Hortjies
Hortjies (enkelvoud 'hortjie') is 'n raamwerk van hout, metaal of plastiek met dwarsstroke, of dikwels net soliede planke, wat gewoonlik voor 'n venster met skarniere aangebring word om reën en sonlig uit te hou, maar lug en klank deur te laat, maar ook dwalende oë en diewerige hande op hul plek te hou. Die hortjies word van binne die huis gesluit met 'n skuiwer of skuifhaak. In Afrikaans verwys hortjies spesifiek na die enkele paneel of twee panele voor die venster wat oop- en toemaak; indien die dwarsstroke opgerol word (met of sonder afstandbeheerder), word dit 'n rolluik, blinding of blinder genoem.[1]
Woordherkoms
[wysig | wysig bron]Die vraag ontstaan waarom die Afrikaanse "hortjie" soveel afwyk van die Nederlandse benaming, luik.
Teorie 1: E.P. du Plessis voer aan die woord hortjie het oorspronklik na die dwarsstrook van die luik verwys, maar hortjie het met verloop van tyd 'n betekenisverruiming ondergaan. Vandag verwys dit in Afrikaans na die luik met dwarsstroke self. Hortjies word meestal in die meervoud gebruik, net soos wat daar twee luike in Nederlands is. Twee luike moet egter nie verwar word met 'n tweeluik nie, want dit verwys weer na 'n skildery wat uit twee luike bestaan, dus, 'n diptiek.[2] Daarmee dan is hortjie dus eintlik 'n sinekdogee; 'n klein deeltjie wat na die groter geheel verwys.
Teorie 2: Boshoff & Nienaber bevind egter in hul Afrikaanse etimologieë (1967) dat hortjies, as 'n raamwerk van latwerk, en gewoonlik in die verkleinwoord en meervoud gebruik, eintlik terugkyk op horde/horre/hor (Middelnederlands: horde/hurde en dialekties hort/hurt), die Hoogduits hürde, die Engels hurdle, wat almal verband hou met die Latynse cratis "vlegwerk", die Griekse kurtia (vlegwerk).[3]
Boshoff en Nienaber bring die leser op die spoor van Philippa, Debrabandere, Schoonheim en Van der Sijs (2009), wat die volgende in die Etymologisch Woordenboek van het Nederlands uiteensit (let op die opmerklike verskil in die moderne Nederlands):[4]
|
Een horde in de algemene betekenis 'vlechtwerk' kon dienen als al dan niet verplaatsbare afscheiding, als slaapmat, om vis of andere waar op te drogen te leggen, als vlot, als dijkversterking, als mat waarop misdadigers of heksen werden verbrand, etc. etc. De horde als vensterbedekking verschijnt in de 16e eeuw; ze kan dienen ter bescherming van het glas, of tegen inkijk, of, zoals in de hedendaagse taal gebruikelijk is, om insecten tegen te houden. Omdat horden voor vensters meestal kleiner waren dan andere horden, werd vaak het verkleinwoord gebruikt.
|
|
Hier vind die totstandkoming in die moderne tyd van 'n valse vriend plaas. 'n "Hor", in Nederlands en Nedersaksies, is vandag in Afrikaans gewoon gaas, insektegaas of draadgaas om goggas soos muskiete, vlieë of bye mee uit te hou by 'n venster. Albei, sowel hor as hortjie, het egter met vlegwerk te doen.
Die Woordenboek der Nederlandsch Taal definieer "horde" so:[5]
|
|
Een, van latwerk of traliën, vlechtwerk of gaas voorzien raampje dat men voor de ramen of in de vensteropening zet tot bescherming van het glas, om het inkijken te beletten, het inwerpen van vuil te verhinderen enz.
|
|
Streng volgens bovermelde definisie is dit presies wat 'n hortjie in Afrikaans is. Hoe 'n Nederlandssprekende en 'n Afrikaanssprekende die definisie interpreteer is in die praktyk egter twee verskillende dinge.
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ Woordeboek van die Afrikaanse Taal, s.v. rolluik, blinding, blinder
- ↑ Du Plessis, E.P. 1979. Die Kennis gids tot Moderne Afrikaans. Kaapstad: Human & Rousseau, pp. 81 & 175.
- ↑ Boshoff, S.P.E. & Nienaber, G.S. 1967. Afrikaanse etimologieë. Pretoria: Die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns, s.v. hortjies, bl. 292.
- ↑ etymologiebank.nl s.v. hor (gaas voor raam tegen insecten)
- ↑ WNT, s.v. horde