, do áp suất khí quyển thấp, và do tỉ số thể tích nhiệt rung riêng ([[Volumetric heat capacity|thermal inertia]]) của đất Sao Hỏa thấp.<ref name=nasa_surface/> Hành tinh cũng nằm xa Mặt Trời gấp 1,52 lần so với Trái Đất, do vậy nó chỉ nhận được khoảng 43% lượng ánh sáng so với Trái Đất.<ref name=disc920901/>

Nếu Sao Hỏa nằm vào quỹ đạo của Trái Đất, các mùa trên hành tinh này sẽ giống với trên địa cầu do độ lớn góc nghiêng trục quay hai hành tinh giống nhau. Độ lệch tâm quỹ đạo tương đối lớn của nó cũng có một tác động quan trọng. Khi Sao Hỏa gần [[củng điểm quỹ đạo#Cận điểm quỹ đạo|cận điểm quỹ đạo]] thì ở bán cầu bắc là mùa đông và bán cầu nam là mùa hè, khi nó gần [[củng điểm quỹ đạo#Viễn điểm quỹ đạo|viễn điểm quỹ đạo]] thì ngược lại. Các mùa ở bán cầu nam diễn ra khắc nghiệt hơn so với bán cầu bắc. Nhiệt độ trong mùa hè ở bán cầu nam có thể cao hơn tới {{convert|30|C}} so với mùa hè ở bán cầu bắc.<ref name=goodman97/>

Sao Hỏa cũng có những trận bão bụi lớn nhất trong hệ Mặt Trời. Chúng có thể biến đổi từ một cơn bão trong một vùng nhỏ cho đến hình thành cơn bão khổng lồ bao phủ toàn bộ hành tinh. Những trận bão bụi thường xuất hiện khi Sao Hỏa nằm gần Mặt Trời và khi đó nhiệt độ toàn cầu cũng tăng lên do tác động của bão bụi.<ref name=philips01/>
[[Tập tin:Bão bụi Sao Hỏa.jpg|nhỏ|400px|giữa|Ảnh chụp qua [[kính thiên văn Hubble]] so sánh Sao Hỏa trước và sau trận bão bụi bao phủ toàn cầu.]]

== Quỹ đạo và chu kỳ quay ==
[[Tập tin:Marsorbitsolarsystem.gif|nhỏ|220px|Quỹ đạo của Sao Hỏa (đỏ) và Trái Đất (xanh).]]
Khoảng cách trung bình từ Sao Hỏa đến Mặt Trời vào khoảng 230 triệu km (1,5 AU) và chu kỳ quỹ đạo của nó bằng 687 ngày Trái Đất. Ngày mặt trời (viết tắt [[Timekeeping on Mars|sol]]) trên Sao Hỏa hơi dài hơn ngày Trái Đất và bằng: 24 giờ, 39 phút, và 35,244 giây. Một năm Sao Hỏa bằng 1,8809 năm Trái Đất; hay 1 năm, 320 ngày, và 18,2 giờ.<ref name="nssdc" />

Độ nghiêng trục quay bằng 25,19 độ và gần bằng với độ nghiêng trục quay của Trái Đất.<ref name="nssdc" /> Kết quả là Sao Hỏa có các mùa gần giống với Trái Đất mặc dù chúng có thời gian kéo dài gần gấp đôi trong một năm dài hơn. Hiện tại hướng của cực bắc Sao Hỏa nằm gần với [[sao|ngôi sao]] [[Sao Deneb|Deneb]].<ref name=barlow08/> Sao Hỏa đã vượt qua cận điểm quỹ đạo vào tháng 3 năm 2011 và vượt qua viễn điểm quỹ đạo vào tháng 2 năm 2012.<ref name=mars2010/>

Sao Hỏa có [[độ lệch tâm quỹ đạo]] tương đối lớn vào khoảng 0,09; trong bảy hành tinh còn lại của hệ Mặt Trời, chỉ có [[Sao Thủy]] có độ lệch tâm lớn hơn. Các nhà khoa học biết rằng trong quá khứ Sao Hỏa có quỹ đạo tròn hơn so với bây giờ. Cách đây khoảng 1,35 triệu năm Trái Đất, Sao Hỏa có độ lệch tâm gần bằng 0,002, nhỏ hơn nhiều so với Trái Đất ngày nay.<ref name=mars_eccentricity/> Chu kỳ độ lệch tâm của Sao Hỏa bằng 96.000 năm Trái Đất so với chu kỳ lệch tâm của Trái Đất bằng 100.000 năm.<ref name=Meeus2003/> Sao Hỏa cũng đã từng có chu kỳ lệch tâm bằng 2,2 triệu năm Trái Đất. Trong vòng 35.000 năm trước đây, quỹ đạo Sao Hỏa trở lên elip hơn do ảnh hưởng hấp dẫn từ những hành tinh khác. Khoảng cách gần nhất giữa Trái Đất và Sao Hỏa sẽ giảm nhẹ dần trong vòng 25.000 năm tới.<ref name=Baalke2003/>

[[Tập tin:ThePlanets Orbits Ceres Mars PolarView.svg|nhỏ|260px|Ảnh so sánh quỹ đạo của Sao Hỏa và [[hành tinh lùn]] [[Ceres (hành tinh lùn)|Ceres]] nằm trong [[vành đai tiểu hành tinh]], khi nhìn từ cực bắc của [[Hoàng đạo]]. Các đoạn của quỹ đạo nằm ở phía nam hoàng đạo được vẽ bằng màu tối. Cận điểm quỹ đạo (q) và viễn điểm quỹ đạo (Q) được đánh dấu với ngày gần nhất thiên thể sẽ vượt qua. Quỹ đạo Sao Hỏa có màu đỏ, Ceres có màu vàng.]]
[[Tập tin:ThePlanets Orbits Ceres Mars.svg|nhỏ|260px|Ảnh nhìn từ [[điểm nút lên của quỹ đạo]]]]

== Vệ tinh tự nhiên ==
{{chính|Vệ tinh tự nhiên của Sao Hỏa|Phobos (vệ tinh)|Deimos (vệ tinh)}}
{{Multiple image|direction=vertical|align=right|image1=Phobos colour 2008.jpg|image2=Deimos-MRO.jpg|width=200|caption1=Ảnh màu chụp bởi ''[[Mars Reconnaissance Orbiter]]'' – ''HiRISE'', ngày 23 tháng 3 năm 2008|caption2=Ảnh màu Deimos chụp ngày 21 tháng 2 năm 2009 cũng bởi tàu này (không theo tỷ lệ)}}

Sao Hỏa có hai vệ tinh tự nhiên tương đối nhỏ, [[Phobos (vệ tinh)|Phobos]] và [[Deimos (vệ tinh)|Deimos]], chúng quay quanh trên những quỹ đạo khá gần hành tinh. Lý thuyết về tiểu hành tinh bị hành tinh đỏ bắt giữ đã thu hút sự quan tâm từ lâu nhưng nguồn gốc của nó vẫn còn nhiều bí ẩn.<ref name=esa31031/> Nhà thiên văn học [[Asaph Hall]] đã phát hiện ra 2 vệ tinh này vào năm 1877, và ông đặt tên chúng theo tên các nhân vật trong [[thần thoại Hy Lạp]] là [[Phobos (thần thoại)|Phobos]] (đau đớn/sợ hãi) và [[Deimos (thần thoại)|Deimos]] (kinh hoàng/khiếp sợ), hai người con cùng tham gia những trận đánh của vị thần chiến tranh [[Ares]]. Ares trong thần thoại La Mã tên là Mars (mà người La Mã dùng tên của vị thần đó đặt tên cho Sao Hỏa).<ref name=theoi/><ref name=qjras19/>

Nhìn từ bề mặt Sao Hỏa, chuyển động của Phobos và Deimos hiện lên rất khác lạ so với chuyển động của Mặt Trăng. Phobos mọc lên ở phía tây, lặn ở phía đông, và lại mọc lên chỉ sau 11 giờ. Deimos nằm ngay bên ngoài [[quỹ đạo đồng bộ|quỹ đạo khóa thủy triều]]—tại đó chu kỳ quỹ đạo bằng với chu kỳ tự quay của hành tinh—nó mọc lên ở phía đông nhưng rất chậm. Mặc dù chu kỳ quỹ đạo của nó bằng 30 giờ, nó phải mất 2,7 ngày để lặn ở phía tây khi nó chậm dần đi về phía sau sự quay của Sao Hỏa, và sau đó phải khá lâu nó mới mọc trở lại.<ref name="phobos.html"/>

Bởi vì quỹ đạo của Phobos nằm bên trong quỹ đạo đồng bộ, [[thủy triều|lực thủy triều]] từ Sao Hỏa đang dần dần hút vệ tinh này về phía nó. Trong khoảng 50 triệu năm nữa vệ tinh này sẽ đâm xuống bề mặt Sao Hỏa hoặc bị phá tan thành một cái vành bụi quay quanh hành tinh.<ref name="phobos.html" />

Nguồn gốc của hai vệ tinh này vẫn chưa được hiểu đầy đủ. Đặc tính suất phản chiếu hình học thấp và thành phần cấu tạo bằng "thiên thạch hạt chứa than" ([[carbonaceous chondrite]]) giống với tính chất của các tiểu hành tinh là một trong những bằng chứng ủng hộ lý thuyết tiểu hành tinh bị bắt. Quỹ đạo không ổn định của Phobos dường như là một chứng cứ khác cho thấy nó bị bắt trong thời gian khá gần ngày nay. Tuy vậy, cả hai vệ tinh có quỹ đạo tròn, mặt phẳng quỹ đạo rất gần với mặt phẳng xích đạo hành tinh, lại là một điều không thông thường cho các vật thể bị bắt và như thế đòi hỏi quá trình động lực bắt giữ 2 vệ tinh này rất phức tạp. Sự bồi tụ trong buổi đầu lịch sử hình thành Sao Hỏa cũng là một khả năng khác nhưng lý thuyết này lại không giải thích được thành phần cấu tạo của 2 vệ tinh giống với các tiểu hành tinh hơn là giống với thành phần của Sao Hỏa.

Một khả năng khác đó là sự tham gia của một vật thể thứ ba hoặc một kiểu va chạm gây nhiễu loạn.<ref name=ellis07/> Những dữ liệu gần đây cho thấy khả năng vệ tinh Phobos có cấu trúc bên trong khá rỗng<ref name = "Andert">{{chú thích tạp chí|authors=T. P. Andert;Rosenblatt, P.; Pätzold, M.; Häusler, B.; Dehant, V.; Tyler, G. L.; Marty, J. C.|title = Precise mass determination and the nature of Phobos|journal = Geophysical Research Letters
|volume = 37|issue = L09202|pages = L09202|date = ngày 7 tháng 5 năm 2010|doi = 10.1029/2009GL041829|bibcode=2010GeoRL..3709202A}}</ref> và các nhà khoa học đề xuất thành phần chính của nó là khoáng [[phyllosilicates|phyllosilicat]] và những loại khoáng vật khác đã có trên Sao Hỏa,<ref name = "Giuranna">{{Cite conference
|authors = M. Giuranna;Roush, T. L.; Duxbury, T.; Hogan, R. C.; Geminale, A.; Formisano, V.
|chapter = Compositional Interpretation of PFS/MEx and TES/MGS Thermal Infrared Spectra of Phobos
|title = European Planetary Science Congress Abstracts, Vol. 5
|date = 2010
|url = http://meetings.copernicus.org/epsc2010/abstracts/EPSC2010-211.pdf
|access-date = ngày 1 tháng 10 năm 2010
|archive-date = 2012-07-23
|archive-url = https://web.archive.org/web/20120723120214/http://meetings.copernicus.org/epsc2010/abstracts/EPSC2010-211.pdf
|url-status = live
}}</ref> và họ chỉ ra trực tiếp rằng nguồn gốc của Phobos là từ những vật liệu bắn ra từ một thiên thể va chạm với Sao Hỏa và sau đó tích tụ lại trên quỹ đạo quanh hành tinh này,<ref name = "Blast">{{Chú thích web
|title = Mars Moon Phobos Likely Forged by Catastrophic Blast
|work = Space.com web site
|date = ngày 27 tháng 9 năm 2010
|url = http://www.space.com/9201-mars-moon-phobos-forged-catastrophic-blast.html
|access-date = ngày 1 tháng 10 năm 2010
|archive-date = 2012-10-15
|archive-url = https://web.archive.org/web/20121015082936/http://www.space.com/9201-mars-moon-phobos-forged-catastrophic-blast.html
|url-status = live
}}</ref> tương tự như [[giả thuyết vụ va chạm lớn|lý thuyết]] giải thích cho nguồn gốc Mặt Trăng. Trong khi phổ [[VNIR]] của các vệ tinh Sao Hỏa giống với phổ của các tiểu hành tinh trong vành đai tiểu hành tinh, thì phổ hồng ngoại nhiệt ([[thermal infrared]]) của Phobos lại không hoàn toàn tương thích với phổ của bất kỳ lớp khoáng vật [[chondrit]].<ref name = "Giuranna"/>

<center>
{| class="wikitable"
|- style="background:#efefef;"
! Tên
! Đường kính <br />(km)
! Khối lượng <br />(kg)
! Bán trục<br />lớn (km)
! Chu kỳ<br />quỹ đạo (giờ)
! Chu kỳ<br />trăng mọc <br />trung bình <br />(giờ, ngày)
|-
| [[Phobos (vệ tinh)|Phobos]]
| 22,2&nbsp;km (27×21,6×18,8)
| 1,08{{e|16}}
| 9&nbsp;377&nbsp;km
| 7,66
| 11,12 giờ <br />(0,463 ngày)
|-
| [[Deimos (vệ tinh)|Deimos]]
| 12,6&nbsp;km (10×12×16)
| 2{{e|15}}
| 23&nbsp;460&nbsp;km
| 30,35
| 131 giờ <br />(5,44 ngày)
|}
</center>

== Sự sống ==
{{chính|Nước trên Sao Hỏa|Sự sống trên Sao Hỏa}}

Những hiểu biết hiện tại về [[hành tinh ở được]]—khả năng một thế giới cho sự sống phát triển và duy trì—ưu tiên những hành tinh có nước lỏng tồn tại trên bề mặt của chúng. Điều này trước tiên đòi hỏi quỹ đạo hành tinh nằm trong [[Khu vực có thể sống được|vùng ở được]], mà đối với Mặt Trời hiện nay là vùng mở rộng ngày bên ngoài quỹ đạo Sao Kim đến [[bán trục lớn]] của Sao Hỏa.<ref name=Nowack/> Trong thời gian Sao Hỏa nằm gần cận điểm quỹ đạo thì nó cũng nằm sâu bên trong vùng ở được, nhưng bầu khí quyển mỏng của hành tinh (và do đó áp suất khí quyển thấp) không đủ để cho nước lỏng tồn tại trên diện rộng và trong thời gian dài. Những dòng chảy trong quá khứ của nước lỏng có khả năng mang lại tính ở được cho hành tinh đỏ. Một số chứng cứ hiện nay cũng cho thấy nếu nước lỏng có tồn tại trên bề mặt Sao Hỏa thì nó sẽ quá mặn và có tính a xít cao để có thể duy trì một sự sống thông thường.<ref name=saltlife/>

Sao Hỏa thiếu đi từ quyển và có một bầu khí quyển cực mỏng cũng là một thách thức: sẽ có ít sự [[trao đổi nhiệt|truyền nhiệt]] trên toàn bề mặt hành tinh, đồng thời khí quyển cũng không thể ngăn được sự bắn phá của gió Mặt Trời và một áp suất quá thấp để duy trì nước dưới dạng lỏng (thay vào đó nước sẽ lập tức thăng hoa thành dạng hơi). Sao Hỏa cũng gần như, hay có lẽ hoàn toàn không còn các hoạt động địa chất; sự ngưng hoạt động của các núi lửa rõ ràng làm ngừng sự tuần hoàn của các khoáng chất và hợp chất hóa học giữa bề mặt và phần bên trong hành tinh.<ref name=hannsson97/>

Nhiều bằng chứng ủng hộ cho Sao Hỏa trước đây đã từng có những điều kiện cho sự sống phát triển hơn so với ngày nay, nhưng liệu các [[sinh vật]] sống có từng tồn tại hay không vẫn còn là bí ẩn. Các tàu thăm dò Viking trong giữa thập niên 1970 đã thực hiện những thí nghiệm được thiết kế nhằm xác định các vi sinh vật trong đất Sao Hỏa ở những vị trí chúng đổ bộ và đã cho kết quả khả quan, bao gồm sự tăng tạm thời của sản phẩm CO<sub>2</sub> khi trộn những mẫu đất với nước và khoáng chất. Dấu hiệu của sự sống này đã gây ra tranh cãi trong cộng đồng các nhà khoa học, và vẫn còn là một vấn đề mở, trong đó nhà khoa học NASA Gilbert Levin cho rằng tàu Viking có thể đã tìm thấy sự sống. Một cuộc phân tích lại những dữ liệu từ Viking, trong ánh sáng của hiểu biết hiện đại về dạng sống trong môi trường cực kỳ khắc nghiệt ([[extremophile]] forms), cho thấy các thí nghiệm trong chương trình Viking không đủ độ phức tạp để xác định được những dạng sống này. Thậm chí những thí nghiệm này có thể đã giết chết những dạng vi sinh vật (giả thuyết là tồn tại).<ref name=physorg070107/> Các thí nghiệm thực hiện bởi tàu đổ bộ Phoenix đã chỉ ra đất ở vị trí đáp xuống có [[tính kiềm]] [[pH]] khá cao và nó chứa magnesi, natri, kali và clo.<ref name=nutrient/> Những chất dinh dưỡng trong đất có thể giúp phát triển sự sống những sự sống vẫn cần phải được bảo vệ từ những ánh sáng cực tím rất mạnh.<ref name="UV"/>

Tại phòng thí nghiệm Trung tâm không gian Johnson, một số hình dạng thú vị đã được tìm thấy trong khối [[vẫn thạch]] [[ALH84001]]. Một số nhà khoa học đề xuất là những hình dạng này có khả năng là hóa thạch của những vi sinh vật đã từng tồn tại trên Sao Hỏa trước khi vẫn thạch này bị bắn vào không gian bởi một vụ chạm của thiên thạch với hành tinh đỏ và gửi nó đi trong chuyến hành trình khoảng 15 triệu năm tới Trái Đất. Đề xuất về nguồn gốc phi hữu cơ cho những hình dạng này cũng đã được nêu ra.<ref name=am89/>

Những lượng nhỏ [[mêtan|methan]] và [[formaldehyd|fomanđêhít]] xác định được gần đây bởi các tàu quỹ đạo đều được coi là những dấu hiệu cho sự sống, và những [[hợp chất|hợp chất hóa học]] này cũng nhanh chóng bị phân hủy trong bầu khí quyển của Sao Hỏa.<ref name=icarus172/><ref name="form"/> Cũng có khả năng những hợp chất này được bổ sung bởi hoạt động địa chất hay núi lửa cũng như sự serpentin hóa của khoáng chất ([[serpentinization]]).<ref name="olivine" />

Trong tương lai, có thể là nhiệt độ bề mặt Sao Hỏa sẽ tăng từ từ, hơi nước và CO<sub>2</sub> hiện tại đang đóng băng dưới [[regolith]] bề mặt sẽ giải phóng vào khí quyển tạo nên hiệu ứng nhà kính nung nóng hành tinh cho đến khi nó đạt những điều kiện tương đương với Trái Đất ngày nay, do đó cung cấp nơi trú chân tiềm năng trong tương lai cho sinh vật trên Trái Đất.<ref name="mars">{{chú thích sách|title=Mars: A Warmer, Wetter Planet|author=Jeffrey Stuart Kargel|url=http://books.google.com/?id=0QY0U6qJKFUC&pg=PA509&lpg=PA509&dq=mars+future+%22billion+years%22+sun|isbn=1-85233-568-8|year=2004|publisher=Springer|access-date =ngày 29 tháng 10 năm 2007}}</ref>

== Thám hiểm ==
{{chính|Thám hiểm Sao Hỏa}}
[[Tập tin:Mars Viking 11h016.png|phải|nhỏ|Tàu đổ bộ [[Viking 1]] vào tháng 2 năm 1978.]]

