Romeins Ryk

't Romeins Ryk (Latyn: Imperium Romanum) wos e weireldryk mè Rome lik oofdstee. 't Immens ryk wos bestuurd deur ne keizer. Et keizerryk wos begunn in 27 v.Chr. met Augustus lik eeste keizer. Doavoorn wos Rome ne republiek en nog doavôorn e keunienkryk.

Liggienge

Veel landn in wuk da nu Europa, Oazië en Noord-Afrika es, liggn up ground die ooit deel uutmakte van et Romeins Ryk, lik België, Olland, Vrankryk, Iengeland, Itoalië, Spanje, Grieknland, Roemenië, Turkeye en Egypte.

't Westelik deel van et Romeins Ryk et oungeveer vuufounderd joarn bestoan en es g'endigd in 476 mit d'ofzettienge van Romulus Augustus, den latstn keizer van Rome. Et Oost-Romeins Ryk of Byzantyns Ryk et duusd joar langer meigegoane, tout an de veroverienge van under oofdstee Byzantium in 1453 deur de Turkn.

De voertoale binn 't Ryk wos et Latyn. Deur de eeuwenlange bezettienge spreekn z'in verschillige landn en regio's van 't vroegere Romeins ryk tout up 'n dag van vandoage toaln die rechtstreeks van 't Latyn ofstammn. Da zyn de toaln van de Romoansche toalfamilje.

Polletiek

Vo under enorm ryk te kunn besteurn, en de Romeinn e rechtssystêem ountwikkeld da an de boasis lag vo uze rechtssystêemn van vandoage. Vele keizers addn totoale macht en kostn doen woa dan ze goestienge in addn. En wanneer ne keizer doodgienk zounder jounges, wos 't dikkers zynen bestn moat die toun keizer gerochte. Voe da meugelik te moakn, liet ie em adopteern lik zynen zeune.

Up den deur woarn de keizers zodoanig zwak da 't leger zelve nen generoal uutkoos en uutriep tot nieuwn keizer. Da gienk dikkers gepoard mit burgeroorloogn. Generoals probeerdn toun te toogn wien da de sterkstn wos.

De Romeinn en ountelboar veel oorloogn gevoerd. Ze versloegn vele volkern, verplichttn under vo Latyn te koutn en voerdn under bestuurlik en rechterlik systêem in.

Cultuur

De Romeinn woarn echte bouwmeesters. Ze bouwdn gigantische bruggn en aquaductn die woater over grootn ofstand van de bergn na steejn brochtn, lik de Pont du Gard by Nîmes in Vrankryk die vichtig kilomeiter lank wos. Ze leidn ook deur heel under ryk en uutgebreid netwerk van heirweegn an. Zo kostn de soldoatn under betrekkelik zere van 'n een kant van 't ryk na 'n andern kant verplekkn.

Romeinn keekn geirne na gewelddoadige sportn en speeln lik peirdryen en gladiatoorngevichtn mit wilde beestn. 't Grote verschil mit nu es da die vichters toun dikkers echt et leevn lietn in 'n arena.

Literateure

't Romeins Ryk et veel bekende schryvers en dichters voortgebrocht. De bekendste woarn Horatius, Virgilius, Plinius den Oudern, Plinius den Joungern. Cicero es surtout bekend vo zyn politieke pleidooin in den Romeinsn Senoat.

Christndom

Et Nieuwe Testament van den Bybel vertelt ook over de Romeinn binst 't leven van Jezus Christus. Z'ieldn zynder toun Palestina bezet, 't land woa da Jezus geleefd et. In dienen tyd woarn de Romeinn nog heidenen. Drieounderd joar lank en ze zynder de volgeliengn van Jezus vervolgd, vele zyn up e wrede maniere an 't ende van under leevn gerocht. 't Es moar achter drieounderd joar da mienschn under oopnlik christelik mochtn noemn. Constantyn den Grootn wos 'n eestn keizer die em liet bekeern tot et christndom (in 313).

Monetaire polletiek

't Wos de Romeinn gelukt vo en uniform muntnstelsel in te voern in heel under ryk. Achter under es datte in Europa nie mee idder gebeurd dan in 2002, mit d'invoerienge van 'n euro.

't Romeins muntnstelsel bestound uut:

as: under boasismunte, gemakt van brons of koper
dupondius: bronzn munte die 2 as weird wos
sestertius: e zwoare bronzn munte, 4 as weird
denarius: styf populaire zilvern munte van 16 as
- 't Spoansche word dinero (geld) es iervan ofgeleid
- de dinar es nog osan de munteeneid vo veel landn : Algereye, Irak, Koeweit, Jordoanië, Libië, Servië, Soedan, Tunesië
- de denar es de munte van Macedonië
aureus: goudn munte, 25 denarii weird, of 400 as

't Gewichte van die muntn en under ounderlienge veroudiengn zyn dikkers veranderd gewist. 't Vervol van et Ryk es styf goed te volgn an die muntevolutie.

SPQR

't Officieel woapn van Rome en van heel et ryk wos Senatus Populusque Romanus ('n Senoat en 't Volk van Rome), ofgekort tot S.P.Q.R.. Ze wos gebeeldouwd in ol under gebouwn en triomfboogn. SPQR es nu nog osan gebruukt deur 't stadsbesteur van Rome.

Mêer ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien ip Roman Empire ip Wikimedia Commons.