Desiderius Erasmus

Desiderius Erasmus
Portret van Desiderius Erasmus deur Hans Holbein die ouere in 1523
Gebore	(1466-10-28)28 Oktober 1466 Rotterdam, Boergondiese Nederland
Oorlede	12 Julie 1536 (op 69) Basel, Switserland
Nasionaliteit	Nederland
Vakgebied	Christelike filosofie Renaissance-humanisme
Instelling(s)	Universiteit van Leuven
Alma mater	Queens' College, Cambridge Collège de Montaigu, Parys Universiteit van Turyn
Beïnvloed deur	Epicureanisme, Cicero, Giovanni Pico della Mirandola, John Colet, Alexander Hegius, Jan Standonck
Invloed op	Thomas More, Damião de Góis, Martin Luther, William Tyndale, Jacob Milich, Wolfgang Capito

Desiderius Erasmus (Rotterdam, 28 Oktober 1466, 1467 of 1469 – Basel, 12 Julie 1536) was 'n Nederlandse priester, teoloog, filosoof, skrywer en humanis.

Lewensloop

Geboorte

Erasmus het sy naam te danke aan die 15de-eeuse populêre heilige Erasmus van Formiae, wat deur Erasmus se vader Gerard vereer is. Sy geboorteplek is Rotterdam, alhoewel daar geen melding van sy doop in die doopregisters aldaar is nie. Erasmus self skryf (in Latyn) dat hy in Rotterdam gebore is, en dat sy moeder die dogter van 'n “medisynemeester” uit Zevenbergen was, met wie sy vader, wat hy Gerardus noem, heimlik 'n verhouding gehad het in die hoop om met haar te trou.

Erasmus is buite die eg gebore, wat toendertyd onder die mense as 'n defectus natalis (geboortedefek) bekend was. Sy vader was 'n priester in Gouda en sy moeder was hul huishoudster. Erasmus se moeder, Margaretha, met die familienaam Rogerius (Rutgers), was 'n dogter van 'n chirurg uit Zevenbergen. Sy het haar tyd van swangerskap waarskynlik in Rotterdam deurgebring om die 'ongelukkie' te verberg. 'n Jaar voor Erasmus se geboorte het sy ouers nog sy broer, Pieter, ryker geword. Ook van hierdie broer is daar geen amptelike doopgegewens bekend nie. Erasmus het drie jaar in Rotterdam gewoon en is toe na Gouda geneem.

Opleiding

Erasmus het in enkele monastiese en semi-monastiese skole die beste moontlike opvoeding vir 'n jong man van sy tyd ontvang. Op die ouderdom van nege is hy en sy broer Pieter gestuur na een van die beste Latynse skole in Nederland, gesetel in Deventer en in besit van die Lebuïnuskerk, alhoewel enige vroeëre biografieë dit stel dat die Broeders van die Gemeentelewens dit bestuur het. Die humanis Alexander Hegius het rektor in Deventer geword, en aldaar 'n belangrike kurrikulumvernuwing deurgevoer. Grieks is as vak ingesluit wat destyds slegs op universiteitsvlak aangebied is, en Erasmus het hier Grieks begin bestudeer. By hierdie skool leer hy ook die belang van 'n persoonlike verhouding met God, maar verwerp die streng reëls van die onderwysers en monnike. Sy opvoeding eindig toe die plaag teen 1483 in die stad uitbreek en sy moeder, wat daarheen getrek het om 'n huis vir haar seuns te skep, sterf nadat sy dit ook aansteek. Hy studeer verder aan die Latynse skool in ’s-Hertogenbosch.

Onder druk van sy voog lewer Erasmus in 1487 sy intreerede in die Klooster te Stein by Gouda. Hier skryf hy sy declamatio (oefentoespraak) en De contemptu mundi, 'n opregte pleidooi vir die kloosterlewe. Erasmus het geen kritiek teen hierdie ideaal nie, maar wel op die niksseggende streng reëls en die beperking van die menslike vryheid. Die priesterwording van Erasmus het op 24 April 1492 (feesdag van die evangelis Markus) plaasgevind, gelei deur die toenmalige biskop Jan van Tiel in die Dom van Utrecht. Dit bind hom meer aan die geestelike lewe, maar bied hom ook meer moontlikhede vir studie. Hy kry die geleentheid om kanselier (sekretaris) van Henri van Bergen, die aartsbiskop van Kameryk, te word.

Met toestemming en 'n stipendium van biskop Van Bergen begin Erasmus in 1495 met die studie van teologie in Parys. Hierdie opleiding word oorheers deur die Scotiste, skolastiese teoloë wat volgens Erasmus hulself verloor in eindelose spitsvondighede wat weinig met die Christelike basisgeskrifte gemeen het. Wel leer hy die Paryse humanis, Robert Gaguin, ken. Omdat hy ook lesings aanbied, leer hy baie ander mense ken.

