Hispaniola
Hispaniola (Hoat-gú: Hispaniola; Se-pan-gâ-gú: La Española) sī Antilles Kûn-tó tē-2 tōa ê tó-sū, tī Cuba khah tang ê ūi-tì. I pak ū Tāi-se-iûⁿ, lâm ū Caribe-hái, tang ū Puerto Rico. Sai-pêng 3-hun-chi-1 sī Haiti-kok; tang-pêng 3-hun-chi-2 sī Dominic Kiōng-hô-kok.
Í-chá ê Taíno (Arawak) goân-chū-bîn kiò chit-ê tó hō-chò Quisqueya (Kiskeya), Ayiti, a̍h-sī Bohio. Christopher Columbus ê chûn-tūi tī 1492 nî lâi kàu hia, kè-tńg-nî siat Se-pan-gâ tī "Sin Sè-kài" ê thâu-1-ê si̍t-bîn-tē. In kā chit-ê tó hō 1-ê Ki-tok-kàu miâ, kiò-chò Santo Domingo. Hoat-kok-lâng hóng chit-ê miâ kiò i chò Saint-Domingue. Ayiti chit-ê miâ āu--lâi pìⁿ-chiâⁿ Haiti-kok ê kok-miâ, goân-lâi ê ì-sù pau-koah kui-ê tó.
Tē-lí seng-thài
[siu-kái | kái goân-sí-bé]Tang-pêng hō·-chúi khah kāu, soaⁿ khah koân, só· lia̍p-chek ê chúi lâu tùi tang (tùi Dominic-kok khah iú-lī). Tang-pêng ū khah chē soaⁿ-kok, pêng-goân, kap ko-goân; thô·-bah pí sai-pêng pûi. Sai-pêng ū ko-soaⁿ cha̍h tang-pō· sàu--kòe-lâi ê hō·-chúi, tì-sú chúi-hun pí tang-pêng khah chió, thô·-bah ê phín-chit khah ló·, seng-thài pí-kàu khah chhùi-jio̍k. Sai-pêng pêⁿ-tē khah chió, lông-gia̍p hoat-tián ê khong-kan khah e̍h.
Au-chiu-lâng chhím kàu-ūi ê sî-chūn, kui-ê tó lóng khàm 1 têng sim-lîm. Hiān-tāi ê Haiti kan-taⁿ chhun 1% ê tē sī sim-lîm, pí Dominic Kiōng-hô-kok ê 28% ke chin chió. Haiti-pêng ū 4-ê chin sè koh pó-chûn liáu bô chiau-chn̂g ê kok-ka kong-hn̂g; Dominic-pêng ū 32% ê tē sī chū-jiân pó-io̍k-tē, pau-koah 74 ê kong-hn̂g kap kî-thaⁿ ê pó-liû-tē.
Le̍k-sú
[siu-kái | kái goân-sí-bé]Taíno-lâng pí Au-chiu-lâng khah chá 5,000 nî lâi kàu Hispaniola. 15 sè-kí-bóe ê Taíno-lâng chèng-tī-siōng pun 5-ê thâu-lâng-kok. In khò choh-sit seng-oa̍h, jîn-sò· kó·-kè siāng chió 10 bān, siāng chē 200 bān. Se-pan-gâ si̍t-bîn-chiá pek chāi-tē-lâng chò in ê lô·-lē, pang in ku̍t kim-á. Kàu-kah 1519 nî Taíno-lâng in-ūi jiám-tio̍h Au-chiu-lâng tòa--lâi ê thoân-jiám-pēⁿ a̍h-sī hō· in thâi--sí, jîn-kháu chhun bān-gōa-ê, kî-tiong tōa-pō·-hūn tī hit nî jiám-tio̍h Thian-hoa, chhun 3 chheng lâng. In āu--lâi m̄-sī sí--khì tō-sī tông-hòa.
Se-pan-gâ-lâng tùi 1520 nî chó-iū khai-sí tùi Hui-chiu chìn-kháu lô·-lē chò kam-chià lông-tiûⁿ ê kang. Āu--lâi Hoat-kok-chek ê seng-lí-lâng, mō·-hiám-ka, kap hái-chha̍t tiàm tó ê sai-pêng bóe-liu kiàn-li̍p in ka-kī ê si̍t-bîn-tē. In oân-ná tùi Hui-chiu chìn-kháu lô·-lē. Tī chit-tōaⁿ sî-kî Se-pan-gâ tè-kok ê tiōng-sim sóa khì tī Bí-chiu tāi-lio̍k, in tī tó-siōng tang-pêng ê si̍t-bîn-tē choân-á khai-sí lo̍h-chhē. Kàu-kah 1785 nî Hoat-kok-pêng ū 70 bān ê lô·-lē (hit-pêng 9 siâⁿ ê jîn-kháu), Se-pan-gâ-pêng kan-taⁿ ū 3 bān (siâⁿ pòaⁿ ê jîn-kháu). Hispaniola hit-tong-sî sī Au-chiu tī Se Pòaⁿ-kiû siāng-kài pûi ê 1 tè si̍t-bîn-tē. Chóng--sī Hoat-kok Saint-Domingue sio-liân-sòa tī 1791 kap 1801 nî hoat-seng lô·-lē chō-hoán ê sū-kiāⁿ. Tī 1804 nî Hoat-kok thòe-chhut, goân lô·-lē kiàn-li̍p Haiti-kok.