Hàng tá tàu không gian, bao gồm tàu quỹ đạo, tàu đổ bộ, và robot tự hành, đã được gửi đến Sao Hỏa bởi [[chương trình không gian Liên Xô|Liên Xô]], [[NASA|Hoa Kỳ]], [[cơ quan vũ trụ châu Âu|châu Âu]], và [[Cơ quan nghiên cứu và phát triển hàng không vũ trụ Nhật Bản|Nhật Bản]] nhằm nghiên cứu bề mặt, khí hậu và địa chất hành tinh đỏ. Đến năm 2008, chi phí cho vận chuyển vật liệu từ bề mặt Trái Đất lên bề mặt Sao Hỏa có giá xấp xỉ 309.000[[Đô la Mỹ|US$]] trên một kilôgam.<ref name=universe307/>

Những tàu còn hoạt động cho đến năm 2011 bao gồm [[Mars Reconnaissance Orbiter]] (từ 2006), [[Mars Express]] (từ 2003), [[2001 Mars Odyssey]] (từ 2001), và trên bề mặt là [[robot tự hành Opportunity]] (từ 2004). Những phi vụ kết thúc gần đây bao gồm [[Mars Global Surveyor]] (1997–2006) và [[Robot tự hành Spirit]] (2004–2010).

Gần hai phần ba số tàu không gian được thiết kế đến Sao Hỏa đã bị lỗi trong giai đoạn phóng, hành trình hoặc trước khi bắt đầu thực hiện phi vụ hoặc không hoàn tất phi vụ của chúng, chủ yếu trong giai đoạn cuối thế kỷ 20. Sang thế kỷ 21, những thất bại trong các phi vụ đã được giảm bớt nhiều.<ref name=dinerman04/> Những lỗi trong các phi vụ chủ yếu là do vấn đề kĩ thuật, như mất liên lạc hoặc sai lầm trong thiết kế, và thường do hạn chế về tài chính và thiếu năng lực trong các phi vụ.<ref name=dinerman04/> Số thất bại nhiều như vậy đã làm cho công chúng liên tưởng đến những điều viễn tưởng như "[[Tam giác Bermuda]]", [[Thám hiểm Sao Hỏa#Lời nguyền Sao Hỏa|"Lời nguyền" Sao Hỏa]], hoặc "ma cà rồng" trong thiên hà đã ăn những tàu không gian này.<ref name=dinerman04/> Những thất bại gần đây bao gồm phi vụ [[Beagle 2]] (2003), [[Mars Climate Orbiter]] (1999), và [[Mars 96]] (1996).

=== Các tàu thăm dò đã mất liên lạc ===
[[Tập tin:1972 CPA 4114.jpg|nhỏ|trái|Tàu [[Mars 3]] trên con tem năm 1972.]]
Chuyến bay ngang qua Sao Hỏa thành công đầu tiên bởi tàu [[Mariner 4]] của NASA vào ngày 14–15 tháng 7 năm 1965. Ngày 14 tháng 11 năm 1971 tàu [[Mariner 9]] trở thành tàu không gian đầu tiên quay quanh một hành tinh khác khi nó đi vào quỹ đạo quanh Sao Hỏa.<ref name=nasa_mariner9/> Con tàu đầu tiên đổ bộ thành công xuống bề mặt là hai tàu của [[Liên Xô]]: [[Mars 2]] vào ngày 27 tháng 11 và [[Mars 3]] vào ngày 2 tháng 12 năm 1971, nhưng cả hai đã bị mất tín hiệu liên lạc chỉ vài giây sau khi đổ bộ thành công. Năm 1975 NASA triển khai [[chương trình Viking]] bao gồm hai tàu quỹ đạo, mỗi tàu có một thiết bị đổ bộ; và cả hai đã đổ bộ thành công vào năm 1976. Tàu quỹ đạo [[Viking 1]] còn hoạt động tiếp được 6 năm, trong khi [[Viking 2]] hoạt động được 3 năm. Các thiết bị đổ bộ đã gửi bức ảnh màu toàn cảnh tại vị trí đổ bộ về Sao Hỏa<ref name=other_missions/> và hai tàu quỹ đạo đã chụp ảnh bề mặt hành tinh mà vẫn còn được sử dụng cho tới ngày nay.

Tàu thám hiểm của Liên Xô [[chương trình Phobos|Phobos 1 và 2]] được gửi đến Sao Hỏa năm 1988 nhằm nghiên cứu hành tinh và hai vệ tinh của nó. Phobos 1 bị mất liên lạc trong hành trình đến Sao Hỏa còn Phobos 2 đã thành công khi chụp ảnh được Sao Hỏa và vệ tinh Phobos nhưng đã không thành công khi gửi thiết bị đổ bộ xuống bề mặt Phobos.<ref name=nature341/>

Sau thất bại của tàu quỹ đạo [[Mars Observer]] vào năm 1992, tàu [[Mars Global Surveyor]] của NASA đã đi vào quỹ đạo hành tinh này năm 1997. Phi vụ này đã thành công và kết thúc nhiệm vụ chính là vẽ bản đồ vào đầu năm 2001. Trong chương trình mở rộng lần thứ 3, con tàu này đã bị mất liên lạc vào tháng 11 năm 2006, tổng cộng nó đã hoạt động tới 10 năm trong không gian. Tàu quỹ đạo [[Mars Pathfinder]] của NASA, mang theo một robot thám hiểm là [[Sojourner (robot)|Sojourner]], đã đổ bộ xuống thung lũng [[Ares Vallis]] vào mùa hè năm 1997, và gửi về nhiều bức ảnh giá trị.<ref name=cnn_mgs/>

{{Multiple image|direction=vertical|align=right|image1=MER Spirit Lander Pan Sol16-A18R1 br2.jpg|image2=PhoenixSolarPanelandRoboticArm.png|width=200|caption1=Robot Spirit đổ bộ lên Sao Hỏa năm 2004|caption2=Nhìn từ tàu đổ bộ ''Phoenix'' năm 2008}}

Tàu đổ bộ Phoenix đã hạ cánh xuống vùng cực bắc Sao Hỏa vào ngày 25 tháng 5 năm 2008.<ref name=ua_phoenix/> Cánh tay robot của nó được sử dụng để đào đất và sự có mặt của băng nước đã được xác nhận vào ngày 20 tháng 6.<ref name=phoenix_water/><ref name=uanews_frozen_water/><ref name=uanews_frozen_water/> Phi vụ này kết thúc vào ngày 10 tháng 11 năm 2008 sau khi liên lạc với tàu thất bại.<ref name="BBC_NASA_Mission_Declared_Dead"/>

Tháng 11 năm 2011, phi vụ [[Fobos-Grunt]] và [[Huỳnh Hỏa 1]] được phóng lên trong chương trình hợp tác giữa Liên bang Nga và Trung Quốc. Nhưng tàu Fobos-Grunt đã không khởi động được động cơ đẩy sau khi nó được phóng lên quỹ đạo quanh Trái Đất. Fobos-Grunt là phi vụ gửi một tàu quỹ đạo đến Sao Hỏa đồng thời phóng một thiết bị đổ bộ xuống vệ tinh Phobos nhằm thu thập mẫu đất đá sau đó gửi về Trái Đất. Các nhà khoa học Nga đã không thể liên lạc được với tàu và khả năng con tàu sẽ rơi trở lại Trái Đất vào tháng 1 năm 2012.

Tháng 1 năm 2004, hai tàu giống nhau của NASA thuộc chương trình robot tự hành thám hiểm Sao Hỏa là ''Spirit'' (MER-A) và ''Opportunity'' (MER-B) đã đáp thành công xuống bề mặt hành tinh đỏ. Cả hai đều đã hoàn thành mục tiêu của chúng. Một trong những kết quả khoa học quan trọng nhất đó là chứng cứ thu được về sự tồn tại của nước lỏng trong quá khứ ở cả hai địa điểm đổ bộ. Bão bụi ([[Dust devils#Martian dust devils|dust devils]]) và gió bão đã thường xuyên làm sạch các tấm pin mặt trời ở 2 robot tự hành, do vậy hai robot có điều kiện để mở rộng thời gian tìm kiếm trên Sao Hỏa.<ref name="nasa_rovers" /> Tháng 3 năm 2010 robot Spirit đã ngừng hoạt động sau một thời gian bị mắc kẹt trong cát.

=== Các tàu thăm dò còn hoạt động ===
[[Tập tin:Mars Reconnaissance Orbiter spacecraft model.png|trái|nhỏ|Tàu Mars Odyssey]]
Tàu [[Mars Odyssey]] của NASA đi vào quỹ đạo Sao Hỏa năm 2001.<ref name="nasa081009" /> Phổ kế tia gamma trên tàu Odyssey đã phát hiện một lượng đáng kể hydro chỉ cách lớp phủ [[regolith]] ở bề mặt có vài mét trên Sao Hỏa. Lượng hydro này được chứa trong lớp băng tàng trữ ở phía dưới.<ref name="odyssey030314" />

Tàu quỹ đạo [[Mars Express]] của [[cơ quan vũ trụ châu Âu|cơ quan không gian châu Âu]] (ESA) đến Sao Hỏa năm 2003. Nó mang theo thiết bị đổ bộ [[Beagle 2]] nhưng đã đổ bộ không thành công trong quá trình đi vào bầu khí quyển và được coi là mất hoàn toàn vào tháng 2 năm 2004.<ref name=esa20040211/> Đầu năm 2004, đội phân tích phổ kế Fourier hành tinh (Planetary Fourier Spectrometer team) đã thông báo rằng tàu quỹ đạo đã xác định được sự có mặt của methan trong bầu khí quyển Sao Hỏa. Cơ quan ESA thông báo tàu của họ đã quan sát được hiện tượng [[cực quang]] trên Sao Hỏa vào tháng 6 năm 2006.<ref name="aurora"/>

Ngày 10 tháng 3 năm 2006, tàu [[Mars Reconnaissance Orbiter]] (MRO) của NASA đi vào quỹ đạo hành tinh này để thực hiện nhiệm vụ 2 năm khảo sát khoa học. Con tàu đã vẽ bản đổ địa hình và khí hậu Sao Hỏa nhằm tìm những địa điểm phù hợp cho các phi vụ đổ bộ trong tương lai. Ngày 3 tháng 3 năm 2008, các nhà khoa học thông báo tàu MRO đã lần đầu tiên chụp được bức ảnh về một chuỗi các hoạt động sạt lở đất đá gần cực bắc hành tinh.<ref name=cnn_avalanche/>

Tàu [[Dawn (tàu vũ trụ)|Dawn]] đã bay ngang qua Sao Hỏa vào tháng 2 năm 2009 để nhận thêm lực đẩy hấp dẫn nhằm tăng tốc đến tiểu hành tinh [[4 Vesta|Vesta]] và sau đó là hành tinh lùn [[Ceres (hành tinh lùn)|Ceres]].<ref name=agle090212/>
[[Tập tin:Curiosity Self-Portrait at 'Big Sky' Drilling Site.jpg|nhỏ|Xe tự hành Curiosity]]
Chương trình [[Phòng thí nghiệm khoa học Sao Hỏa|Mars Science Laboratory]], với robot tự hành mang tên ''[[Curiosity (xe tự hành)|Curiosity]]'', được phóng lên ngày 26 tháng 12 năm 2011. Robot tự hành này là một phiên bản lớn hơn và hiện đại hơn so với hai robot tự hành trong chương trình Mars Exploration Rovers, với khả năng di chuyển tới 90 [[Mét trên giờ|m/h]]. Nó cũng được thiết kế với khả năng thực hiện thí nghiệm với các mẫu đất đá lấy từ mũi khoan ở cánh tay robot hoặc thu được thành phần đất đá từ việc chiếu tia laser có tầm xa tới. Robot này cũng sẽ thực hiện khả năng đổ bộ chính xác trong vùng bán kính khoảng 20&nbsp;km nằm trong hố Gale nhờ lần đầu tiên sử dụng thiết bị phản lực có tên "Sky crane".<ref name="msl" />

Năm 2008, NASA tài trợ cho chương trình [[MAVEN]], một phi vụ gửi tàu quỹ đạo được phóng lên năm 2013 nhằm nghiên cứu bầu khí quyển của Sao Hỏa. Con tàu sẽ đi vào quỹ đạo hành tinh đỏ vào năm 2014.<ref name=nasa_maven/>

Năm 2018 cơ quan ESA có kế hoạch phóng robot tự hành đầu tiên của họ lên hành tinh này; robot [[ExoMars]] có khả năng khoan sâu 2 m vào đất nhằm tìm kiếm các phân tử hữu cơ.<ref name=bbc_rincon061110/>

NASA sẽ gửi robot đổ bộ [[InSight]] dựa trên thiết kế tàu đổ bộ Phoenix nhằm nghiên cứu cấu trúc sâu bên trong Sao Hỏa vào năm 2016.<ref>{{Chú thích web |url=http://insight.jpl.nasa.gov/overview.cfm |ngày truy cập=2012-12-05 |tựa đề=InSight mission overview |archive-date=ngày 31 tháng 1 năm 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170131135226/http://insight.jpl.nasa.gov/overview.cfm}}</ref>

Năm 2020, một robot tự hành có thiết kế tương tự như Curiosity sẽ được phóng lên nhằm mục đích tiếp tục nghiên cứu hành tinh này của cơ quan NASA.<ref>{{Chú thích web |url=http://www.nasa.gov/home/hqnews/2012/dec/HQ_12-420_Mars_2020.html |ngày truy cập=2012-12-05 |tựa đề=NASA Announces Robust Multi-Year Mars Program; New Rover to Close Out Decade of New Missions |archive-date=2012-12-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121206202719/http://www.nasa.gov/home/hqnews/2012/dec/HQ_12-420_Mars_2020.html |url-status=live }}</ref>

Chương trình [[MetNet]] hợp tác giữa Phần Lan-Nga sẽ gửi một tàu quỹ đạo nhằm nghiên cứu cấu trúc khí quyển, khí tượng hành tinh đồng thời nó sẽ gửi một thiết bị nhỏ xuống bề mặt hành tinh.<ref name=metnet_mission/><ref name=Metnet/>

=== Đáp con người lên Sao Hỏa ===
{{chính|Phi vụ đưa người lên Sao Hỏa}}
Cơ quan ESA hi vọng đưa người đặt chân lên Sao Hỏa trong khoảng thời gian 2030 và 2035.<ref name=aurora021011/> Quá trình này sẽ tiếp bước sau khi phóng những con tàu lớn một cách thành công đến hành tinh, mà bắt đầu từ tàu ExoMars<ref name=esa091212/> và phi vụ hợp tác NASA-ESA nhằm gửi về Trái Đất mẫu đất của Sao Hỏa.<ref name=esa091208/>

Quá trình thám hiểm có con người của Hoa Kỳ đã được định ra là một mục tiêu lâu dài trong chương trình [[Vision for Space Exploration|Viễn cảnh thám hiểm không gian]] công bố năm 2004 bởi Tổng thống [[George W. Bush]].<ref name=britt_bush_vision/> Với kế hoạch chế tạo tàu ''[[Orion (tàu không gian)|Orion]]'' nhằm đưa người trở lại Mặt Trăng trong thập niên 2020 được coi là một bước cơ bản trong quá trình đưa người lên Sao Hỏa. Ngày 28 tháng 9 năm 2007, người đứng đầu cơ quan NASA [[Michael D. Griffin]] phát biểu NASA hướng mục tiêu đưa người lên Sao Hỏa vào năm 2037.<ref name=mars_daily/>

[[Mars Direct]], một chương trình thám hiểm Sao Hỏa có người lái với chi phí thấp được đề xuất bởi Robert Zubrin, sáng lập viên của Mars Society, sẽ sử dụng lớp tên lửa sức nâng lớn [[Saturn V]], như [[Space X]] [[Falcon X]], hoặc [[Ares V]], để bỏ qua giai đoạn trên quỹ đạo quanh Trái Đất và nạp nhiên liệu trên Mặt Trăng.<ref name=marshome/>

[[:ru:Марс-500|MARS-500]] là một dự án hợp tác giữa Nga ([[Cơ quan Vũ trụ Liên bang (Nga)|Roskosmos]], [[Viện Hàn lâm Khoa học Nga]]), [[Liên minh châu Âu]] ([[Cơ quan vũ trụ châu Âu|ESA]]) và [[Trung Quốc]]<ref name="MARS500-AB">{{chú thích web
| url = http://mars500.imbp.ru/en/partners.html
| title = Partners
| access-date = ngày 16 tháng 1 năm 2016
| language = Tiéng Anh
| archive-date = 2012-10-27
| archive-url = https://web.archive.org/web/20121027205156/http://mars500.imbp.ru/en/partners.html
| url-status = live
}}</ref> mô phỏng các điều kiện [[y học|y]]-[[sinh học|sinh]] trên Sao Hỏa nhằm nghiên cứu khả năng thích nghi của con người với hành trình dài trên 500 ngày-thời gian tối thiểu theo tính toán để hoàn thành chuyến bay lên hành tinh đỏ và quay về. 3 mô-đun lắp đặt năm 2006, 2 mô-đun xây dựng năm 2007 và 2008<ref name="MARS500-HI">{{chú thích web
| url = http://mars500.imbp.ru/en/history.html
| title = Brief history of isolation experiments conducted at the Institute for Bio-Medical problems in the period from 1967 to 2000
| access-date = ngày 16 tháng 1 năm 2016
| quote = In 2006 three existing modules were re-equipped completely, new life support systems were created, systems of maintenance of temperature regime and water supply. In 2007 specially for "Mars-500" project an additional, forth hermetical module was built with the volume of 250 m3 (EU-250). At the beginning of 2008 building of the fifth module with simulation of the Martian surface began. After its completion the whole facility will be ready completely for "Mars-500" experiment
| author = Oleg Voloshin
| publisher = IMBQ
| language = en
| archive-url = https://web.archive.org/web/20120613212827/http://mars500.imbp.ru/en/history.html
| archive-date = 2012-06-13
| url-status = live
}}</ref> là nơi để 6 tình nguyện viên đã sống và làm việc cô lập trong 520 ngày.<ref name="MARS500-CR">{{chú thích web
| url = http://mars500.imbp.ru/en/520_crew.html
| title = Crew of 520-day isolation
| access-date = ngày 16 tháng 1 năm 2016
| author = Oleg Voloshin
| publisher = IMBQ
| language = en
| archive-date = 2012-06-11
| archive-url = https://web.archive.org/web/20120611182153/http://mars500.imbp.ru/en/520_crew.html
| url-status = live
}}</ref>

=== Thiên văn trên Sao Hỏa ===
{{chính|Thiên văn trên Sao Hỏa}}
[[Tập tin:15-ml-06-phobos2-A067R1.jpg|nhỏ|190px|Phobos đi qua [[Mặt Trời]], chụp từ robot ''Opportunity'' vào ngày 10 tháng 3 năm 2004.]]
Với những tàu quỹ đạo, tàu đổ bộ và robot tự hành đang hoạt động trên Sao Hỏa mà các nhà thiên văn học có thể nghiên cứu [[thiên văn học]] từ bầu trời Sao Hỏa. Vệ tinh Phobos hiện lên có [[đường kính góc]] chỉ bằng một phần ba so với lúc Trăng tròn trên Trái Đất, trong khi đó Deimos hiện lên như một ngôi sao, chỉ hơi sáng hơn Sao Kim một chút khi nhìn Sao Kim từ Trái Đất.<ref name=pl_org_deimos/>