So gaan hy na Engeland, waar hy een en 'n half jaar bly. Hier kom hy ook in aanraking met die seun van die Engelse koning, die latere Hendrik VIII van Engeland asook met prominente humaniste soos John Colet en Thomas More, die outeur van Utopia. Terug in Parys skryf hy in 1500 sy eerste boek, 'n versameling Adagia, oftewel spreekwoorde. Dit was die eerste blitsverkoper in die jong geskiedenis van die boekdrukkuns, en dit na 'n groot terugslag vir hom, want hy het hom sonder geld bevind nadat Engelse doeanebeambtes op al die Engelse geld in sy bagasie beslag gelê het.

Humanis

Die standbeeld van Desiderius Erasmus in Rotterdam

In 1502 word aan Erasmus, na voorspraak van die teoloog Adriaan Boeyens, die latere Pous Adrianus VI, 'n pos aangebied by die universiteit van Leuven. Hy aanvaar egter nié die pos nie, en lê homself toe op vertaling uit Grieks.

In 1506 vertrek Erasmus vir drie jaar na Italië. Op pad terug skryf hy sy Stultitiae Laus (In Lof der Sotheid). Deur vanuit die perspektief van 'n "sot" te skryf kon hy in hierdie werk die spot dryf met die misplaaste erns waarmee alle mense, ongeag beroep, stand, of posisie, hul eie belange najaag, en die groteske kortsigtigheid waarmee hul gereed staan om oor mekaar te oordeel.

Die Adagia-herdruk word by die Baselse drukker Johannes Froben gedoen. Erasmus vind Froben se werk so goed dat hy na Basel reis en daar ook sy twee groot filologiese werke, die tweetalige uitgawe van die Nuwe Testament en sy uitgawe van die briewe van die kerkvader Hieronimus van Stridon, skryf (vertaal) en aldaar uitgee. Met sy terugkeer word hy benoem as raadgewer van Keiser Karel V en vestig hy homself van 1516 tot 1521 in Nederland waar hy op die beurt in Antwerpen, Brugge, Leuven en Mechelen bly. In 1521 woon hy ook 'n tyd lank in Anderlecht, as gas van sy vriend Pieter Wyckman.

Tydens hierdie Suid-Nederlandse periode vervul Erasmus die plan van sy vriend Jeroen van Busleyden, naamlik die stigting van die Leuvense Collegium Trilingue. Dié kollege sou bydra tot die verspreiding van Erasmus se opvattings oor die studie van klassieke tale.

Erasmus onderhou 'n uitgebreide briefwisseling met verskillende vooraanstaande humaniste, waaronder Viglius van Aytta. Die laaste jare van sy lewe bring hy deur te Freiburg im Breisgau in Duitsland.

Hy het veral Latyn gepraat en al sy werk is in Latyn of soms in Grieks uitgegee. Hy word as een van die grootste Neolatynse skrywers beskou.

In 1535 keer hy terug na Basel in Switserland, waar hy op 12 Julie 1536 sterf. Sy graf is in die plaaslike klooster geleë. Sy laaste woorde was volgens oorlewering in Nederlands: 'Lieve God'.

Houding en gedagtegoed

Twee motiewe bepaal die gedagtegoed van Erasmus naamlik; die vryheid van die mens en vrede. Oor die vryheid skryf hy onder meer in 1516 die Institutio Principis Christiani, Opvoeding van 'n Christenvors, vir die jong koning van Spanje, die latere keiser Karel V. Daarin stel hy dat die mens vry is en dat 'n Christen derhalwe nie tirannies mag heers oor ander Christene nie, en hulle nie soos slawe mag behandel nie. In 1517 skryf hy Querela pacis, Die klag van die vrede. Daarin spreek hy hom ondermeer uit teen nasionalisme, veral die misbruik daarvan vir die aanstigting van oorlogvoering.

Erasmus en die Hervorming van Luther

In 1517 plaas Martin Luther sy 95 stellings op die kerkdeur van Wittenberg en sit sodoende 'n proses aan die gang wat die wêreld sou verander, naamlik die Protestantse Hervorming. Die teenstanders van die Hervorming het Erasmus verwyt dat hy vir Luther die weg gebaan het.

Alhoewel Erasmus in beginsel simpatiek teenoor Luther se aksie gestaan het, het hy as vredeliewende humanis ook van meet af aan besware teen dié optrede gehad. Erasmus se uitgangspunt was om liewers afsydig te staan in die twiste tussen die hervormers en die Katolieke Kerk. Na etlike oproepe neem Erasmus in 1524 die pen teen Luther op in die geskrif De libero arbitrio diatribe sive collatio ('n skrywe oor die vrye wil). In die geskrif trek Erasmus die leer van Luther ten opsigte van die verlossing van die mens in twyfel. Luther sou volgens Erasmus die rol van die vrye wil van die mens onderskat ten opsigte van die Goddelike genade. Ondanks die versigtige uitsprake in sy boek word daar sowel uit Katolieke as Hervormer-geledere kritiek op Erasmus gelewer.