Cũng có nhiều hiện tượng từng được biết trên Trái Đất mà đã được quan sát trên Sao Hỏa, như [[thiên thạch]] rơi và [[cực quang]].<ref name="aurora"/> Sự kiện Trái Đất đi qua đĩa Mặt Trời khi quan sát từ Sao Hỏa được tiên đoán sẽ xảy ra vào ngày 10 tháng 11 năm 2084.<ref name=jbaa93/> Tương tự, sự kiện Sao Thủy và Sao Kim đi qua đĩa Mặt Trời khi nhìn từ Sao Hỏa cũng được tiên đoán. Do đường kính góc của hai vệ tinh Phobos và Deimos quá nhỏ cho nên sẽ chỉ có hiện tượng [[nhật thực]] một phần (hay đi ngang qua) trên Sao Hỏa.<ref name=nature436/><ref name=sd040317/>

== Quan sát Sao Hỏa ==
<!-- {{Double image|phải|Apparent retrograde motion of Mars in 2003.gif|200|Mars oppositions 2003-2018.png|200|Chuyển động nghịch hành biểu kiến của Sao Hỏa vào năm 2003 khi nhìn từ Trái Đất|Mars oppositions from 2003–2018, viewed from above the ecliptic with the Earth centered}} -->
[[Tập tin:Apparent retrograde motion of Mars in 2003.gif|350px|nhỏ|phải| Chuyển động nghịch hành biểu kiến của Sao Hỏa vào năm 2003 khi nhìn từ Trái Đất]]

Bởi vì quỹ đạo Sao Hỏa có độ lệch tâm đáng kể cho nên [[cấp sao biểu kiến|độ sáng biểu kiến]] của nó ở vị trí xung đối với Mặt Trời có thể thay đổi trong khoảng −3,0 đến −1,4. Độ sáng nhỏ nhất của nó tương ứng với cấp sao +1,6 khi hành tinh ở vị trí giao hội với Mặt Trời.<ref name="MallamaSky"/> Sao Hỏa khi quan sát qua kính thiên văn nhỏ thường hiện lên có màu vàng, cam hay đỏ nâu; trong khi màu sắc thực sự của Sao Hỏa gần với màu [[butterscotch|bơ]], và màu đỏ là do khí quyển Sao Hỏa chứa rất nhiều bụi; bên dưới là bức ảnh mà robot Spirit chụp được trên Sao Hỏa với màu nâu-xanh nhạt, màu bùn với những tảng đá xám-xanh và cát màu đỏ nhạt.<ref name=lloyd06/> Khi hành tinh hướng về phía gần Mặt Trời, nó sẽ rất khó quan sát trong một vài tháng bởi ánh sáng mạnh của Mặt Trời. Ở những thời điểm thích hợp—khoảng thời gian 15 hoặc 17 năm, và luôn luôn là giữa cuối tháng 7 cho đến tháng 9—có thể quan sát những chi tiết trên bề mặt Sao Hỏa qua [[kính viễn vọng|kính thiên văn]] nghiệp dư. Thậm chí đối với các kính thiên văn độ phóng đại nhỏ, vẫn có thể quan sát thấy các chỏm băng ở cực.<ref name=shallowsky/>

Khi Sao Hỏa tiến gần vào vị trí xung đối nó bắt đầu vào giai đoạn của chuyển động nghịch hành biểu kiến khi quan sát từ Trái Đất, có nghĩa là nó dường như di chuyển ngược lại thành vòng tròn trên nền bầu trời. Khoảng thời gian diễn ra chuyển động nghịch hành trong khoảng 72 ngày và Sao Hỏa đạt đến độ sáng biểu kiến cực đại vào giữa giai đoạn này.<ref name=zeilik02/>
[[Tập tin:MarsSunsetCut.jpg|nhỏ|trái|600px|Ảnh chụp Mặt Trời lặn ở hố va chạm Gusev chụp bởi robot Spirit vào ngày 19 tháng 5 năm 2005.]]
{{clear}}
=== Những lần tiếp cận gần nhất ===
==== Gần tương đối ====
Khi Sao Hỏa ở gần vị trí [[xung đối]] với Mặt Trời thì đây là thời điểm hành tinh nằm gần với Trái Đất nhất. Giai đoạn xung đối có thể kéo dài trong khoảng 8½ ngày xung quanh thời điểm hai hành tinh nằm gần nhau. Khoảng cách lúc hai hành tinh tiếp cận gần nhau nhất có thể thay đổi trong khoảng từ 54<ref name="Laskar2003"/> đến 103 triệu km do quỹ đạo của hai hành tinh có hình elip, và do đó cũng làm thay đổi [[đường kính góc]] của Sao Hỏa khi nhìn từ Trái Đất.<ref name=nasa051103/> Lần xung đối gần đây nhất (2011) diễn ra vào ngày 29 tháng 1 năm 2010. Lần tiếp theo sẽ xảy ra vào ngày 3 tháng 3 năm 2012 ở khoảng cách khoảng 100 triệu km.<ref name=sheehan970202/> Thời gian trung bình giữa hai lần xung đối, hay [[chu kỳ giao hội]] của hành tinh, là 780 ngày nhưng số ngày chính xác giữa hai lần xung đối kế tiếp có thể thay đổi từ 764 đến 812 ngày.<ref>Ví dụ lần xung đối xảy ra vào ngày 12 tháng 2 năm 1995 thì lần kế tiếp xảy ra vào ngày 17 tháng 3 năm 1997. Lần xung đối trong tương lai xảy ra vào ngày 13 tháng 7 năm 2065 sẽ kế tiếp bởi ngày 2 tháng 10 năm 2067. [http://www.astropro.com/features/tables/geo/su-ma/su-180-ma/SU180MA6.html Astropro 3000-year Sun-Mars Opposition Tables] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120319162318/http://www.astropro.com/features/tables/geo/su-ma/su-180-ma/SU180MA6.html |date=2012-03-19 }}</ref>

Khi Sao Hỏa vào thời kỳ xung đối nó cũng bắt đầu vào giai đoạn chuyển động biểu kiến nghịch hành với thời gian khoảng 72 ngày.

==== Lần tiếp cận gần nhất ====
[[Tập tin:Mars oppositions 2003-2018.png|nhỏ|phải|300px|Vị trí xung đối của hành tinh đỏ trong thời gian 2003–2018, khi nhìn trên mặt phẳng hoàng đạo với Trái Đất ở chính giữa.]]

Sao Hỏa nằm gần Trái Đất nhất trong vòng khoảng 60.000 năm qua là vào thời điểm 9:51:13 UT ngày 27-08-2003, ở khoảng cách 55.758.006&nbsp;km (0,372719 AU), [[cấp sao biểu kiến|độ sáng biểu kiến]] đạt −2,88. Thời điểm này xảy ra khi Sao Hỏa đã vào ở vị trí xung đối được một ngày và khoảng ba ngày từ [[củng điểm quỹ đạo#Cận điểm quỹ đạo|cận điểm quỹ đạo]] làm cho Sao Hỏa dễ dàng nhìn thấy từ Trái Đất. Lần cuối hành tinh đỏ nằm gần nhất với Trái Đất được ước tính đã diễn ra vào ngày 12 tháng 9 năm 57.617 trước Công nguyên, lần tiếp theo được ước tính diễn ra vào năm 2287.<ref name=rao030822/> Kỷ lục tiếp cận gần nhất năm 2003 chỉ hơi bé hơn so với một số lần tiếp cận gần nhất trong thời gian gần đây. Ví dụ, khoảng cách nhỏ nhất giữa hai hành tinh xảy ra vào ngày 22 tháng 8 năm 1924 là 0,37285 AU, và vào ngày 24 tháng 8 năm 2208 sẽ là 0,37279 AU.<ref name=Meeus2003/>

Trong năm 2003, và những năm sau, đã có một trò chơi khăm phát tán trên internet nói rằng năm 2003 Sao Hỏa sẽ nằm gần Trái Đất nhất trong hàng nghìn năm qua và nó sẽ hiện lên "to như Mặt Trăng trên bầu trời".<ref>{{Chú thích web
|author=Mikkelson, Barbara and David P.
|title=Mars Spectacular
|url=http://www.snopes.com/science/astronomy/brightmars.asp
|publisher=Snopes.com
|access-date=ngày 16 tháng 1 năm 2016
|archive-date=2012-05-15
|archive-url=https://www.webcitation.org/67fgxEMji?url=http://www.snopes.com/science/astronomy/brightmars.asp
|url-status=live
}}</ref>

=== Lịch sử quan sát Sao Hỏa ===
{{chính|Lịch sử quan sát Sao Hỏa}}

Lịch sử quan sát Sao Hỏa được đánh dấu bởi những lần hành tinh này ở vị trí xung đối, khi nó nằm gần Trái Đất và vì vậy dễ dàng có thể quan sát bằng mắt thường, và những lần xung đối xảy ra khoảng 2 năm một lần. Những lần xảy ra xung đối nổi bật hơn cả trong lịch sử đó là khoảng thời gian cách nhau 15 đến 17 năm khi lần xung đối xảy ra trùng hoặc gần với cận điểm quỹ đạo của Sao Hỏa, điều này càng làm cho nó dễ dàng quan sát được từ Trái Đất.

Sự tồn tại của Sao Hỏa như một thiên thể đi lang thang trên bầu trời đêm đã được ghi lại bởi những nhà thiên văn học Ai Cập cổ đại và vào năm 1534 TCN họ đã nhận thấy được chuyển động nghịch hành biểu kiến của hành tinh đỏ.<ref name=paob85/> Trong lịch sử của [[Neo-Babylonian Empire|đế chế Babylon lần hai]], các nhà thiên văn Babylon đã quan sát một cách có hệ thống và ghi chép thường xuyên vị trí của các hành tinh. Đối với Sao Hỏa, họ biết rằng hành tinh này thực hiện được 37 [[chu kỳ giao hội]], hay đi được 42 vòng trên [[hoàng Đạo|vòng hoàng đạo]], trong khoảng 79 năm Trái Đất. Họ cũng đã phát minh ra phương pháp số học nhằm hiệu chỉnh những độ lệch nhỏ trong việc tiên đoán vị trí của các hành tinh.<ref name=north08/><ref name=swerdlow98/>

Trong thế kỷ thứ tư trước Công nguyên, [[Aristoteles]] đã phát hiện ra Sao Hỏa biến mất đằng sau Mặt Trăng trong một lần [[che khuất (thiên văn học)|che khuất]], và ông nhận xét rằng hành tinh này phải nằm xa hơn Mặt Trăng.<ref name=poor08/> [[Claudius Ptolemaeus|Ptolemaeus]], nhà thiên văn Hy Lạp cổ đại ở [[Alexandria]],<ref>David Michael Harland (2007). "''[http://books.google.com/books?id=ScORNbV0E8wC&pg=PA1&dq#v=onepage&q=&f=false Cassini at Saturn: Huygens results] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131111075009/http://books.google.com/books?id=ScORNbV0E8wC&pg=PA1&dq#v=onepage&q=&f=false|date=2013-11-11}}''". p.1. ISBN 0-387-26129-X</ref> đã cố gắng giải quyết vấn đề chuyển động quỹ đạo của Sao Hỏa. Mô hình của Ptolemaeus và tập hợp những nghiên cứu của ông về thiên văn học đã được trình bày trong bản thảo nhiều tập mang tên ''[[Almagest]]'', và nó đã trở thành nội dung được phổ biến trong [[lịch sử thiên văn học|thiên văn học phương Tây]] trong gần mười bốn thế kỷ sau.<ref>Hummel, Charles E. (1986). ''[http://books.google.com/books?id=2b3ab2ErEtUC&pg=PA38&dq#v=onepage&q=&f=false The Galileo connection: resolving conflicts between science & the Bible] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131111034907/http://books.google.com/books?id=2b3ab2ErEtUC&pg=PA38&dq#v=onepage&q=&f=false|date=2013-11-11}}.'' InterVarsity Press. pp. 35–38. ISBN 0-87784-500-X.</ref> Các tư liệu lịch sử Trung Hoa cổ đại cho thấy Sao Hỏa được các nhà thiên văn Trung Hoa cổ đại biết đến không muộn hơn thế kỷ thứ tư trước Công nguyên.<ref name=needham_ronan85/> Ở thế kỷ thứ năm, trong tài liệu ghi chép thiên văn của Ấn Độ mang tên ''[[Surya Siddhanta]]'' đã ghi lại ước tính đường kính Sao Hỏa của những nhà thiên văn Ấn Độ.<ref name=jse97/>

Trong thế kỷ thứ mười bảy, [[Tycho Brahe]] đã đo [[thị sai#thị sai ngày|thị sai ngày]] của Sao Hỏa và dữ liệu này được [[Johannes Kepler]] sử dụng để tính toán sơ bộ về khoảng cách tương đối đến hành tinh đỏ.<ref name=taton03/> Khi kính thiên văn được phát minh ra và trở lên phổ biến hơn, thị sai ngày của Sao Hỏa đã được đo lại cẩn thận trong nỗ lực nhằm xác định khoảng cách Trái Đất-Mặt Trời. Nỗ lực này lần đầu tiên được thực hiện bởi [[Giovanni Domenico Cassini]] năm 1672. Những đo đạc thị sai trong thời kỳ này đã bị cản trở bởi chất lượng của dụng cụ quan sát.<ref name=hirschfeld01/> Ngày 13 tháng 10 năm 1590, sự kiện Sao Hỏa bị Sao Kim che khuất đã được [[Michael Maestlin]] ở [[Heidelberg]] ghi nhận.<ref name=sat57/> Năm 1610, [[Galileo Galilei]] là người đầu tiên đã quan sát Sao Hỏa qua một kính thiên văn.<ref name=jha15/> Người đầu tiên cố gắng vẽ ra tấm bản đồ Sao Hỏa thể hiện những đặc điểm trên bề mặt của nó là nhà thiên văn học người Hà Lan [[Christiaan Huygens]].<ref>Sheehan, William (1996). "[http://uapress.arizona.edu/onlinebks/MARS/CHAP02.HTM Chapter 2: Pioneers] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120825061043/http://www.uapress.arizona.edu/onlinebks/MARS/CHAP02.HTM |date = ngày 25 tháng 8 năm 2012}}". ''The Planet Mars: A History of Observation and Discovery.'' Tucson: University of Arizona. Truy cập ngày 16 tháng 1 năm 2010.</ref>

=== "Kênh đào" Sao Hỏa ===
{{Multiple image|direction=vertical|width=200|image1=Karte Mars Schiaparelli MKL1888.png|image2=Lowell Mars channels.jpg|image3=Mars HST Mollweide map 1999.png|caption1=Bản đồ Sao Hỏa của Giovanni Schiaparelli.|caption2=Phác họa bản đồ Sao Hỏa bởi Lowell trước năm 1914.|caption3=Bản đồ Sao Hỏa chụp bởi [[kính viễn vọng không gian Hubble|kính thiên văn không gian Hubble]] khi hành tinh ở gần vị trí xung đối năm 1999.}}

{{chính|Kênh đào Sao Hỏa}}

Cho đến thế kỷ 19, độ phóng đại của các kính thiên văn đã đạt đến mức cần thiết cho việc phân giải các đặc điểm trên bề mặt hành tinh đỏ. Trong tháng 9 năm 1877, sự kiện Sao Hỏa tiến đến vị trí xung đối đã được dự đoán xảy ra vào ngày 5 tháng 9. Nhờ vào sự kiện này, nhà thiên văn người Italia [[Giovanni Schiaparelli]] sử dụng kính thiên văn 22&nbsp;cm ở [[Milano]] nhằm quan sát hành tinh này để vẽ ra tấm bản đồ chi tiết đầu tiên về Sao Hỏa mà ông thấy qua ống kính. Trên bản đồ này có đánh dấu những đặc điểm mà ông gọi là ''canali'', mặc dù sau đó được chỉ ra là những [[ảo ảnh (quang học)|ảo ảnh quang học]]. Những ''canali'' được vẽ là những đường thẳng trên bề mặt Sao Hỏa và ông đặt tên của chúng theo tên của những con sông nổi tiếng trên Trái Đất. Trong ngôn ngữ của ông, ''canali'' có nghĩa là "kênh đào" hoặc "rãnh", và được dịch một cách hiểu nhầm sang tiếng Anh là "canals" (kênh đào).<ref name=snyder01/><ref name=sagan80/>

Ảnh hưởng bởi những quan sát này, nhà Đông phương học [[Percival Lowell]] đã xây dựng một đài quan sát mà sau này mang tên [[đài quan sát Lowell]] với hai kính thiên văn đường kính 300 và 450&nbsp;mm. Đài quan sát này được sử dụng để quan sát Sao Hỏa trong lần xung đối hiếm có vào năm 1894 và những lần xung đối thông thường về sau. Lowell đã xuất bản một vài cuốn sách về Sao Hỏa và đề cập đến sự sống trên hành tinh này, chúng đã có những ảnh hưởng nhất định đối với công chúng về hành tinh này.<ref name=basalla06/> Đặc điểm ''canali'' cũng đã được một số nhà thiên văn học tìm thấy, như Henri Joseph Perrotin và Louis Thollon ở [[Nice]], nhờ sử dụng một trong những kính thiên văn lớn nhất thời bấy giờ.<ref name=maria_lane05/><ref name=ba3/>

Sự thay đổi theo mùa (bao gồm sự thu hẹp diện tích của các chỏm băng vùng cực và những miền tối hình thành trong mùa hè trên Sao Hỏa) kết hợp với ý niệm về kênh đào đã dẫn đến những phỏng đoán về sự sống trên Sao Hỏa, và nhiều người có niềm tin lâu dài rằng Sao Hỏa có những vùng biển rộng lớn và những cánh đồng bạt ngàn. Tuy nhiên những kính thiên văn thời này không đủ độ phân giải đủ lớn để chứng minh hay bác bỏ những phỏng đoán này. Khi những kính thiên văn lớn hơn ra đời, những ''canali'' thẳng, ngắn hơn được quan sát rõ hơn. Khi Camille Flammarion thực hiện quan sát năm 1909 với kính đường kính 840&nbsp;mm, những địa hình không đồng đều được nhận ra nhưng không một đặc điểm ''canali'' được trông thấy.<ref name=zahnle01/>

Thậm chí những bài báo trong thập niên 1960 về sinh học vũ trụ trên Sao Hỏa, nhiều tác giả đã giải thích theo khía cạnh sự sống cho những đặc điểm thay đổi theo mùa trên hành tinh này. Những kịch bản cụ thể về quá trình [[trao đổi chất]] và chu trình hóa học cho những hệ sinh thái cũng đã được xuất bản.<ref name=science136_3510/>

Cho đến khi những [[thiết bị vũ trụ|tàu vũ trụ]] viếng thăm hành tinh này trong chương trình Mariner của NASA trong thập niên 1960 thì những bí ẩn này mới được sáng tỏ. Những chấp nhận chung về một hành tinh đã chết được khẳng định trong thí nghiệm nhằm xác định sự sống của tàu Viking và những ảnh chụp tại nơi nó đổ bộ.<ref name=ward_brownlee00/>

Một vài bản đồ về Sao Hỏa đã được lập ra nhờ sử dụng các dữ liệu thu được từ các phi vụ này, nhưng cho đến tận phi vụ của tàu [[Mars Global Surveyor]], phóng lên vào năm 1996 và ngừng hoạt động năm 2006, đã mang lại những chi tiết đầy đủ nhất về bản đồ địa hình, từ trường và sự phân bố khoáng chất trên bề mặt.<ref>{{Chú thích sách|first=Peter|last=Bond|year=2007|title=Distant worlds: milestones in planetary exploration|url=https://archive.org/details/distantworldsmil0000bond|work=Copernicus Series|page=[https://archive.org/details/distantworldsmil0000bond/page/119 119]|publisher=Springer|isbn=0-387-40212-8}}</ref> Những bản đồ về Sao Hỏa hiện nay đã được cung cấp trên một số dịch vụ trực tuyến, như [[Google Mars]].

== Trong văn hóa ==
{{chính|Sao Hỏa trong văn hóa}}
Sao Hỏa trong ngôn ngữ phương Tây được mang tên của vị thần chiến tranh trong thần thoại. Từ hỏa cũng là tên của một trong năm yếu tố của [[ngũ hành]] trong triết học cổ Trung Hoa. Biểu tượng Sao Hỏa, gồm một vòng tròn với một mũi tên chỉ ra ngoài, cũng là biểu tượng cho giống đực.

Ý tưởng cho rằng trên Sao Hỏa có những sinh vật có trí thông minh đã xuất hiện từ cuối thế kỷ 19. Quan sát các "canali" (kênh đào) của Giovanni Schiaparelli kết hợp với cuốn sách của Percival Lowell về ý tưởng này đã làm cơ sở cho những bàn luận về một hành tinh đang hạn hát, lạnh lẽo, một thế giới chết với nền văn minh trên đó đang xây dựng những hệ thống tưới tiêu.<ref name=prion/>

Nhiều quan sát khác và những lời tuyên bố bởi những người có ảnh hưởng đã làm dấy lên cái gọi là "Cơn sốt Sao Hỏa".<ref name=fergus04/> Năm 1899, khi đang nghiên cứu độ ồn vô tuyến trong khí quyển bằng cách sử dụng máy thu ở phòng thí nghiệm Colorado Springs, nhà sáng chế [[Nikola Tesla]] đã nhận ra sự lặp lại trong tín hiệu mà sau đó ông đoán có thể là tín hiệu liên lạc vô tuyến đến từ một hành tinh khác, và khả năng là Sao Hỏa. Năm 1901, trong một cuộc phỏng vấn, Tesla nói:

<blockquote> Ở thời điểm sau khi có một ý nghĩ lóe lên trong đầu tôi rằng những nhiễu loạn mà tôi đã thu được có thể là do sự điều khiển từ một nền văn minh. Mặc dù tôi không thể giải mã ý nghĩa của chúng, nhưng tôi không thể nghĩ rằng đó chỉ hoàn toàn là sự ngẫu nhiên. Cảm giác tăng dần trong tôi rằng lần đầu tiên tôi đã nghe được lời chào từ một hành tinh khác.<ref name=tesla01/></blockquote>

Ý nghĩ của Tesla nhận được sự ủng hộ từ [[Lord Kelvin]], ông này khi viếng thăm Hoa Kỳ năm 1902, đã nói là ông nghĩ rằng những tín hiệu mà Tesla thu được là do từ hành tinh đỏ gửi đến Hoa Kỳ.<ref name=cheney81/> Kelvin "nhấn mạnh" từ chối lời nói này ngay trước khi ông rời Hoa Kỳ: "Cái mà tôi thực sự nói rằng những cư dân Sao Hỏa, nếu có, sẽ không nghi ngờ khi họ có thể nhìn thấy New York, đặc biệt từ ánh sáng đèn điện."<ref name=nyt020511/>

Trong một bài viết trên tờ ''[[The New York Times|New York Times]]'' năm 1901, [[Edward Charles Pickering]], giám đốc Đài quan sát Harvard College, đưa tin họ đã nhận được một điện tín từ Đài quan sát Lowell ở [[Arizona]] với nội dung xác nhận là dường như nền văn minh trên Sao Hỏa đang cố liên lạc với Trái Đất.<ref name="nyt2"/>

<blockquote>Đầu tháng 12 năm 1900, chúng tôi nhận được bức điện tín từ Đài quan sát Lowell ở Arizona rằng một luồng ánh sáng chiếu từ Sao Hỏa (đài quan sát Lowell luôn dành sự quan tâm đặc biệt đến Sao Hỏa) kéo dài trong khoảng 70 phút. Tôi đã gửi những thông tin này sang châu Âu cũng như bản sao của điện tín đến khắp nơi trên đất nước này. Những người quan sát đã rất cẩn thận, đáng tin và do vậy không có lý do gì để nghi ngờ về sự tồn tại của tia sáng. Người ta cho rằng nó bắt nguồn từ một vị trí địa lý nổi tiếng trên Sao Hỏa. Tất cả là thế. Bây giờ câu chuyện đã lan ra trên toàn thế giới. Ở châu Âu, người ta nói rằng tôi đã liên lạc với người Sao Hỏa và đủ mọi thông tin cường điệu đã xuất hiện. Cho dù thứ ánh sáng đó là gì, chúng ta cũng không biết ý nghĩa của nó. Không ai có thể nói được đó là từ một nền văn minh hay không phải. Nó tuyệt đối không thể giải thích được.<ref name="nyt2" /></blockquote>

Pickering sau đó đề xuất lắp đặt một loạt tấm gương ở [[Texas]] nhằm thu các tín hiệu từ Sao Hỏa.<ref name=fradin99/>

Trong những thập kỷ gần đây, nhờ những tấm bản đồ độ phân giải cao về bề mặt Sao Hỏa, đặc biệt từ tàu Mars Global Surveyor và Mars Reconnaissance Orbiter, cho thấy không hề có một dấu hiệu của sự sống có trí tuệ trên hành tinh này, mặc dù những phỏng đoán giả khoa học về sự sống có trí thông minh trên Sao Hỏa vẫn xuất hiện từ những biên tập viên như Richard C. Hoagland. Nhớ lại những tranh luận trước đây về đặc điểm ''canali'', xuất hiện một số suy đoán về những hình tượng kích cỡ nhỏ trên một số bức ảnh từ tàu không gian, như 'kim tự tháp' và '[[Face on Mars|khuôn mặt trên Sao Hỏa]]'. Nhà thiên văn học hành tinh [[Carl Sagan]] đã viết:
<blockquote>Sao Hỏa đã trở thành một sân khấu cho những vở kịch thần thoại mà ở đó chúng ta chiếu lên những hi vọng và sợ hãi của chúng ta trên Trái Đất.<ref name=sagan80/></blockquote>

[[Tập tin:War-of-the-worlds-tripod.jpg|nhỏ|upright|Minh họa sinh vật ba chân Sao Hỏa trong tác phẩm ấn bản tiếng Pháp xuất bản năm 1906, ''The War of the Worlds'' của nhà văn H.G. Wells.]]

Các miêu tả Sao Hỏa trong tiểu thuyết đã bị kích thích bởi màu đỏ đặc trưng của nó và bởi những suy đoán mang tính khoa học ở thế kỷ 19 về các điều kiện bề mặt hành tinh không những duy trì cho sự sống mà còn tồn tại nền văn minh trên đó.<ref name=lightman97/> Đã có nhiều những tác phẩm khoa học viễn tưởng được ra đời, trong số đó có tác phẩm ''[[The War of the Worlds (novel)|The War of the Worlds]]'' của [[H. G. Wells]] xuất bản năm 1898, với nội dung về những sinh vật Sao Hỏa đang cố gắng thoát khỏi hành tinh đang chết dần và chúng xuống xâm lược Địa cầu. Sau đó, ngày 30 tháng 10 năm 1938, phát thanh viên Orson Welles đã dựa vào tác phẩm này và gây ra [[The War of the Worlds (radio)|trò đùa trên đài phát thanh]] làm cho nhiều thính giả thiếu hiểu biết bị hiểu nhầm.<ref name=lubertozzi_holmsten03/>

Những tác phẩm có tính ảnh hưởng bao gồm ''[[The Martian Chronicles]]'' của [[Ray Bradbury]], trong đó cuộc thám hiểm của con người đã trở thành một tai nạn phá hủy nền văn minh Sao Hỏa, ''[[Barsoom]]'' của [[Edgar Rice Burroughs]], tiểu thuyết ''[[Out of the Silent Planet]]'' của [[C. S. Lewis]] (1938),<ref name=sanford09/> và một số câu chuyện của [[Robert A. Heinlein]] trong những năm 60.<ref name=buker02/>

Tác giả [[Jonathan Swift]] đã từng miêu tả về các Mặt Trăng của Sao Hỏa, khoảng 150 năm trước khi chúng được nhà thiên văn học [[Asaph Hall]] phát hiện ra. J.Swift đã miêu tả khá chính xác và chi tiết về quỹ đạo của chúng trong chương 19 của tiểu thuyết ''[[Gulliver du kí|Gulliver's Travels]]''.<ref name=jonathan_swift/>

Một nhân vật truyện tranh thể hiện trí thông minh Sao Hỏa, [[Marvin the Martian|Marvin]], đã xuất hiện trên truyền hình năm 1948 trong bộ phim hoạt hình [[Looney Tunes]] của hãng [[Warner Bros.|Warner Brothers]], và nó vẫn còn tiếp tục xuất hiện trong văn hóa đại chúng phương Tây hiện nay.<ref name=rabkin05/>

Sau khi các tàu [[chương trình Mariner|Mariner]] và [[chương trình Viking|Viking]] gửi về các bức ảnh chụp Sao Hỏa, một thế giới không có sự sống và những kênh đào, thì những quan niệm về nền văn minh Sao Hỏa ngay lập tức bị từ bỏ, và thay vào đó là những miêu tả về viễn cảnh con người sẽ đến khai phá hành tinh này, nổi tiếng nhất có lẽ là tác phẩm [[Mars trilogy|bộ ba ''Sao Hỏa'']] của [[Kim Stanley Robinson]]. Những suy đoán giả khoa học về Khuôn mặt trên Sao Hỏa và những địa hình bí ẩn khác được chụp bởi các tàu quỹ đạo đã trở thành bối cảnh phổ biến cho những tác phẩm khoa học viễn tưởng, đặc biệt trong phim ảnh.<ref name=miles_peters/>

Bối cảnh con người trên Sao Hỏa đấu tranh giành độc lập khỏi Trái Đất cũng là một nội dung chính trong tiểu thuyết của [[Greg Bear]] cũng như bộ phim ''[[Total Recall]]'' (dựa trên câu chuyện ngắn của [[Philip K. Dick]]) và sê ri truyền hình ''[[Babylon 5]]''. Một số trò chơi cũng sử dụng bối cảnh này, bao gồm ''[[Red Faction]]'' và ''[[Zone of the Enders]]''. Sao Hỏa (và vệ tinh của nó) cũng xuất hiện trong video game nhượng quyền thương mại ''[[Doom (video game)|Doom]]'' và ''[[Martian Gothic]]''.

== Xem thêm ==
* [[Địa khai hóa]]
* [[Khí quyển Sao Hỏa]]
* [[Kênh đào Sao Hỏa]]

== Chú thích ==
{{Danh sách ghi chú|refs=

{{efn|name=best-fit ellipsoid|Phù hợp nhất với [[ellipsoid]]}}

{{efn|name=C|Có nhiều phản ứng ''[[serpentinite|serpentin hóa]]''. Khoáng [[olivin]] là [[dung dịch rắn]] giữa [[forsterit]] và [[fayalit]] với công thức tổng quát là <math>(Fe,Mg)_2SiO_4</math>. Phản ứng sinh mêtan từ khoáng olivin có thể viết thành: ''Forsterit + Fayalit + Nước + Acid cacbonic → Serpentin + Magnetit + Mêtan '', hay (cân bằng hóa học): <math>18 Mg_2SiO_4 + 6 Fe_2SiO_4 + 26 H_2O + CO_2</math> → <math>12 Mg_3Si_2O_5(OH)_4 + 4 Fe_3O_4 + CH_4</math>}}

}}

== Tham khảo ==
{{Tham khảo|colwidth=30em|refs=

<ref name=VSOP87>{{chú thích tạp chí |title=Numerical expressions for precession formulae and mean elements for the Moon and planets |journal=Astronomy and Astrophysics |volume=282 |issue=2 |pages=663–683 |date=February 1994 |last1=Simon |first1=J.L. |last2=Bretagnon |first2=P. |last3=Chapront |first3=J. |last4=Chapront-Touzé |first4=M. |last5=Francou |first5=G. |last6=Laskar |first6=J. |bibcode=1994A&A...282..663S}}</ref>

<ref name=horizons-perihelion>{{Chú thích web|url=https://ssd.jpl.nasa.gov/horizons_batch.cgi?batch=1&COMMAND=%27499%27&START_TIME=%272022-06-10%27&STOP_TIME=%272022-07-05%27&STEP_SIZE=%273%20hours%27&QUANTITIES=%2719%27|title=HORIZONS Batch call for 2022 perihelion|publisher=Solar System Dynamics Group, Jet Propulsion Laboratory |type=Perihelion occurs when rdot flips from negative to positive |access-date=2021-09-07}}</ref>

<ref name="NasaFactSheet">{{Chú thích web|first=David|last=Williams|url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/marsfact.html|title=Mars Fact Sheet |publisher=NASA Goddard Space Flight Center|year=2018 |access-date=22 Mar 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200317184127/https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/marsfact.html|archive-date=17 March 2020}}; Mean Anomaly (deg) 19.412 = (Mean Longitude (deg) 355.45332) – (Longitude of perihelion (deg) 336.04084) {{PD-notice}}</ref>

<ref name=Souami_Souchay_2012>{{chú thích tạp chí
 | title=The solar system's invariable plane
 | last1=Souami | first1=D. | last2=Souchay | first2=J.
 | journal=Astronomy & Astrophysics
 | volume=543 | id=A133 | pages=11 | date=July 2012
 | doi=10.1051/0004-6361/201219011 | bibcode=2012A&A...543A.133S | doi-access=free }}</ref>

<ref name="Seidelmann2007">{{chú thích tạp chí|doi=10.1007/s10569-007-9072-y|last1=Seidelmann|first1=P. Kenneth|last2=Archinal|first2=Brent A.|last3=A'Hearn<!-- written A'hearn here, mostly A'Hearn elsewhere --> |first3=Michael F.|display-authors=3|last4=Conrad|first4=Albert R.|last5=Consolmagno|first5=Guy J.|last6=Hestroffer|first6=Daniel|last7=Hilton|first7=James L.|last8=Krasinsky|first8=Georgij A.|last9=Neumann |first9=Gregory A.|last10=Oberst|first10=Jürgen|last11=Stooke|first11=Philip J.|last12=Tedesco|first12=Edward F.|last13=Tholen|first13=David J.|last14=Thomas|first14=Peter C.|last15=Williams|first15=Iwan P.
|year=2007|title=Report of the IAU/IAG Working Group on cartographic coordinates and rotational elements: 2006|url=https://archive.org/details/sim_celestial-mechanics-and-dynamical-astronomy_2007_98_3/page/155|journal=Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy|volume=98|issue=3|pages=155–180 |bibcode=2007CeMDA..98..155S|ref={{sfnRef|Seidelmann Archinal A'hearn et al.|2007}}|doi-access=free}}</ref>

<ref name=A>{{Chú thích sách|first1=Peter|last1=Grego|title=Mars and How to Observe It |url=https://archive.org/details/marshowtoobserve0000greg|url-access=registration|page=[https://archive.org/details/marshowtoobserve0000greg/page/3 3]|publisher=[[Springer Science+Business Media]]|date=6 June 2012|isbn=978-1-4614-2302-7|via=Internet Archive}}</ref>

<ref name="lodders1998">{{Chú thích sách|title=The Planetary Scientist's Companion|url=https://archive.org/details/planetaryscienti00lodd_066|url-access=limited|publisher=Oxford University Press|first1=Katharina |last1=Lodders|first2=Bruce|last2=Fegley|page=[https://archive.org/details/planetaryscienti00lodd_066/page/n210 190]|date=1998|isbn=978-0-19-511694-6}}</ref>

<ref name="konopliv2011">{{chú thích tạp chí |last1=Konopliv |first1=Alex S. |last2=Asmar |first2=Sami W. |last3=Folkner |first3=William M. |last4=Karatekin |first4=Özgür |last5=Nunes |first5=Daniel C. |last6=Smrekar |first6=Suzanne E. |last7=Yoder |first7=Charles F. |last8=Zuber |first8=Maria T. |display-authors=5 |title=Mars high resolution gravity fields from MRO, Mars seasonal gravity, and other dynamical parameters |journal=Icarus |volume=211 |issue=1 |date=January 2011 |pages=401–428 |bibcode=2011Icar..211..401K |doi=10.1016/j.icarus.2010.10.004}}</ref>

<ref name="Hirt2012">{{chú thích tạp chí|title=Kilometer-resolution gravity field of Mars: MGM2011|journal=Planetary and Space Science|last1=Hirt|first1=C.|last2=Claessens|first2=S. J.|last3=Kuhn|first3=M.|last4=Featherstone|first4=W. E.|volume=67|issue=1|pages=147–154|date=July 2012|doi=10.1016/j.pss.2012.02.006 |bibcode=2012P&SS...67..147H|hdl=20.500.11937/32270|url=https://espace.curtin.edu.au/bitstream/20.500.11937/32270/2/173469_Hirt2012_MGM2011_PSS_av%5b1%5d%20updated.pdf|hdl-access=free}}</ref>

<ref name=B>{{Chú thích web |last1=Allison |first1=Michael |last2=Schmunk |first2=Robert |title=Mars24 Sunclock — Time on Mars |url=https://www.giss.nasa.gov/tools/mars24/help/notes.html |website=NASA GISS}}</ref>

<ref name="MallamaMars">{{chú thích tạp chí|author=Mallama, A.|title=The magnitude and albedo of Mars|journal=Icarus|volume=192|issue=2|pages=404–416|year=2007|doi=10.1016/j.icarus.2007.07.011|bibcode=2007Icar..192..404M}}</ref>

<ref name=cold>{{Chú thích web|url=http://www.astronomycafe.net/qadir/q2681.html|title=What is the typical temperature on Mars?|work=Astronomycafe.net|access-date=14 August 2012}}</ref>

<ref name=hot>{{Chú thích web|url=http://marsrover.nasa.gov/spotlight/20070612.html|title=Mars Exploration Rover Mission: Spotlight|work=Marsrover.nasa.gov|date=12 June 2007 |access-date=14 August 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20131102112312/http://marsrover.nasa.gov/spotlight/20070612.html|archive-date=2 November 2013|url-status=dead}} {{PD-notice}}</ref>

<ref name="Mallama_and_Hilton">{{chú thích tạp chí |title=Computing apparent planetary magnitudes for The Astronomical Almanac |journal=Astronomy and Computing |first1=Anthony |last1=Mallama |first2=James L. |last2=Hilton |volume=25 |pages=10–24 |date=October 2018 |doi=10.1016/j.ascom.2018.08.002 |bibcode=2018A&C....25...10M |arxiv=1808.01973|s2cid=69912809 }}</ref>

<ref name="barlow08">{{Chú thích sách|first=Nadine G.|last=Barlow|author-link1=Nadine G. Barlow|date=2008|title=Mars: an introduction to its interior, surface and atmosphere|series=Cambridge planetary science|page=21|volume=8|isbn=978-0-521-85226-5|publisher=Cambridge University Press}}</ref>

<ref name=nasa_hematite>{{Chú thích web|title=The Lure of Hematite|work=Science@NASA|publisher=NASA|date=ngày 28 tháng 3 năm 2001|url=http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2001/ast28mar_1/|access-date=2009-12-24|archive-date=2011-02-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20110227221617/http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2001/ast28mar_1/|url-status=live}}</ref>

<ref name="marswater">{{Chú thích web|publisher=NASA/JPL|date=ngày 6 tháng 12 năm 2006|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/mars/news/mgs-20061206.html|title=NASA Images Suggest Water Still Flows in Brief Spurts on Mars|access-date=2007-01-04|archive-date=2011-08-21|archive-url=https://www.webcitation.org/616WRnAJl?url=http://www.nasa.gov/mission_pages/mars/news/mgs-20061206.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="specials1">{{Chú thích web|title=Water ice in crater at Martian north pole|date=ngày 28 tháng 7 năm 2005|publisher=ESA|url=http://www.esa.int/SPECIALS/Mars_Express/SEMGKA808BE_0.html|access-date=2010-03-19|archive-date=2012-10-02|archive-url=https://www.webcitation.org/6B75zjwiu?url=http://www.esa.int/SPECIALS/Mars_Express/SEMGKA808BE_0.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="jsg.utexas.edu">{{Chú thích web|title=Scientists Discover Concealed Glaciers on Mars at Mid-Latitudes|date=ngày 20 tháng 11 năm 2008|publisher=University of Texas at Austin|url=<!--http://www.jsg.utexas.edu/news/rels/112008.html-->http://www.jsg.utexas.edu/news/2008/11/scientists-discover-concealed-glaciers-on-mars-at-mid-latitudes/|access-date=2010-03-19|archive-date=2015-09-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20150919110812/http://www.jsg.utexas.edu/news/2008/11/scientists-discover-concealed-glaciers-on-mars-at-mid-latitudes/|url-status=live}}</ref>