Keer op keer bepleit Erasmus verdraagsaamheid tussen die verskillende opvattinge. Dit het egter nie gebaat nie aangesien wedersydse verkettering, vryheidsbeperking en die brandstapel in die konflik aangewend is. Wel lê sy pleidooie die basis vir die verdraagsaamheidsgedagte van latere 16e-eeuse figure soos Coornhert en Willem van Oranje. Voorts gaan die verdraagsaamheid vir Erasmus nie soseer om die vryheid vir die enkeling nie (vir Jode wys Erasmus dit selfs af), maar meer om die vryheid van wetenskap en idees. Die moderne verdraagsaamheidsbegrip (vryheid vir die enkeling) is nie in Erasmus se werk te vinde nie.

Erasmus en die Jode

Die sestiende eeu word gekenmerk deur 'n onmiskenbare anti-semitiese kultuur, waarteen die humaniste hulself in beginsel begin verset het. Studie van die Joodse kultuur was een van die doelstellings van die Collegium Trilingue, wat deur Erasmus in Leuven gestig is. Die Rooms-Katolieke Hebreeus-kenner Johannes Reuchlin bepleit as een van weinige vir gelyke burgerregte vir die Jode. In reaksie op Reuchlin se studie van die kabbala lewer Erasmus 'n simpatieke repliek toe Reuchlin deur die Inkwisisie vervolg word: "Ek is nie 'n Reuchlinis nie, soos ek van niemand 'n partyganger is nie". Nietemin verdedig hy Reuchlin se pleidooi vir die Jode in 'n brief aan die Inkwisisie. Hy koester bewondering vir Reuchlin, soos blyk uit sy Colloquium 'Apotheosis Capnionis' (Capnio is die Griekse vorm van die naam Reuchlin). Oor die Jode maak Erasmus (as polemis en satirikus) egter krasse uitsprake. Frankryk was volgens hom die belowendste deel van die Christendom omdat die land nie met "Jode en half-joodse bekeerlinge geïnfekteer is nie". Die Joodse godsdiens sien hy as die "verderflikste plaag en bitterste vyand van die leer van Jesus Christus". Sy beswaar teen die Jode lê in die rituele karakter van hul godsdiens, waarmee volgens hom die vroomheid ondermyn word en van Christus afgedwaal word. Erasmus was desnoods bereid om die Ou Testament op te gee as heilige boek vir die Christendom, as hy daardeur die invloed van die Jodedom kon beperk. Martin Luther het op hierdie punt nog verder gegaan.

Erasmus as Christen

Erasmus beskou die Christelike naasteliefde as sentraal. Dogmatiese standpunte en onverdraagsaamheid, wat daarmee in stryd was, verwerp hy. Die gesonde verstand stel hy bo dogmatiese spitsvondigheid. Dit was die rede dat hy deur baie fanatici as ketter beskou is. Hy is as wegbereider vir die Hervorming beskou, alhoewel hy nooit tot die geledere van die Protestantisme sou toetree nie. Hy het voorgestel dat mense moet strewe om die eenheid van die Kerk te bewaar, deur meer te let op wat die Christene met mekaar gemeen het, as wat hulle van mekaar skei.

Sien ook

• Erasmusbaba
• Erasmus Universiteit Rotterdam

Werke

• Adagia ('n versameling spreekwoorde) (1500)
• Enchiridion militis Christiani (1503)
• In Lof vir die Sotheid (Stultitiae Laus) (1511)
• Copia: Foundations of the Abundant Style (1512) (ook bekend as De Copia)
• Disticha de moribus nomine Catonis (1513) met kommentare later geredigeer en vertaal deur Michael Servetus
• Sileni Alcibiadis (1515)
• Novum Instrumentum omne (1516), die eerste moderne en kritiese uitgawe van die Griekse Nuwe Testament, of sogenaamde Textus Receptus.
• Opvoeding van 'n Christenvors (Institutio Principis Christiani) (1516)
• Bellum (essay, 1517)
• Die klag van die vrede (Querela pacis) (1517)
• Colloquia (1518); 12 verdere uitgawes teen 1533
• Ciceronianus (1528)
• De recta Latini Graecique Sermonis Pronunciatione (1528)
• De pueris statim ac liberaliter instituendis (1529)
• Die opvoeding van kinders (1530)
• Consultatio de Bello Turcis Inferendo (1530)
• A Playne and Godly Exposition or Declaration of the Commune Crede (1533)
• Ecclesiastes (1535)
• De octo orationis partium constructione libellus (1536). Geredigeer en vertaal deur Michael Servetus in 1549.
• Apophthegmatum opus (1539)

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Desiderius Erasmus.