<ref name=esa050221>{{Chú thích báo|title=Mars pictures reveal frozen sea|publisher=ESA|author=Staff|date=ngày 21 tháng 2 năm 2005|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4285119.stm|access-date=2010-03-19|archive-date=2010-01-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20100106054508/http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4285119.stm|url-status=live}}</ref>

<ref name="spacecraft1">{{Chú thích web|date=ngày 31 tháng 7 năm 2008|title=NASA Spacecraft Confirms Martian Water, Mission Extended|publisher=Science @ NASA|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/phoenix/news/phoenix-20080731.html|access-date=2008-08-01|archive-date=2012-04-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20120418005710/http://www.nasa.gov/mission_pages/phoenix/news/phoenix-20080731.html|url-status=live}}</ref>

<ref name=webster_beasley05>{{Chú thích web|publisher=NASA|date=ngày 20 tháng 9 năm 2005|author=Webster, G.; Beasley, D.|title=Orbiter's Long Life Helps Scientists Track Changes on Mars|url=http://mars.jpl.nasa.gov/mgs/newsroom/20050920a.html|access-date=2007-02-26|archive-date=2007-01-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20070115034021/http://mars.jpl.nasa.gov/mgs/newsroom/20050920a.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="nssdc">{{Chú thích web|author=Williams, David R.|title=Mars Fact Sheet|work=National Space Science Data Center|publisher=NASA|date=ngày 1 tháng 9 năm 2004|url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/marsfact.html|access-date=2006-06-24|archive-date=2020-06-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20200612115019/https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/marsfact.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="rust">{{Chú thích web|last=Peplow|first=Mark|title=How Mars got its rust|work=BioEd Online|publisher=MacMillan Publishers Ltd.|url=http://www.bioedonline.org/news/news-print.cfm?art=953|access-date=2007-03-10|archive-date=2012-09-14|archive-url=https://archive.today/20120914153630/http://www.bioedonline.org/news/news-print.cfm?art=953|url-status=live}}</ref>

<ref name=jacque03>{{Chú thích báo|author=Jacqué, Dave|url=http://www.anl.gov/Media_Center/News/2003/030926mars.htm|title=APS X-rays reveal secrets of Mars' core|publisher=Argonne National Laboratory|date=ngày 26 tháng 9 năm 2003|access-date=2006-07-01|archive-date=2004-09-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20040906160050/http://www.anl.gov/Media_Center/News/2003/030926mars.htm|url-status=bot: unknown}}</ref>

<ref name=sci300a>{{chú thích tạp chí|authors=Philip R. Christensen|display-authors=etal|date=ngày 27 tháng 6 năm 2003|title=Morphology and Composition of the Surface of Mars: Mars Odyssey THEMIS Results|journal=Science|volume=300|issue=5628|pages=2056–2061|doi=10.1126/science.1080885|pmid=12791998|bibcode = 2003Sci...300.2056C }}</ref>

<ref name=sci300b>{{chú thích tạp chí|last=Golombek|first=Matthew P.|date=ngày 27 tháng 6 năm 2003|title=The Surface of Mars: Not Just Dust and Rocks|journal=Science|volume=300|issue=5628|pages=2043–2044|doi=10.1126/science.1082927|pmid=12829771}}</ref>

<ref name="magnetosphere">{{Chú thích web|date=2006-11-09|title=Magnetic Fields and Mars|publisher=Mars Global Surveyor @ NASA|author=Valentine, Theresa; Amde, Lishan|url=http://mgs-mager.gsfc.nasa.gov/Kids/magfield.html|access-date=2009-07-17|archive-date=2011-08-21|archive-url=https://www.webcitation.org/616WyIQWg?url=http://mgs-mager.gsfc.nasa.gov/Kids/magfield.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="plates">{{Chú thích web|publisher=NASA/Goddard Space Flight Center|title=New Map Provides More Evidence Mars Once Like Earth|url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2005/mgs_plates.html|access-date=2006-03-17|archive-date=2019-06-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20190627034552/https://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2005/mgs_plates.html|url-status=live}}</ref>

<ref name=ssr96_1_4_197>{{chú thích tạp chí|doi=10.1023/A:1011997206080|author=Halliday, A. N.; Wänke, H.; Birck, J.-L.; Clayton, R. N.|year=2001|title=The Accretion, Composition and Early Differentiation of Mars|journal=Space Science Reviews|volume=96|issue=1/4|pages=197–230|bibcode=2001SSRv...96..197H}}</ref>

<ref name=zharkov93>{{Chú thích sách|last=Zharkov|first=V. N.| year=1993|chapter=The role of Jupiter in the formation of planets|title=Evolution of the Earth and planets|pages=7–17|bibcode=1993GMS....74....7Z}}</ref>

<ref name=icarus165_1>{{chú thích tạp chí|author=Lunine, Jonathan I.; Chambers, John; Morbidelli, Alessandro; Leshin, Laurie A.|title=The origin of water on Mars|journal=Icarus|volume=165|issue=1|pages=1–8|year=2003|doi=10.1016/S0019-1035(03)00172-6|bibcode=2003Icar..165....1L}}</ref>

<ref name=northcratersn>{{Chú thích web|date=ngày 19 tháng 7 năm 2008|title=Impact May Have Transformed Mars|publisher=ScienceNews.org|first=Ashley|last=Yeager|url=http://www.sciencenews.org/view/generic/id/33622/title/Impact_may_have_transformed_Mars_|access-date=2008-08-12|archive-date=2011-08-21|archive-url=https://www.webcitation.org/616WPdXo0?url=http://www.sciencenews.org/view/generic/id/33622/title/Impact_may_have_transformed_Mars_|url-status=live}}</ref>

<ref name=barlow88>{{cite conference|author=Barlow, N. G.|date=October 5–7, 1988|chapter=Conditions on Early Mars: Constraints from the Cratering Record|title=MEVTV Workshop on Early Tectonic and Volcanic Evolution of Mars. LPI Technical Report 89-04|page=15|publisher=Lunar and Planetary Institute|location=Easton, Maryland|editor=H. Frey|bibcode=1989eamd.work...15B}}</ref>

<ref name=northcraterguard>{{Chú thích báo|date=ngày 26 tháng 6 năm 2008|title=Cataclysmic impact created north-south divide on Mars|publisher=Science @ guardian.co.uk|first=Ian|last=Sample|url=http://www.guardian.co.uk/science/2008/jun/26/mars.asteroid|access-date=2008-08-12|location=London|archive-date=2008-08-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20080809102459/http://www.guardian.co.uk/science/2008/jun/26/mars.asteroid|url-status=live}}</ref>

<ref name=sciam080627>{{Chú thích web|url=http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=giant-asteroid-flattened|title=Giant Asteroid Flattened Half of Mars, Studies Suggest|publisher=Scientific American|access-date=2008-06-27|archive-date=2011-03-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20110319171122/https://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=giant-asteroid-flattened|url-status=live}}</ref>

<ref name="MallamaSky">{{chú thích tạp chí|author=Mallama, A.|title=Planetary magnitudes|journal=Sky and Telescope|volume=121(1)|pages=51–56|year=2011}}</ref>

<ref name=nyt080626>{{Chú thích báo|url=http://www.nytimes.com/2008/06/26/science/space/26mars.html?em&ex=1214712000&en=bd0be05a87523855&ei=5087%0A|title=Huge Meteor Strike Explains Mars's Shape, Reports Say|publisher=New York Times|access-date=2008-06-27|first=Kenneth|last=Chang|date=ngày 26 tháng 6 năm 2008|archive-date=2015-03-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20150319090633/http://www.nytimes.com/2008/06/26/science/space/26mars.html?em&ex=1214712000&en=bd0be05a87523855&ei=5087%0A|url-status=live}}</ref>

<ref name=jog91>{{chú thích tạp chí|last=Tanaka|first=K. L.|year=1986|title=The Stratigraphy of Mars|journal=Journal of Geophysical Research|volume=91|issue=B13|pages=E139–E158|doi=10.1029/JB091iB13p0E139|bibcode=1986JGR....91..139T}}</ref>

<ref name=ssr_96_1_4>{{chú thích tạp chí|doi=10.1023/A:1011945222010|title=Cratering Chronology and the Evolution of Mars|author=Hartmann, William K.; Neukum, Gerhard|journal=Space Science Reviews|volume=96|issue=1/4|pages=165–194|year=2001|bibcode=2001SSRv...96..165H}}</ref>

<ref name=ag44_4>{{chú thích tạp chí|author=Mitchell, Karl L.; Wilson, Lionel|title=Mars: recent geological activity: Mars: a geologically active planet|journal=Astronomy & Geophysics|volume=44|issue=4|pages=4.16–4.20|year=2003|doi=10.1046/j.1468-4004.2003.44416.x|bibcode=2003A&G....44d..16M}}</ref>

<ref name=dc080304>{{Chú thích web|url=http://dsc.discovery.com/news/2008/03/04/mars-avalanche.html|title=Mars avalanche caught on camera|date=2008-03-04|work=Discovery Channel|publisher=Discovery Communications|access-date=2009-03-04|archive-date=2008-03-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20080306110204/http://dsc.discovery.com/news/2008/03/04/mars-avalanche.html|url-status=bot: unknown}}</ref>

<ref name=bbc080627>{{Chú thích báo|title=Martian soil 'could support life'|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7477310.stm|publisher=BBC News|date=ngày 27 tháng 6 năm 2008|access-date=2008-08-07|archive-date=2011-08-21|archive-url=https://www.webcitation.org/616Wsntxv?url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7477310.stm|url-status=live}}</ref>

<ref name="marssalt">{{Chú thích báo|url=http://usatoday30.usatoday.com/tech/science/space/2008-08-04-mars-soil_N.htm|title=Scientists: Salt in Mars soil not bad for life|last=Chang|first=Alicia|agency=Associated Press|access-date=2008-08-07|date=ngày 5 tháng 8 năm 2008|work=USA Today|archive-date=2012-10-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20121024040502/http://usatoday30.usatoday.com/tech/science/space/2008-08-04-mars-soil_N.htm|url-status=live}}</ref>

<ref name=jpl_soil>{{Chú thích web|title=NASA Spacecraft Analyzing Martian Soil Data|url=http://www.jpl.nasa.gov/news/phoenix/release.php?ArticleID=1816|publisher=JPL|access-date=2008-08-05|archive-date=2017-05-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20170522063940/https://www.jpl.nasa.gov/news/phoenix/release.php?ArticleID=1816|url-status=live}}</ref>

<ref name=jpl_dust_devil>{{Chú thích web|url=http://hirise.lpl.arizona.edu/ESP_013751_1115|title=Dust Devil Etch-A-Sketch (ESP_013751_1115)|publisher=NASA/JPL/University of Arizona|date=2009-07-02|access-date=2010-01-01|archive-date=2012-02-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20120201092649/http://hirise.lpl.arizona.edu/ESP_013751_1115|url-status=live}}</ref>

<ref name=gpl29_23_41>{{chú thích tạp chí | author=Schorghofer, Norbert; Aharonson, Oded; Khatiwala, Samar | title=Slope streaks on Mars: Correlations with surface properties and the potential role of water | journal=Geophysical Research Letters | volume=29 | issue=23 | pages=41-1 | date=December 2002 | doi=10.1029/2002GL015889 | bibcode=2002GeoRL..29w..41S }}</ref>

<ref name=oleb33_4_515>{{chú thích tạp chí | author=Gánti, Tibor | display-authors=etal | title=Dark Dune Spots: Possible Biomarkers on Mars? | journal=Origins of Life and Evolution of the Biosphere | volume=33 | issue=4 | pages=515–557 | date=October 2003 | bibcode=2003OLEB...33..515G }}</ref>

<ref name="h">{{Chú thích web|url=<!--http://solarsystem.jpl.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Mars&Display=Facts-->http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Mars&Display=Facts|title=NASA, Mars: Facts & Figures|access-date=2010-01-28|archive-date=2015-04-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20150423150235/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Mars&Display=Facts|url-status=dead}}</ref>

<ref name=jgr110>{{chú thích tạp chí|journal=Journal of Geophysical Research|date=ngày 7 tháng 5 năm 2005|authors=Jennifer L. Heldmann|display-authors=etal|title=Formation of Martian gullies by the action of liquid water flowing under current Martian environmental conditions|url=http://daleandersen.seti.org/Dale_Andersen/Science_articles_files/Heldmann%20et%20al.2005.pdf|format=PDF|volume=110|issue=E5|page=Eo5004|doi=10.1029/2004JE002261|access-date=2008-09-17|bibcode=2005JGRE..11005004H|archive-date=2008-10-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20081001162643/http://daleandersen.seti.org/Dale_Andersen/Science_articles_files/Heldmann%20et%20al.2005.pdf}} 'conditions such as now occur on Mars, outside of the temperature-pressure stability regime of liquid water'... 'Liquid water is typically stable at the lowest elevations and at low latitudes on the planet because the atmospheric pressure is greater than [[vapor pressure]] of water and surface temperatures in equatorial regions can reach 273 K for parts of the day [Haberle ''et al''., 2001]'</ref>

<ref name="kostama">{{chú thích tạp chí|journal=Geophysical Research Letters|volume=33|issue=11|page=L11201|date=ngày 3 tháng 6 năm 2006|author=Kostama, V.-P.; Kreslavsky, M. A.; Head, J. W.|title=Recent high-latitude icy mantle in the northern plains of Mars: Characteristics and ages of emplacement|url=http://www.agu.org/pubs/crossref/2006/2006GL025946.shtml|doi=10.1029/2006GL025946|access-date=2007-08-12|bibcode=2006GeoRL..3311201K|archive-date=2009-03-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20090318010946/http://www.agu.org/pubs/crossref/2006/2006GL025946.shtml}} 'Martian high-latitude zones are covered with a smooth, layered ice-rich mantle'.</ref>

<ref name=sci299>{{chú thích tạp chí|author=Byrne, Shane; Ingersoll, Andrew P.|title=A Sublimation Model for Martian South Polar Ice Features|journal=Science|volume=299|issue=5609|pages=1051–1053|year=2003|pmid=12586939|doi=10.1126/science.1080148|bibcode = 2003Sci...299.1051B }}</ref>

<ref name="methane-me">{{chú thích tạp chí|author=Formisano, V.; Atreya, S.; Encrenaz, T.; Ignatiev, N.; Giuranna, M.|title=Detection of Methane in the Atmosphere of Mars|journal=Science|year=2004|volume=306|issue=5702|pages=1758–1761|doi=10.1126/science.1101732|pmid=15514118|bibcode = 2004Sci...306.1758F }}</ref>

<ref name=nasa070315>{{Chú thích web|publisher=NASA|date=ngày 15 tháng 3 năm 2007|title=Mars' South Pole Ice Deep and Wide|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/mars/news/mars-20070315.html|access-date=2007-03-16|archive-date=2021-12-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20211208131250/https://www.nasa.gov/mission_pages/mars/news/mars-20070315.html|url-status=live}}</ref>

<ref name=bbc040124>{{Chú thích báo|first=David|last=Whitehouse|date=ngày 24 tháng 1 năm 2004|title=Long history of water and Mars|work=BBC News|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/3426539.stm|access-date=2010-03-20|archive-date=2009-03-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20090301180259/http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/3426539.stm|url-status=live}}</ref>

<ref name=Kerr2005>{{chú thích tạp chí|last=Kerr|first=Richard A.|title=Ice or Lava Sea on Mars? A Transatlantic Debate Erupts|journal=Science|volume=307|issue=5714|pages=1390–1391|date=ngày 4 tháng 3 năm 2005|doi=10.1126/science.307.5714.1390a|pmid=15746395}}</ref>

<ref name=Jaeger2007>{{chú thích tạp chí|authors=W. L. Jaeger|display-authors=etal|title=Athabasca Valles, Mars: A Lava-Draped Channel System|journal=Science|volume=317|pages=1709–1711|date=ngày 21 tháng 9 năm 2007|doi=10.1126/science.1143315|pmid=17885126|issue=5845|bibcode = 2007Sci...317.1709J }}</ref>

<ref name=nature434>{{chú thích tạp chí|authors=John B. Murray|display-authors=etal|title=Evidence from the Mars Express High Resolution Stereo Camera for a frozen sea close to Mars' equator|journal=Nature|volume=434|pages=352–356|date=ngày 17 tháng 3 năm 2005|doi=10.1038/nature03379|pmid=15772653|issue=703|bibcode = 2005Natur.434..352M }}</ref>

<ref name=CraddockHoward2002>{{chú thích tạp chí|author=Craddock, R.A.; Howard, A.D.|title=The case for rainfall on a warm, wet early Mars|journal=Journal of Geophysical Research|volume=107|issue=E11|year=2002|doi=10.1029/2001JE001505|bibcode=2002JGRE..107.5111C}}</ref>

<ref name=sci288>{{chú thích tạp chí|last=Malin|first=Michael C.|last2=Edgett|first2=KS|title=Evidence for Recent Groundwater Seepage and Surface Runoff on Mars|journal=Science|volume=288|issue=5475|pages=2330–2335|date=ngày 30 tháng 6 năm 2000|pmid=10875910|doi=10.1126/science.288.5475.2330|bibcode = 2000Sci...288.2330M }}</ref>

<ref name=nasa061206>{{Chú thích web|title=NASA Images Suggest Water Still Flows in Brief Spurts on Mars|publisher=NASA|date=ngày 6 tháng 12 năm 2006|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/mars/news/mgs-20061206.html|access-date=2006-12-06|archive-date=2011-08-21|archive-url=https://www.webcitation.org/616WRnAJl?url=http://www.nasa.gov/mission_pages/mars/news/mgs-20061206.html|url-status=live}}</ref>

<ref name=bbc061206>{{Chú thích báo|title=Water flowed recently on Mars|publisher=BBC|date=ngày 6 tháng 12 năm 2006|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6214834.stm|access-date=2006-12-06|archive-date=2011-08-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20110830034338/http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6214834.stm|url-status=live}}</ref>

<ref name=nasa061206b>{{Chú thích báo|publisher=NASA|date=ngày 6 tháng 12 năm 2006|title=Water May Still Flow on Mars, NASA Photo Suggests|url=http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=6587226|access-date=2006-04-30|archive-date=2009-01-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20090102233832/http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=6587226|url-status=live}}</ref>

<ref name=Lewis2006>{{chú thích tạp chí|author=Lewis, K.W.; Aharonson, O.|title=Stratigraphic analysis of the distributary fan in Eberswalde crater using stereo imagery|journal=Journal of Geophysical Research|volume=111|issue=E06001|year=2006|doi=10.1029/2005JE002558|bibcode = 2006JGRE..11106001L }}</ref>

<ref name=Matsubara2011>{{chú thích tạp chí|author=Matsubara, Y.; Howard, A.D.; Drummond, S.A.|title=Hydrology of early Mars: Lake basins|journal=Journal of Geophysical Research|volume=116|issue=E04001|year=2011|doi=10.1029/2010JE003739|bibcode=2011JGRE..11604001M}}</ref>

<ref name=Head1999>{{chú thích tạp chí|author=Head, J.W.|display-authors=etal|title=Possible Ancient Oceans on Mars: Evidence from Mars Orbiter Laser Altimeter Data|journal=Science|volume=286|issue=5447|year=1999|doi=10.1126/science.286.5447.2134|bibcode = 1999Sci...286.2134H }}</ref>

<ref name=nasa040303>{{cite press release|publisher=NASA|date=ngày 3 tháng 3 năm 2004|title=Mineral in Mars 'Berries' Adds to Water Story|url=http://www.jpl.nasa.gov/releases/2004/88.cfm|access-date=2006-06-13|url-status=live|archive-date=2007-11-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20071109185031/http://www.jpl.nasa.gov/releases/2004/88.cfm}}</ref>

<ref name=sci317>{{chú thích tạp chí|authors=A. S. McEwen|display-authors=etal|title=A Closer Look at Water-Related Geologic Activity on Mars|journal=Science|volume=317|pages=1706–1709|date=ngày 21 tháng 9 năm 2007|doi=10.1126/science.1143987|pmid=17885125|issue=5845|bibcode=2007Sci...317.1706M}}</ref>

<ref name=nasa101001>{{Chú thích web|title=Mars Exploration Rover Mission: Science|publisher=NASA|date=2007-07-12|url=http://marsrover.nasa.gov/science/goal1-results.html|access-date=2010-01-10|archive-date=2010-05-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20100528175553/http://marsrover.nasa.gov/science/goal1-results.html}}</ref>

<ref name=icarus169>{{chú thích tạp chí|author=Mellon, J. T.; Feldman, W. C.; Prettyman, T. H.|title=The presence and stability of ground ice in the southern hemisphere of Mars|journal=Icarus|year=2003|volume=169|issue=2|pages=324–340|bibcode=2004Icar..169..324M|doi=10.1016/j.icarus.2003.10.022}}</ref>

<ref name="clouds">{{Chú thích báo|date=ngày 13 tháng 12 năm 2004|title=Mars Rovers Spot Water-Clue Mineral, Frost, Clouds|url=http://marsrovers.jpl.nasa.gov/gallery/press/opportunity/20041213a.html|publisher=NASA|access-date=2006-03-17|archive-date=2012-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20120224153628/http://marsrovers.jpl.nasa.gov/gallery/press/opportunity/20041213a.html|url-status=live}}</ref>

<ref name=darling_marspoles>{{Chú thích web|last=Darling|first=David|title=Mars, polar caps|work=Encyclopedia of Astrobiology, Astronomy, and Spaceflight|url=http://www.daviddarling.info/encyclopedia/M/Marspoles.html|access-date=2007-02-26|archive-date=2011-08-21|archive-url=https://www.webcitation.org/616WmSQ0r?url=http://www.daviddarling.info/encyclopedia/M/Marspoles.html|url-status=live}}</ref>

<ref name=mira>{{Chú thích web|title=MIRA's Field Trips to the Stars Internet Education Program|publisher=Mira.or|url=http://www.mira.org/fts0/planets/097/text/txt002x.htm|access-date=2007-02-26|archive-date=2011-08-21|archive-url=https://www.webcitation.org/616Wm0v0n?url=http://www.mira.org/fts0/planets/097/text/txt002x.htm|url-status=live}}</ref>

<ref name="brown">{{chú thích tạp chí|last=Carr|first=Michael H.|title=Oceans on Mars: An assessment of the observational evidence and possible fate|journal=Journal of Geophysical Research|year=2003|volume=108|issue=5042|page=24|bibcode=2003JGRE..108.5042C|doi=10.1029/2002JE001963}}</ref>

<ref name="phillips">{{Chú thích web|last=Phillips|first=Tony|title=Mars is Melting, Science at NASA|url=http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2003/07aug_southpole/|access-date=2007-02-26|archive-date=2010-04-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20100427062305/http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2003/07aug_southpole/|url-status=live}}</ref>

<ref name=sci315>{{chú thích tạp chí|title=Subsurface Radar Sounding of the South Polar Layered Deposits of Mars|author=Plaut, J. J|display-authors=etal|journal=Science|volume=315|year=2007|issue=5821|doi=10.1126/science.1139672|page=92|pmid=17363628|bibcode = 2007Sci...316...92P }}</ref>

<ref name=geo32>{{chú thích tạp chí|title=How do spiral troughs form on Mars?|url=https://archive.org/details/sim_geology_2004-04_32_4/page/365|last=Pelletier|first=J. D.|journal=Geology|volume=32|issue=4|year=2004|pages=365–367|doi=10.1130/G20228.2|bibcode = 2004Geo....32..365P }}</ref>

<ref name=eas080922>{{Chú thích web|title=Mars polar cap mystery solved|publisher=ESA|date=ngày 22 tháng 9 năm 2008|access-date=2009-12-24|url=http://www.esa.int/esaCP/SEMO78Q4KKF_index_0.html|archive-date=2010-11-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20101110023135/http://www.esa.int/esaCP/SEMO78Q4KKF_index_0.html|url-status=live}}</ref>

<ref name=2006-100>{{Chú thích báo|title=NASA Findings Suggest Jets Bursting From Martian Ice Cap|date=ngày 16 tháng 8 năm 2006|publisher=NASA|url=http://www.jpl.nasa.gov/news/news.cfm?release=2006-100|work=Jet Propulsion Laboratory|access-date=2009-08-11|archive-date=2021-02-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20210225080149/https://www.jpl.nasa.gov/news/news.cfm?release=2006-100|url-status=live}}</ref>

<ref name=Kieffer2000>{{Chú thích web|first=H. H.|last=Kieffer|year=2000|title=Mars Polar Science 2000|url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/polar2000/pdf/4095.pdf|format=PDF|access-date=2009-09-06|archive-date=2011-08-21|archive-url=https://www.webcitation.org/616WmxuWK?url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/polar2000/pdf/4095.pdf|url-status=live}}</ref>

<ref name=Portyankina>{{Chú thích web|title=Fourth Mars Polar Science Conference|editor=G. Portyankina|year=2006|url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/polar2006/pdf/8040.pdf|format=PDF|access-date=2009-08-11|archive-date=2020-09-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20200929013418/https://www.lpi.usra.edu/meetings/polar2006/pdf/8040.pdf|url-status=live}}</ref>

<ref name=Hugh2006>{{chú thích tạp chí|title=CO2 jets formed by sublimation beneath translucent slab ice in Mars' seasonal south polar ice cap|journal=Nature|authors=Hugh H. Kieffer;Christensen, Philip R.; Titus, Timothy N.|date=ngày 30 tháng 5 năm 2006|volume=442|issue=7104|pmid=16915284|pages=793–796|doi=10.1038/nature04945|bibcode = 2006Natur.442..793K }}</ref>

<ref name=sheehan_ch04>{{Chú thích web|last=Sheehan|first=William|url=http://uapress.arizona.edu/onlinebks/MARS/CHAP04.HTM|title=Areographers|work=The Planet Mars: A History of Observation and Discovery|access-date=ngày 16 tháng 1 năm 2016|archive-date=2012-08-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20120825061842/http://www.uapress.arizona.edu/onlinebks/MARS/CHAP04.HTM}}</ref>

<ref name=viking_1950_2000>{{Chú thích web|url=http://history.nasa.gov/monograph21/Chapter%206.pdf|format=PDF|title=Viking and the Resources of Mars|work=Humans to Mars: Fifty Years of Mission Planning, 1950–2000|access-date=2007-03-10|archive-date=2012-01-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20120112084018/http://history.nasa.gov/monograph21/Chapter%206.pdf|url-status=live}}</ref>

<ref name=seds_huygens>{{Chú thích web|author=Frommert, H.; Kronberg, C.|title=Christiaan Huygens|url=http://messier.seds.org/xtra/Bios/huygens.html|publisher=SEDS/Lunar and Planetary Lab|access-date=2007-03-10|archive-date=2011-12-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20111228083627/http://messier.seds.org/xtra/Bios/huygens.html|url-status=live}}</ref>

<ref name=archinal_caplinger>{{chú thích tạp chí|author=Archinal, B. A.; Caplinger, M.|title=Mars, the Meridian, and Mert: The Quest for Martian Longitude|journal=Abstract #P22D-06|date=Fall 2002|publisher=American Geophysical Union|bibcode=2002AGUFM.P22D..06A}}</ref>

<ref name=NASAMola2007>{{Chú thích web|date=ngày 19 tháng 4 năm 2007|title=Mars Global Surveyor: MOLA MEGDRs|publisher=geo.pds.nasa.gov|author=NASA|url=http://geo.pds.nasa.gov/missions/mgs/megdr.html|access-date=2011-06-24|archive-date=2011-11-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20111113104943/http://geo.pds.nasa.gov/missions/mgs/megdr.html|url-status=live}} [http://geo.pds.nasa.gov/missions/mgs/megdr.html Mars Global Surveyor: MOLA MEGDRs] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111113104943/http://geo.pds.nasa.gov/missions/mgs/megdr.html |date=2011-11-13 }}</ref>

<ref name=pers66>{{chú thích tạp chí|author=Zeitler, W.; Ohlhof, T.; Ebner, H.|year=2000|title=Recomputation of the global Mars control-point network|journal=Photogrammetric Engineering & Remote Sensing|volume=66|issue=2|pages=155–161|url=http://www.asprs.org/a/publications/pers/2000journal/february/2000_feb_155-161.pdf|access-date=2009-12-26|archive-date=2011-11-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20111113102454/http://www.asprs.org/a/publications/pers/2000journal/february/2000_feb_155-161.pdf}}</ref>

<ref name=lunine99>{{Chú thích sách|first=Cynthia J.|last=Lunine|year=1999|title=Earth: evolution of a habitable world|url=https://archive.org/details/earthevolutionof0000luni|page=[https://archive.org/details/earthevolutionof0000luni/page/183 183]|publisher=Cambridge University Press|isbn=0-521-64423-2}}</ref>

<ref name=wright03>{{Chú thích web|last=Wright|first=Shawn|date=ngày 4 tháng 4 năm 2003|url=http://ivis.eps.pitt.edu/projects/MC/|title=Infrared Analyses of Small Impact Craters on Earth and Mars|publisher=University of Pittsburgh|access-date =2007-02-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20070612190405/http://ivis.eps.pitt.edu/projects/MC/|archive-date=2007-06-12|url-status=dead}}</ref>

<ref name=ucar_geography>{{Chú thích web|url=http://www.windows2universe.org/mars/interior/Martian_global_geology.html|title=Mars Global Geography|work=Windows to the Universe|publisher=University Corporation for Atmospheric Research|date=ngày 27 tháng 4 năm 2001|access-date=2006-06-13|archive-date=2010-04-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20100425234147/http://www.windows2universe.org/mars/interior/Martian_global_geology.html|url-status=live}}</ref>

<ref name=emp9>{{chú thích tạp chí|last=Wetherill|first=G. W.|title=Problems Associated with Estimating the Relative Impact Rates on Mars and the Moon|journal=Earth, Moon, and Planets|year=1999|volume=9|issue=1–2|page=227|bibcode=1974Moon....9..227W|doi=10.1007/BF00565406}}</ref>

<ref name=emp45>{{chú thích tạp chí|last=Costard|first=Francois M.|year=1989|title=The spatial distribution of volatiles in the Martian hydrolithosphere|url=https://archive.org/details/sim_earth-moon-and-planets_1989-06_45_3/page/265|bibcode=1989EM&P...45..265C|journal=Earth, Moon, and Planets|volume=45|issue=3|pages=265–290|doi=10.1007/BF00057747}}</ref>

<ref name=glenday09>{{Chú thích sách|first=Craig|last=Glenday|year=2009|page=12|title=Guinness World Records|publisher=Random House, Inc.|isbn=0-553-59256-4}}</ref>

<ref name=scsdes49>{{chú thích tạp chí|authors=Junyong Chen|display-authors=etal|title=Progress in technology for the 2005 height determination of Qomolangma Feng (Mt. Everest)|journal=Science in China Series D: Earth Sciences|volume=49|issue=5|year=2006|pages=531–538|doi=10.1007/s11430-006-0531-1}}</ref>

<ref name=lucchita_rosanova>{{Chú thích web|author=Lucchitta, B. K.; Rosanova, C. E.|date=ngày 26 tháng 8 năm 2003|url=http://astrogeology.usgs.gov/geology/mars-valles-marineris|title=Valles Marineris; The Grand Canyon of Mars|publisher=USGS|access-date=2007-03-11|archive-date=2012-06-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20120620205600/http://astrogeology.usgs.gov/geology/mars-valles-marineris|url-status=live}}</ref>

<ref name=cushing_titus_wynn07>{{Chú thích web|url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/lpsc2007/pdf/1371.pdf|format=PDF|title=Themis Observes Possible Cave Skylights on Mars|author=Cushing, G. E.; Titus, T. N.; Wynne, J. J.; Christensen, P. R.|publisher=Lunar and Planetary Science XXXVIII|year=2007|access-date=2007-08-02|archive-date=2011-09-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20110915195653/http://www.lpi.usra.edu/meetings/lpsc2007/pdf/1371.pdf|url-status=live}}</ref>

<ref name=nau070328>{{Chú thích báo|url=http://www4.nau.edu/insidenau/bumps/2007/3_28_07/mars.htm|title=NAU researchers find possible caves on Mars|work=Inside NAU|publisher=Northern Arizona University|volume=4|issue=12|date=ngày 28 tháng 3 năm 2007|access-date=2007-05-28|archive-date=2007-08-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20070828152139/http://www4.nau.edu/insidenau/bumps/2007/3_28_07/mars.htm|url-status=live}}</ref>

<ref name=bbc070317>{{Chú thích báo|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6461201.stm|title=Researchers find possible caves on Mars|work=Paul Rincon of [[BBC|BBC News]]|access-date=2007-05-28|date=2007-03-17|archive-date=2009-09-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20090930153302/http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6461201.stm|url-status=live}}</ref>

<ref name="swind">{{Chú thích web|last=Philips|first=Tony|title=The Solar Wind at Mars|publisher=Science@NASA|year=2001|url=http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2001/ast31jan_1/|access-date=2006-10-08|archive-date=2014-02-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20140221165631/http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2001/ast31jan_1/|url-status=live}}</ref>

<ref name="swind2">{{chú thích tạp chí|author=Lundin, R|display-authors=etal|title=Solar Wind-Induced Atmospheric Erosion at Mars: First Results from ASPERA-3 on Mars Express|journal=Science|year=2004|volume=305|pages=1933–1936|doi=10.1126/science.1101860|pmid=15448263|issue=5692|bibcode = 2004Sci...305.1933L }}</ref>

<ref name=bolonkin09>{{Chú thích sách|first=Alexander A.|last=Bolonkin|year=2009|title=Artificial Environments on Mars|publisher=Springer |place=Berlin Heidelberg|pages=599–625|isbn=978-3-642-03629-3}}</ref>

<ref name=atkinson07>{{Chú thích web|url=http://www.universetoday.com/7024/the-mars-landing-approach-getting-large-payloads-to-the-surface-of-the-red-planet/|title=The Mars Landing Approach: Getting Large Payloads to the Surface of the Red Planet|access-date=2007-09-18|author=Atkinson, Nancy|date=2007-07-17|archive-date=2010-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20100805063953/http://www.universetoday.com/7024/the-mars-landing-approach-getting-large-payloads-to-the-surface-of-the-red-planet/|url-status=live}}</ref>

<ref name=carr06>{{Chú thích sách|first=Michael H.|last=Carr|year=2006|title=The surface of Mars|page=16|volume=6|work=Cambridge planetary science series|publisher=Cambridge University Press|isbn=0-521-87201-4}}</ref>

<ref name="dusty">{{chú thích tạp chí|authors=M. T. Lemmon|display-authors=etal|title=Atmospheric Imaging Results from Mars Rovers|journal=Science|volume=306|pages=1753–1756|year=2004|doi=10.1126/science.1104474|pmid=15576613|issue=5702|bibcode = 2004Sci...306.1753L }}</ref>

<ref name="methane">{{Chú thích báo|date=ngày 30 tháng 3 năm 2004|title=Mars Express confirms methane in the Martian atmosphere|publisher=[[Cơ quan vũ trụ châu Âu|ESA]]|url=http://www.esa.int/SPECIALS/Mars_Express/SEMZ0B57ESD_0.html|access-date=2006-03-17|archive-date=2006-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20060224102528/http://www.esa.int/SPECIALS/Mars_Express/SEMZ0B57ESD_0.html|url-status=live}}</ref>

<ref name=plumes>{{chú thích tạp chí|title=Strong Release of Methane on Mars in Northern Summer 2003|journal=Science|date=ngày 20 tháng 2 năm 2009|authors=Michael J. Mumma|display-authors=etal|volume=323|issue=5917|pages=1041–1045|doi=10.1126/science.1165243|url=http://images.spaceref.com/news/2009/Mumma_et_al_Methane_Mars_wSOM_accepted2.pdf|pmid=19150811|bibcode=2009Sci...323.1041M|access-date=2011-11-23|archive-date=2012-03-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20120313194119/http://images.spaceref.com/news/2009/Mumma_et_al_Methane_Mars_wSOM_accepted2.pdf}}</ref>

<ref name=hand08>{{Chú thích báo|first=Eric|last=Hand|title=Plumes of methane identified on Mars|date=ngày 21 tháng 10 năm 2008|publisher=Nature News|url=http://esse.engin.umich.edu/psl/PRESS/Mars/NatureNews_2008.pdf|access-date=2009-08-02|archive-date=2012-03-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20120307183317/http://esse.engin.umich.edu/psl/PRESS/Mars/NatureNews_2008.pdf|url-status=live}}</ref>

<ref name="results">{{chú thích tạp chí|title=Some problems related to the origin of methane on Mars|author=Krasnopolsky, Vladimir A.|journal=Icarus|volume=180|issue=2|pages=359–367|year=February 2005|url=http://sciencedirect.com/science/article/pii/S0019103505004161|doi=10.1016/j.icarus.2005.10.015|bibcode=2006Icar..180..359K|access-date=2012-10-02|archive-date=2014-02-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20140207141151/http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0019103505004161}}</ref>

<ref name=nature460>{{chú thích tạp chí|title=Observed variations of methane on Mars unexplained by known atmospheric chemistry and physics |journal=Nature|date=ngày 6 tháng 8 năm 2009|authors=Lefèvre Franck & Forget, François|volume=460|pages=720–723|doi=10.1038/nature08228|pmid=19661912|issue=7256|bibcode = 2009Natur.460..720L }}</ref>

<ref name="olivine">{{chú thích tạp chí|author=Oze, C.; Sharma, M.|title=Have olivine, will gas: Serpentinization and the abiogenic production of methane on Mars|journal=Geophysical Research Letters|year=2005|volume=32|issue=10|page=L10203|doi=10.1029/2005GL022691|bibcode=2005GeoRL..3210203O}}</ref>

<ref name=nasa_surface>{{Chú thích web|title=Mars' desert surface...|work=MGCM Press release|publisher=NASA|url=http://www-mgcm.arc.nasa.gov/mgcm/HTML/WEATHER/surface.html|access-date=2007-02-25|archive-date=2004-10-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20041010023750/http://www-mgcm.arc.nasa.gov/mgcm/HTML/WEATHER/surface.html|url-status=dead}}</ref>

<ref name=disc920901>{{Chú thích web|first=Jeffrey|last=Kluger|date=ngày 1 tháng 9 năm 1992|publisher=Discover Magazine|title=Mars, in Earth's Image|url=http://discovermagazine.com/1992/sep/marsinearthsimag105|access-date=2009-11-03|archive-date=2012-04-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20120427061015/http://discovermagazine.com/1992/sep/marsinearthsimag105|url-status=live}}</ref>

<ref name=goodman97>{{Chú thích web|last=Goodman|first=Jason C|date=ngày 22 tháng 9 năm 1997|url=http://www.mit.edu/people/goodmanj/terraforming/terraforming.html|title=The Past, Present, and Possible Future of Martian Climate|publisher=[[Viện Công nghệ Massachusetts|MIT]]|access-date=2007-02-26|archive-date=1999-10-23|archive-url=https://web.archive.org/web/19991023045217/http://www.mit.edu/people/goodmanj/terraforming/terraforming.html|url-status=dead}}</ref>

<ref name=philips01>{{Chú thích web|last=Philips|first=Tony|date=ngày 16 tháng 7 năm 2001|url=http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2001/ast16jul_1/|title=Planet Gobbling Dust Storms|work=Science @ NASA|access-date=2006-06-07|archive-date=2010-05-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20100526230133/http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2001/ast16jul_1/|url-status=live}}</ref>

<ref name=mars2010>{{Chú thích web |date=ngày 6 tháng 5 năm 2009 |title=Mars 2009/2010 |publisher=Students for the Exploration and Development of Space (SEDS) |url=http://spider.seds.org/spider/Mars/mars2010.html |access-date =2016-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100803075024/http://spider.seds.org/spider/Mars/mars2010.html |archive-date=2010-08-03 |url-status=live }}</ref>

<ref name=mars_eccentricity>{{Chú thích web|url=http://main.chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/MarsDist.html|title=Mars' Orbital eccentricity over time|work=Solex|publisher=Universita' degli Studi di Napoli Federico II|year=2003|access-date=2007-07-20|archive-date=2015-03-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20150306080715/http://main.chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/MarsDist.html|url-status=dead}}</ref>

<ref name=Meeus2003>{{Chú thích web|date=March 2003|title=When Was Mars Last This Close?|publisher=International Planetarium Society|first=Jean|last=Meeus|url=http://www.ips-planetarium.org/planetarian/articles/whenmars.html|access-date=2008-01-18|archive-date=2006-08-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20060823195751/http://www.ips-planetarium.org/planetarian/articles/whenmars.html|url-status=bot: unknown}}</ref>

<ref name=Baalke2003>{{Chú thích web|date=ngày 22 tháng 8 năm 2003|title=Mars Makes Closest Approach In Nearly 60,000 Years|publisher=meteorite-list|first=Ron|last=Baalke|url=http://www.mail-archive.com/meteorite-list@meteoritecentral.com/msg14044.html|access-date=2008-01-18|archive-date=2015-07-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20150702061723/http://www.mail-archive.com/meteorite-list@meteoritecentral.com/msg14044.html|url-status=live}}</ref>

<ref name=esa31031>{{Chú thích web|url=http://sci.esa.int/science-e/www/object/index.cfm?fobjectid=31031|title=Close Inspection for Phobos|work=ESA website|access-date=2006-06-13|archive-date=2020-05-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20200511185750/https://sci.esa.int/web/mars-express/-/31031-phobos|url-status=live}}</ref>

<ref name=theoi>{{Chú thích web|url=http://www.theoi.com/Olympios/AresAttendants.html|title=Ares Attendants: Deimos & Phobos|work=Greek Mythology|access-date=2006-06-13|archive-date=2011-08-21|archive-url=https://www.webcitation.org/616X0vX0m?url=http://www.theoi.com/Olympios/AresAttendants.html|url-status=live}}</ref>

<ref name=qjras19>{{chú thích tạp chí|author=Hunt, G. E.; Michael, W. H.; Pascu, D.; Veverka, J.; Wilkins, G. A.; Woolfson, M.|title=The Martian satellites—100 years on|journal=Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society, Quarterly Journal|volume=19|year=1978|pages=90–109|bibcode=1978QJRAS..19...90H}}</ref>

<ref name="phobos.html">{{Chú thích web|author=Arnett, Bill|url=http://www.nineplanets.org/phobos.html|title=Phobos|work=nineplanets|date=ngày 20 tháng 11 năm 2004|access-date=2006-06-13|archive-date=2011-08-21|archive-url=https://www.webcitation.org/616X1VHvf?url=http://nineplanets.org/phobos.html|url-status=live}}</ref>

<ref name=ellis07>{{Chú thích web|url=http://calspace.ucsd.edu/Mars99/docs/library/science/geological_history/moons1.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20070517181817/http://calspace.ucsd.edu/Mars99/docs/library/science/geological_history/moons1.html|archive-date=2007-05-17|title=Geological History: Moons of Mars|publisher=CalSpace|first=Scott|last=Ellis|access-date =2007-08-02|url-status=dead}}</ref>

<ref name=Nowack>{{Chú thích web|title=Estimated Habitable Zone for the Solar System|publisher=Department of Earth and Atmospheric Sciences at Purdue University|first=Robert L.|last=Nowack|url=http://web.ics.purdue.edu/~nowack/geos105/lect14-dir/lecture14_files/image022.jpg|access-date=2009-04-10|archive-date=2011-08-21|archive-url=https://www.webcitation.org/616X3531S?url=http://web.ics.purdue.edu/~nowack/geos105/lect14-dir/lecture14_files/image022.jpg|url-status=live}}</ref>

<ref name=saltlife>{{Chú thích báo|date=ngày 15 tháng 2 năm 2008|title=Early Mars 'too salty' for life|publisher=BBC News|first=Helen|last=Briggs|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7248062.stm|access-date=2008-02-16|archive-date=2012-05-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20120517125109/http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7248062.stm|url-status=live}}</ref>

<ref name=hannsson97>{{Chú thích sách|last=Hannsson|first=Anders|title=Mars and the Development of Life|publisher=Wiley|year=1997|isbn=0-471-96606-1}}</ref>

<ref name=physorg070107>{{Chú thích báo|title=New Analysis of Viking Mission Results Indicates Presence of Life on Mars|publisher=Physorg.com|date=ngày 7 tháng 1 năm 2007|url=http://phys.org/news87401064.html|access-date=2007-03-02|archive-date=2012-10-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20121017163310/http://phys.org/news87401064.html|url-status=live}}</ref>

<ref name=nutrient>{{Chú thích web|title=Phoenix Returns Treasure Trove for Science|date=ngày 6 tháng 6 năm 2008|publisher=NASA/JPL|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/phoenix/news/phoenix-20080626.html|access-date=2008-06-27|archive-date=2011-08-21|archive-url=https://www.webcitation.org/616X3WIgK?url=http://www.nasa.gov/mission_pages/phoenix/news/phoenix-20080626.html|url-status=live}}</ref>

<ref name="UV">{{Chú thích web|first=John|last=Bluck|date=ngày 5 tháng 7 năm 2005|title=NASA Field-Tests the First System Designed to Drill for Subsurface Martian Life|publisher=NASA|url=http://www.nasa.gov/centers/ames/research/exploringtheuniverse/marsdrill_prt.htm|access-date=2010-01-02|archive-date=2011-08-21|archive-url=https://www.webcitation.org/616X43F97?url=http://www.nasa.gov/centers/ames/research/exploringtheuniverse/marsdrill_prt.htm|url-status=live}}</ref>

<ref name=am89>{{chú thích tạp chí|authors=D. C. Golden|display-authors=etal|title=Evidence for exclusively inorganic formation of magnetite in Martian meteorite ALH84001|journal=American Mineralogist|year=2004|volume=89|issue=5–6|pages=681–695|url=http://epswww.unm.edu/facstaff/brearley/Golden_p681-695_04%5B1%5D.pdf|access-date=2010-12-25|archive-date=2011-05-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20110512155638/http://epswww.unm.edu/facstaff/brearley/Golden_p681-695_04%5B1%5D.pdf}}</ref>

<ref name=icarus172>{{chú thích tạp chí|author=Krasnopolsky, Vladimir A.; Maillard, Jean-Pierre; Owen, Tobias C.|title=Detection of methane in the Martian atmosphere: evidence for life?|journal=[[Icarus (journal)|Icarus]]|year=2004|volume=172|issue=2|pages=537–547|doi=10.1016/j.icarus.2004.07.004|bibcode=2004Icar..172..537K}}</ref>

<ref name="form">{{Chú thích báo|date=ngày 25 tháng 2 năm 2005|title=Formaldehyde claim inflames Martian debate|journal=Nature|doi=10.1038/news050221-15}}</ref>

<ref name=universe307>{{cite episode|credits=Mitchell, Cary L.; Purdue University|series=The Universe|title=Living in Space|season=2008–09|number=307}}</ref>

<ref name=dinerman04>{{Chú thích web|last=Dinerman|first=Taylor|url=http://www.thespacereview.com/article/232/1|title=Is the Great Galactic Ghoul losing his appetite?|work=The space review|date=ngày 27 tháng 9 năm 2004|access-date=2007-03-27|archive-date=2019-08-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20190807010128/http://www.thespacereview.com/article/232/1|url-status=live}}</ref>

<ref name=nasa_mariner9>{{Chú thích web|url=http://solarsystem.nasa.gov/missions/profile.cfm?MCode=Mariner_09|title=Mariner 9: Overview|publisher=NASA|ngày truy cập=2011-11-23|archive-date=2012-07-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20120731101459/http://solarsystem.nasa.gov/missions/profile.cfm?MCode=Mariner_09|url-status=dead}}</ref>

<ref name=other_missions>{{Chú thích web|url=http://burro.astr.cwru.edu/stu/20th_far_mars.html|title=Other Mars Missions|work=Journey through the galaxy|access-date=2006-06-13|archive-date=2012-05-30|archive-url=https://archive.today/20120530021429/http://burro.astr.cwru.edu/stu/20th_far_mars.html}}</ref>

<ref name=nature341>{{chú thích tạp chí|author=Sagdeev, R. Z.; Zakharov, A. V.|title=Brief history of the Phobos mission|journal=Nature|volume=341|issue=6243|pages=581–585|date=ngày 19 tháng 10 năm 1989|doi=10.1038/341581a0|bibcode = 1989Natur.341..581S }}</ref>

<ref name=cnn_mgs>{{Chú thích báo|url=http://www.cnn.com/TECH/9706/pathfinder/surveyor/|title=Mars Global Surveyor|work=CNN- Destination Mars|access-date=2006-06-13|url-status=dead|archive-date=2006-04-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20060415081709/http://www.cnn.com/TECH/9706/pathfinder/surveyor/}}</ref>

<ref name=ua_phoenix>{{Chú thích web|url=http://phoenix.lpl.arizona.edu/05_25_pr.php|title=Mars Pulls Phoenix In|work=University of Arizona Phoenix mission Website|access-date=2008-05-25|archive-date=2008-05-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20080527230312/http://phoenix.lpl.arizona.edu/05_25_pr.php|url-status=live}}</ref>

<ref name=phoenix_water>{{Chú thích web|url=http://www.nasa.gov/missions/solarsystem/phoenix_water.html|title=Phoenix: The Search for Water|work=NASA website|access-date=2007-03-03|archive-date=2012-01-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20120111131124/http://www.nasa.gov/missions/solarsystem/phoenix_water.html|url-status=live}}</ref>

<ref name=uanews_frozen_water>{{Chú thích web|url=http://uanews.org/story/frozen-water-confirmed-mars|title=Frozen Water Confirmed on Mars|publisher=UANews.org|access-date=2008-08-24|archive-date=2013-09-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20130921080005/http://uanews.org/story/frozen-water-confirmed-mars}}</ref>

<ref name="BBC_NASA_Mission_Declared_Dead">{{Chú thích báo|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7721032.stm|title=NASA Mars Mission declared dead|access-date=2008-11-10|publisher=BBC|date=ngày 10 tháng 11 năm 2008|first=Jonathan|last=Amos|archive-date=2012-02-12|archive-url=https://www.webcitation.org/65O5BD1ix?url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7721032.stm|url-status=live}}</ref>

<ref name=nasa_rovers>{{Chú thích web|url=http://marsrovers.jpl.nasa.gov/science/|title=Mars Exploration Rovers- Science|work=MER website|publisher=NASA|access-date=2006-06-13|archive-date=2012-03-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20120320081308/http://marsrovers.jpl.nasa.gov/science/|url-status=live}}</ref>

<ref name=nasa081009>{{Chú thích web|url=http://mars.jpl.nasa.gov/odyssey/newsroom/pressreleases/20081009a.html|title=NASA's Mars Odyssey Shifting Orbit for Extended Mission|publisher=NASA|date=ngày 9 tháng 10 năm 2008|access-date=2008-11-15|archive-date=2012-03-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20120313183655/http://mars.jpl.nasa.gov/odyssey/newsroom/pressreleases/20081009a.html|url-status=live}}</ref>

<ref name=odyssey030314>{{Chú thích web|last=Britt|first=Robert|url=http://www.space.com/missionlaunches/odyssey_update_030314.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20060315103112/http://www.space.com/missionlaunches/odyssey_update_030314.html|archive-date=2006-03-15|title=Odyssey Spacecraft Generates New Mars Mysteries|work=Space.com|date=ngày 14 tháng 3 năm 2003|access-date =2006-06-13|url-status=live}}</ref>

<ref name=esa20040211>{{Chú thích báo | author=ESA Media Relations Division | title=UK and ESA announce Beagle 2 inquiry | work=ESA News | date=ngày 11 tháng 2 năm 2004 | url=http://www.esa.int/esaCP/SEMQ5C1PGQD_Expanding_0.html | access-date=2011-04-28 | archive-date=2012-01-30 | archive-url=https://web.archive.org/web/20120130051016/http://www.esa.int/esaCP/SEMQ5C1PGQD_Expanding_0.html | url-status=live }}</ref>

<ref name="aurora">{{chú thích tạp chí|authors=Jean-Loup Bertaux|display-authors=etal|doi=10.1038/nature03603|title=Discovery of an aurora on Mars|pmid=15944698|journal=Nature|volume=435|issue=7043|page=790|date=ngày 9 tháng 6 năm 2005|bibcode = 2005Natur.435..790B }}</ref>

<ref name=cnn_avalanche>{{Chú thích báo|url=http://edition.cnn.com/2008/TECH/space/12/02/space.spotlight/index.html?iref=24hours|title=Photo shows avalanche on Mars|work=CNN|access-date=2016-01-16|url-status=dead|archive-date=2008-04-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20080419070652/http://edition.cnn.com/2008/TECH/space/03/03/mars.avalanche.ap/index.html}}</ref>

<ref name=agle090212>{{Chú thích web|first=D. C.|last=Agle|date=ngày 12 tháng 2 năm 2009|title=NASA Spacecraft Falling For Mars|publisher=NASA/JPL|url=http://www.jpl.nasa.gov/news/features.cfm?feature=2031|access-date=2009-12-27|archive-date=2009-02-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20090214124107/http://www.jpl.nasa.gov/news/features.cfm?feature=2031|url-status=dead}}</ref>

<ref name=msl>{{Chú thích web|url=http://mars.jpl.nasa.gov/programmissions/overview/|title=Mars Science Laboratory|work=MSL website|publisher=NASA|access-date =2016-01-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20060221230603/http://mars.jpl.nasa.gov/msl/overview/|archive-date=2006-02-21|url-status=live}}</ref>

<ref name=nasa_maven>{{Chú thích web|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/mars/news/maven_20080915.html|title=NASA Selects 'MAVEN' Mission to Study Mars Atmosphere|publisher=Nasa|access-date=2009-09-20|archive-date=2009-06-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20090619181039/http://www.nasa.gov/mission_pages/mars/news/maven_20080915.html|url-status=live}}</ref>

<ref name=bbc_rincon061110>{{Chú thích báo|first=Paul|last=Rincon|date=ngày 10 tháng 11 năm 2006|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6133712.stm|title=European Mars launch pushed back|access-date=2006-10-10|work=BBC News|archive-date=2012-05-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20120517125320/http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6133712.stm|url-status=live}}</ref>

<ref name=metnet_mission>{{Chú thích web|url=http://www.ava.fmi.fi/metnet-portal/?sivu=mainpage|title=Introduction to the MetNet Mars Mission|publisher=Finnish Meteorological Institute|access-date=2008-08-28|archive-date=2012-03-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20120322072231/http://www.ava.fmi.fi/metnet-portal/?sivu=mainpage|url-status=live}}</ref>

<ref name=Metnet>{{Chú thích web|url=http://www.ava.fmi.fi/metnet-portal/precursor/?sivu=launch|title=The MetNet Mars Precursor Mission|publisher=Finnish Meteorological Institute|access-date=2008-08-28|archive-date=2012-03-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20120322072243/http://www.ava.fmi.fi/metnet-portal/precursor/?sivu=launch|url-status=live}}</ref>

<ref name=aurora021011>{{Chú thích web|date=ngày 11 tháng 10 năm 2002|url=http://www.esa.int/SPECIALS/Aurora/ESAONKTHN6D_0.html|title=Liftoff for Aurora: Europe's first steps to Mars, the Moon and beyond|access-date=2007-03-03|archive-date=2010-10-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20101002175305/http://www.esa.int/SPECIALS/Aurora/ESAONKTHN6D_0.html|url-status=dead}}</ref>

<ref name=esa091212>{{Chú thích web|title=The ESA-NASA ExoMars programme 2016–2018—an overview|date=ngày 12 tháng 12 năm 2009|publisher=European Space Agency|url=http://exploration.esa.int/science-e/www/object/index.cfm?fobjectid=46048|access-date=2009-12-30|archive-date=2009-12-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20091223033014/http://exploration.esa.int/science-e/www/object/index.cfm?fobjectid=46048|url-status=live}}</ref>

<ref name=esa091208>{{Chú thích web|title=Mars Sample Return|date=ngày 8 tháng 12 năm 2009|publisher=European Space Agency|url=http://exploration.esa.int/science-e/www/object/index.cfm?fobjectid=44995|access-date=2009-12-30|archive-date=2012-03-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20120301191337/http://exploration.esa.int/science-e/www/object/index.cfm?fobjectid=44995|url-status=live}}</ref>

<ref name=britt_bush_vision>{{Chú thích web|first=Robert|last=Britt|url=http://www.space.com/news/bush_plan_faq_040115.html#whenmars|archive-url=https://web.archive.org/web/20060209192146/http://www.space.com/news/bush_plan_faq_040115.html#whenmars|archive-date=2006-02-09|title=When do we get to Mars?|work=Space.com FAQ: Bush's New Space Vision|access-date =2006-06-13|url-status=live}}</ref>

<ref name=mars_daily>{{Chú thích báo|url=http://www.marsdaily.com/reports/NASA_aims_to_put_man_on_Mars_by_2037_999.html|agency=AFP|title=NASA aims to put man on Mars by 2037|access-date=2011-11-23|archive-date=2012-03-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20120312141624/http://www.marsdaily.com/reports/NASA_aims_to_put_man_on_Mars_by_2037_999.html|url-status=live}} ([https://web.archive.org/web/20070609092458/http://afp.google.com/article/ALeqM5jkmdP908t7rFtnuI4rNSCpCl3TTQ Lưu AFP Google])</ref>

<ref name=marshome>{{Chú thích web|url=http://www.marshome.org/|title=The Mars Homestead Project—Arrive, Survive, & Thrive!|publisher=Marshome.org|access-date=2009-09-20|archive-date=2012-03-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20120301104324/http://marshome.org/|url-status=live}}</ref>

<ref name=pl_org_deimos>{{Chú thích web|url=http://www.planetary.org/explore/topics/mars/deimos.html|title=Deimos|work=Planetary Societies's Explore the Cosmos|access-date=2006-06-13|archive-date=2006-05-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20060507050759/http://www.planetary.org/explore/topics/mars/deimos.html|url-status=dead}}</ref>

<ref name=jbaa93>{{chú thích tạp chí|author=Meeus, J.; Goffin, E.|year=1983|title=Transits of Earth as seen from Mars|journal=Journal of the British Astronomical Association|volume=93|issue=3|pages=120–123|bibcode=1983JBAA...93..120M}}</ref>

<ref name=nature436>{{chú thích tạp chí|authors=J. F., III Bell|display-authors=etal|title=Solar eclipses of Phobos and Deimos observed from the surface of Mars|journal=Nature|volume=436|issue=7047|pages=55–57|date=ngày 7 tháng 7 năm 2005|pmid=16001060|doi=10.1038/nature03437|bibcode = 2005Natur.436...55B }}</ref>

<ref name=sd040317>{{Chú thích web|author=Staff|date=ngày 17 tháng 3 năm 2004|work=SpaceDaily|title=Martian Moons Block Sun In Unique Eclipse Images From Another Planet|url=http://www.spacedaily.com/news/mars-mers-04zzzd.html|access-date=2010-02-13|archive-date=2011-11-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20111123164841/http://www.spacedaily.com/news/mars-mers-04zzzd.html|url-status=live}}</ref>

<ref name=lloyd06>{{Chú thích sách|title=The QI Book of General Ignorance|authorlink=John Lloyd (writer)|authors=John Lloyd & John Mitchinson|year=2006|pages=102, 299|publisher=Faber and Faber Limited|location=Britain|isbn=978-0-571-24139-2|url=http://en.wikipedia.org/wiki/The_Book_of_General_Ignorance|access-date=2011-11-23|archive-date=2012-01-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20120111064543/http://en.wikipedia.org/wiki/The_Book_of_General_Ignorance}}</ref>

<ref name=shallowsky>{{Chú thích web|first=Akkana|last=Peck|url=http://www.shallowsky.com/mars.html|title=Mars Observing FAQ|work=Shallow Sky|access-date=2006-06-15|archive-date=2012-03-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20120314034128/http://www.shallowsky.com/mars.html|url-status=live}}</ref>

<ref name=zeilik02>{{Chú thích sách|first=Michael|last=Zeilik|year=2002|title=Astronomy: the Evolving Universe|url=https://archive.org/details/astronomyevolvin0000zeil|page=[https://archive.org/details/astronomyevolvin0000zeil/page/14 14]|edition=9th|publisher=Cambridge University Press|isbn=0-521-80090-0}}</ref>

<ref name="Laskar2003">{{Chú thích web |date=ngày 14 tháng 8 năm 2003 |title=Primer on Mars oppositions |publisher=IMCCE, Paris Observatory |author=Jacques Laskar |url=http://www.imcce.fr/Equipes/ASD/mars/oppo_en.html |access-date=ngày 1 tháng 10 năm 2010 |archive-date=2011-11-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111113100554/http://www.imcce.fr/Equipes/ASD/mars/oppo_en.html |url-status=live }} [https://web.archive.org/web/20110512155635/http://home.comcast.net/~kpheider/SolexMars.txt (Solex results)]</ref>

<ref name=nasa051103>{{Chú thích báo|date=ngày 3 tháng 11 năm 2005|publisher=NASA|title=Close Encounter: Mars at Opposition|url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2005/34/image/l|access-date=2010-03-19|archive-date=2012-05-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20120515212352/http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2005/34/image/l/|url-status=live}}</ref>

<ref name=sheehan970202>{{Chú thích web|first=William|last=Sheehan|date=ngày 2 tháng 2 năm 1997|title=Appendix 1: Oppositions of Mars, 1901—2035|work=The Planet Mars: A History of Observation and Discovery|publisher=University of Arizona Press|url=http://www.uapress.arizona.edu/Books/bid983.htm|access-date =2016-01-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20040910222328/http://www.uapress.arizona.edu/onlinebks/mars/appends.htm|archive-date=2004-09-10|url-status=live}}</ref>

<ref name=rao030822>{{Chú thích web|date=ngày 22 tháng 8 năm 2003|last=Rao|first=Joe|url=http://www.space.com/spacewatch/mars_10_closest_030822.html|title=NightSky Friday—Mars and Earth: The Top 10 Close Passes Since 3000 B.C.|work=Space.com|access-date=2013-04-24|archive-date=2003-08-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20030824043709/http://www.space.com/spacewatch/mars_10_closest_030822.html|url-status=bot: unknown}}</ref>

<ref name=paob85>{{chú thích tạp chí|last=Novakovic|first=B.|year=2008|title=Senenmut: An Ancient Egyptinhà thiên văn học|journal=Publications of the Astronomical Observatory of Belgrade|volume=85|pages=19–23|bibcode=2008POBeo..85...19N}}</ref>

<ref name=north08>{{Chú thích sách|first=John David|last=North|year=2008|title=Cosmos: an illustrated history of astronomy and cosmology|url=https://archive.org/details/cosmosillustrate0000nort|publisher=University of Chicago Press|pages=[https://archive.org/details/cosmosillustrate0000nort/page/n75 48]–52|isbn=0-226-59441-6}}</ref>

<ref name=swerdlow98>{{Chú thích sách|first=Noel M.|last=Swerdlow|year=1998|pages=34–72|title=The Babylonian theory of the planets|publisher=Princeton University Press|isbn=0-691-01196-6|url=http://books.google.com.vn/books/about/The_Babylonian_theory_of_the_planets.html?id=eEp5fT1OOvkC&redir_esc=y|access-date=2013-05-12|archive-date=2014-09-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20140905071424/http://books.google.com.vn/books/about/The_Babylonian_theory_of_the_planets.html?id=eEp5fT1OOvkC&redir_esc=y}}</ref>

<ref name=poor08>{{Chú thích sách|first=Charles Lane|last=Poor|year=1908|title=The solar system: a study of recent observations|page=193|volume=17|work=Science series|publisher=G. P. Putnam's sons}}</ref>

<ref name=needham_ronan85>{{Chú thích sách|author=Needham, Joseph; Ronan, Colin A.|year=1985|title=The Shorter Science and Civilisation in China: An Abridgement of Joseph Needham's Original Text|work=The shorter science and civilisation in China|page=187|publisher=Cambridge University Press|volume=2|edition=3rd|isbn=0-521-31536-0}}</ref>

<ref name=jse97>{{chú thích tạp chí|title=Planetary Diameters in the Surya-Siddhanta|first=Richard|last=Thompson|journal=Journal of Scientific Exploration|volume=11|issue=2|pages=193–200 [193–6]|year=1997|url=http://www.scientificexploration.org/journal/jse_11_2_thompson.pdf|access-date=2010-03-13|archive-date=2010-01-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20100107161952/http://www.scientificexploration.org/journal/jse_11_2_thompson.pdf}}</ref>

<ref name=taton03>{{Chú thích sách|first=Reni|last=Taton|year=2003|title=Planetary Astronomy from the Renaissance to the Rise of Astrophysics, Part A, Tycho Brahe to Newton|editor=Reni Taton, Curtis Wilson and Michael Hoskin|page=109|publisher=Cambridge University Press|isbn=0-521-54205-7}}</ref>

<ref name=hirschfeld01>{{Chú thích sách|first=Alan|last=Hirshfeld|year=2001|title=Parallax: the race to measure the cosmos|pages=60–61|publisher=Macmillan|isbn=0-7167-3711-6}}</ref>

<ref name=sat57>{{chú thích tạp chí|last=Breyer|first=Stephen|year=1979|title=Mutual Occultation of Planets|journal=Sky and Telescope|volume=57|issue=3|page=220|bibcode = 1979S&T....57..220A }}</ref>

<ref name=jha15>{{chú thích tạp chí|last=Peters|first=W. T.|year=1984|title=The Appearance of Venus and Mars in 1610|journal=Journal of the History of Astronomy|volume=15|issue=3|pages=211–214|bibcode=1984JHA....15..211P}}</ref>

<ref name=snyder01>{{Chú thích web|last=Snyder|first=Dave|date=May 2001|title=An Observational History of Mars|url=http://www.umich.edu/~lowbrows/reflections/2001/dsnyder.7.html|access-date=2007-02-26|archive-date=2009-01-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20090106085228/http://www.umich.edu/~lowbrows/reflections/2001/dsnyder.7.html|url-status=live}}</ref>

<ref name=sagan80>{{Chú thích sách|last=Sagan|first=Carl|title=Cosmos|url=https://archive.org/details/cosmossaga00saga|publisher=Random House|year=1980|location=New York, USA|page=[https://archive.org/details/cosmossaga00saga/page/107 107]|isbn=0-394-50294-9}}</ref>

<ref name=basalla06>{{Chú thích sách|first=George|last=Basalla|year=2006|title=Civilized Life in the Universe: Scientists on Intelligent Extraterrestrials|pages=67–88|publisher=Oxford University Press US|isbn=0-19-517181-0|url=http://books.google.com.vn/books?id=oMQIQMmAgoIC&pg=PA67&hl=vi&source=gbs_toc_r&cad=4#v=onepage&q&f=false|access-date=2013-05-12|archive-date=2014-09-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20140905093627/http://books.google.com.vn/books?id=oMQIQMmAgoIC&pg=PA67&hl=vi&source=gbs_toc_r&cad=4#v=onepage&q&f=false}}</ref>

<ref name=maria_lane05>{{chú thích tạp chí|author=Maria, K.; Lane, D.|year=2005|title=Geographers of Mars|url=https://archive.org/details/sim_isis_2005-12_96_4/page/477|journal=Isis|volume=96|pages=477–506|doi=10.1086/498590|pmid=16536152|issue=4}}</ref>

<ref name=ba3>{{chú thích tạp chí|last=Perrotin|first=M.|year=1886|title=Observations des canaux de Mars|journal=Bulletin Astronomique, Serie I|volume=3|pages=324–329|bibcode=1886BuAsI...3..324P|language=fr}}</ref>

<ref name=zahnle01>{{chú thích tạp chí|title=Decline and fall of the Martian empire|last=Zahnle|first=K.|journal=Nature|volume=412|year=2001|issue=6843|pmid=11449281 |doi=10.1038/35084148|pages=209–213}}</ref>

<ref name=science136_3510>{{chú thích tạp chí|title=Martian Biology|last=Salisbury|first=F. B.|journal=[[Science]]|volume=136|issue=3510|year=1962|pages=17–26|jstor=1708777|bibcode = 1962Sci...136...17S |doi = 10.1126/science.136.3510.17|pmid=17779780}}</ref>

<ref name=ward_brownlee00>{{Chú thích sách|author=Ward, Peter Douglas; Brownlee, Donald|title=Rare earth: why complex life is uncommon in the universe|url=https://archive.org/details/rareearthwhycomp0000ward_h4j7|work=Copernicus Series|page=[https://archive.org/details/rareearthwhycomp0000ward_h4j7/page/n286 253]|edition=2nd|publisher=Springer|year=2000|isbn=0-387-95289-6}}</ref>

<ref name=prion>{{Chú thích web|title=Percivel Lowell's Canals|url=http://prion.bchs.uh.edu/Mars/Percival_Lowell.htm|access-date=2007-03-01|archive-date=2007-02-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20070219093537/http://prion.bchs.uh.edu/Mars/Percival_Lowell.htm}}</ref>

<ref name=fergus04>{{chú thích tạp chí|url=http://www.rps.psu.edu/0305/mars.html|title=Mars Fever|first=Charles|last=Fergus|journal=Research/Penn State|year=2004|volume=24|issue=2|access-date=2007-08-02|archive-date=2003-08-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20030831084133/http://www.rps.psu.edu/0305/mars.html}}</ref>

<ref name=tesla01>{{Chú thích web|url=http://earlyradiohistory.us/1901talk.htm|title=Talking with the Planets|access-date=2007-05-04|last=Tesla|first=Nikola|date=ngày 19 tháng 2 năm 1901|publisher=Collier's Weekly|archive-date=2011-08-21|archive-url=https://www.webcitation.org/616X2b7EK?url=http://earlyradiohistory.us/1901talk.htm|url-status=live}}</ref>

<ref name=cheney81>{{Chú thích sách|last=Cheney|first=Margaret|title=Tesla, man out of time|url=https://archive.org/details/teslamanouttime00chen_507|publisher=Prentice-Hall|year=1981|location=Englewood Cliffs, New Jersey|page=[https://archive.org/details/teslamanouttime00chen_507/page/162 162]|isbn=978-0-13-906859-1|oclc=7672251}}</ref>

<ref name=nyt020511>{{Chú thích báo|title=Departure of Lord Kelvin|work=The New York Times|date=ngày 11 tháng 5 năm 1902|page=29}}</ref>

<ref name="nyt2">{{Chú thích báo|first=Edward Charles|last=Pickering|title=The Light Flash From Mars|publisher=The New York Times|date=ngày 16 tháng 1 năm 1901|url=http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F10D15FE3F5E137A8EDDAF0994D9405B818CF1D3|access-date=2007-05-20|format=PDF|url-status=live|archive-date=2007-06-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20070605105717/http://nbgoku23.googlepages.com/marslight.pdf}}</ref>

<ref name=fradin99>{{Chú thích sách|first=Dennis Brindell|last=Fradin|year=1999|title=Is There Life on Mars?|url=https://archive.org/details/istherelifeonmar00frad|page=[https://archive.org/details/istherelifeonmar00frad/page/62 62]|publisher=McElderry Books|isbn=0-689-82048-8}}</ref>

<ref name=lightman97>{{Chú thích sách|first=Bernard V.|last=Lightman|year=1997|title=Victorian Science in Context|publisher=University of Chicago Press|isbn=0-226-48111-5|pages=268–273}}</ref>

<ref name=lubertozzi_holmsten03>{{Chú thích sách|author=Lubertozzi, Alex; Holmsten, Brian|year=2003|title=The war of the worlds: Mars' invasion of earth, inciting panic and inspiring terror from H.G. Wells to Orson Welles and beyond|pages=3–31|publisher=Sourcebooks, Inc.|isbn=1-57071-985-3}}</ref>

<ref name=sanford09>{{Chú thích sách|first=Sanford|last=Schwartz|year=2009|title=C. S. Lewis on the Final Frontier: Science and the Supernatural in the Space Trilogy|url=https://archive.org/details/cslewisonfinalfr00schw|pages=[https://archive.org/details/cslewisonfinalfr00schw/page/19 19]–20|publisher=Oxford University Press US|isbn=0-19-537472-X}}</ref>

<ref name=buker02>{{Chú thích sách|first=Derek M.|last=Buker|year=2002|title=The science fiction and fantasy readers' advisory: the librarian's guide to cyborgs, aliens, and sorcerers|url=https://archive.org/details/sciencefictionfa00buke_0|series=ALA readers' advisory series|page=[https://archive.org/details/sciencefictionfa00buke_0/page/26 26]|publisher=ALA Editions|isbn=0-8389-0831-4}}</ref>

<ref name=jonathan_swift>{{Chú thích web|title=Swift, Jonathan and the moons of Mars|first=David|last=Darling|url=http://www.daviddarling.info/encyclopedia/S/Swift.html|access-date=2007-03-01|archive-date=2011-08-21|archive-url=https://www.webcitation.org/616XDQob3?url=http://www.daviddarling.info/encyclopedia/S/Swift.html|url-status=live}}</ref>

<ref name=rabkin05>{{Chú thích sách|first=Eric S.|last=Rabkin|year=2005|title=Mars: a tour of the human imagination|url=https://archive.org/details/marstourofhumani0000rabk|pages=[https://archive.org/details/marstourofhumani0000rabk/page/n141 141]–142|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=0-275-98719-1}}</ref>

<ref name=miles_peters>{{Chú thích web|title=Unmasking the Face|author=Miles, Kathy; Peters II, Charles F.|publisher=StarrySkies.com|url=http://starryskies.com/Artshtml/dln/5-98/mars.html|access-date=2007-03-01|archive-date=2007-09-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20070926225222/http://starryskies.com/Artshtml/dln/5-98/mars.html|url-status=live}}</ref>

}} <!-- END: refs= -->

== Liên kết ngoài ==
{{Thể loại Commons|Mars (planet)}}
{{Wiktionary|Sao Hỏa}}
* {{TĐBKVN|10041|Hoả tinh}}
* {{Britannica|366330|Mars (planet)}}
{{Liên kết tới các dự án khác}}
* {{curlie|Science/Astronomy/Solar_System/Planets/Mars/}}
* [https://web.archive.org/web/20100216233133/http://mars.jpl.nasa.gov/ Mars Exploration Program] tại NASA.gov
* [https://trek.nasa.gov/mars/ Mars Trek – An integrated map browser of maps and datasets for Mars]
* [http://www.google.com/mars/ Google Mars] và [https://www.google.com/maps/space/mars/ Google Mars 3D], bản đồ tương tác hành tinh
* [http://www.geody.com/?world=mars Geody Mars], trang web lập bản đồ hỗ trợ bởi [[NASA World Wind]], [[Celestia]] và các ứng dụng khác
* [https://gravitysimulator.org/spaceflight/operational-spacecraft-in-orbit-around-mars Interactive 3D Gravity simulation of the Martian system and all the operational spacecraft in orbit around it as of the 12'th of June 2020]
* [https://mars.jpl.nasa.gov/mer/ Mars Exploration Rovers - NASA Mars] - Trang của 2 rô-bô thám hiểm Spirit và Opportunity
* [https://tharsis.gsfc.nasa.gov/global_paper.html The Global Topography of Mars from MOLA]
* [https://www.nasa.gov/externalflash/Vision/main.html Vision to explore Mars - Thị điều quảng cáo cách nhìn tương lai Sao Hỏa bởi NASA] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170312032729/https://www.nasa.gov/externalflash/Vision/main.html |date=2017-03-12 }}
* [http://vnexpress.net/gl/khoa-hoc/2006/08/3b9ed5a4/ Phát hiện những mạch phun trên Sao Hỏa] 21/8/2006
* [http://vnexpress.net/gl/khoa-hoc/2008/11/3ba08b37/ Sao Hỏa có nhiều hồ băng lớn] V.L, [[VnExpress]] 22/11/2008

=== Hình ảnh ===
* [http://photojournal.jpl.nasa.gov/targetFamily/Mars Mars images] by NASA's Planetary Photojournal
* [http://mars.jpl.nasa.gov/multimedia/ Mars images] by NASA's Mars Exploration Program
* [http://www.msss.com/science-images/ Mars images] by Malin Space Science Systems
* [http://hirise.lpl.arizona.edu/ HiRISE image catalog] by the University of Arizona

=== Video ===
* [http://sos.noaa.gov/Datasets/dataset.php?id=224 Rotating color globe of Mars] by the National Oceanic and Atmospheric Administration
* [https://www.usgs.gov/media/videos/rotating-globe-mars-geology Rotating geological globe of Mars] by the United States Geological Survey
* {{YouTube|Jr1Xu2i-Uc0|NASA's ''Curiosity'' Finds Ancient Streambed – First Evidence of Water on Mars}} by The Science Channel (2012, 4:31)
* [http://themis.mars.asu.edu/node/5470 Flight Into Mariner Valley] by Arizona State University
* [https://www.flickr.com/photos/136797589@N04/32657197761/in/photostream/ High resolution video] simulation of rotating Mars by Seán Doran, showing [[Arabia Terra]], [[Valles Marineris]] and [[Tharsis]] (see [https://www.flickr.com/photos/136797589@N04/albums/72157680411399285 album] for more)
* [https://edition.cnn.com/videos/us/2020/03/04/curiosity-rover-panorama-mars-yn-orig.cnn Mars rover captures high-resolution panorama of its home] ([[NASA]])

=== Tài nguyên bản đồ ===
* [http://planetarynames.wr.usgs.gov/Page/MARS/target Mars nomenclature] and [https://web.archive.org/web/20140308115343/http://planetarynames.wr.usgs.gov/Page/mars1to5mTHEMIS quadrangle maps with feature names] by the United States Geological Survey
* [http://pubs.usgs.gov/sim/3292/ Geological map of Mars] by the United States Geological Survey
* [http://planetologia.elte.hu/terkep/mars-viking-en.pdf Viking orbiter photomap] by Eötvös Loránd University
* [https://web.archive.org/web/20131027185557/http://planetologia.elte.hu/terkep/mars-mola-en.pdf Mars Global Surveyor topographical map] by Eötvös Loránd University

{{Sao Hỏa}}
{{Hệ Mặt Trời}}
{{Thanh cổng thông tin|Sao Hoả|Hệ Mặt Trời}}
{{Kiểm soát tính nhất quán}}
{{Sao chọn lọc}}
{{Sao chọn lọc|phiên bản chọn lọc=8227520|thời gian=18 tháng 10 năm 2012|tên bài=Sao Hỏa}}

[[Thể loại:Bài viết thiên văn chọn lọc|Hỏa]]
[[Thể loại:Hành tinh kiểu Trái Đất]]
[[Thể loại:Hành tinh trong hệ Mặt Trời]]
[[Thể loại:Hệ Mặt Trời]]
[[Thể loại:Sao Hỏa| ]]
[[Thể loại:Thuật ngữ thiên văn học]]