Gaan na inhoud

Mensaap

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie

Mensape
Tydperk: Mioseen-Holoseen
'n Soematraanse orangoetang, Pongo abelli.
Wetenskaplike klassifikasie e
Domein: Eukaryota
Koninkryk: Animalia
Filum: Chordata
Klas: Mammalia
Orde: Primates
Suborde: Haplorhini
Infraorde: Simiiformes
Parvorder: Catarrhini
Superfamilie: Hominoidea
Gray, 1825[1]
Tipespesie
Homo sapiens
Linnaeus, 10de uitg. van
Systema Naturae, 1758
Families

suster: Cercopithecoidea

Mensape (saam bekend as Hominoidea) is 'n klade Ouwêreldse ape wat inheems is aan Afrika en Suidoos-Asië. Saam met sy sustersgroep, Cercopithecidae, vorm dit die klade Catarrhini. Die Nuwe Wêreld se ape het vroeër van dié van die Ou Wêreld afgeskei deur hulle oorkant die Atlantiese Oseaan te vestig. Hulle word van ander primate onderskei deur 'n groter graad van bewegingsvryheid by die skouerblad, wat ontwikkel het danksy die swaai aan takke. Mensape het nie sterte nie, blykbaar vanweë 'n mutasie van die TXBT-geen.[2]

Daar is twee oorlewende takke van die superfamilie Hominoidea: die gibbons, of langarmape, en die hominiede, of groot ape.

  • Eersgenoemde, die familie Hylobatidae, sluit vier genusse en altesaam 20 spesies gibbons in, wat almal inheems aan Asië is. Hulle kom baie in bome voor en is tweevoetig op die grond. Hulle het ligter lywe en kleiner sosiale groepe as die groot ape.
  • Die familie Hominidae ("hominiede"), die groot ape, sluit ook vier genusse in en bevat drie lewende spesies orangoetangs en hulle subspesies; twee lewende spesies gorillas en hulle subspesies; twee lewende spesies van die genus Pan (bonobo's en sjimpansees) en hulle subspesies; en die mens in 'n enkele lewende subspesie, Homo sapiens sapiens.

Buiten die gorilla en die mens is hominoïede ratse boomklimmers. Hulle eet 'n verskeidenheid plante en soorte vleis, veral plantvoedsel: Dit sluit in vrugte, blare, wortels en sade, insluitende neute en grassade. Mense se dieet verskil soms heeltemal van dié van ander hominoïede veral vanweë die ontwikkeling van tegnologie en 'n groot verskeidenheid habitats. Die mens is verreweg die talrykste van al die Hominoidea-spesies; daar is sowat 'n paar duisend van hulle vir elke ander primaat.

Alle niemenslike hominoïede is skaars en word bedreig. Die grootste bedreiging is 'n verlies van tropiese reënwoude en die feit dat hulle vir bosvleis gejag word. Ook die ebola-virus staar die mensape van Afrika in die gesig. Ebola-infeksies word beskou as die grootste bedreiging vir die oorlewing van die Afrika-mensape. Dit was sedert 1990 verantwoordelik vir die dood van minstens 'n derde van alle gorillas en sjimpansees.[3]

Hominoidea-taksons

[wysig | wysig bron]

Hominoidea is 'n superfamilie ape, en die familie Hominidae bevat die familie groot ape en mense binne dié superfamilie. Die Homininae bevat beide die mense en Afrika-ape. Laasgenoemde verwys net na die sjimpansee en gorilla.[4] Die term Hominini verwys na die menslike tribus, waarvan Homo sapiens (moderne mense) die enigste lewende spesie is.[5][6]

Catarrhini (31 m.j.g.)
 Hominoidea/ape (20,4 m.j.g.)
 Hominidae/groot ape (15,7 m.j.g.)
 Homininae (8,8 m.j.g.)
 Hominini (6,3 m.j.g.)

mense (genus Homo)



sjimpansees (genus Pan)




gorillas (genus Gorilla)




orangoetangs (genus Pongo)




gibbons/langarmape (family Hylobatidae)




Cercopithecoidea  Ouwêreldse ape



'n Vergelyking in grootte tussen (van links) 'n gibbon, mens, sjimpansee, gorilla en orangoetang. Niemenslike hominoïdes staan gewoonlik nie regop nie.

Die families en lewende genusse en spesies van hominoïdes is:

  • Superfamilie Hominoidea[7]
    • Familie Hominidae: Hominiede ("groot ape")
      • Genus Pongo: orangoetangs
        • P. pygmaeus
        • P. abelii
        • P. tapanuliensis[8]
      • Genus Gorilla: gorillas
        • G. gorilla
        • G. beringei
      • Genus Homo: mense
      • Genus Pan: sjimpansees
    • Familie Hylobatidae: gibbons ("langarmape")
      • Genus Hylobates
        • 9 spesies
      • Genus Hoolock
        • 3 spesies
      • Genus Symphalangus
        • 1 spesie
      • Genus Nomascus
        • 7 spesies

Geskiedenis van taksonomie

[wysig | wysig bron]

Die geskiedenis van hominoïede se taksonomie is ingewikkeld. Onlangse bewyse het ons begrip verander van die verwantskap tussen die verskillende hominoïede, veral wat betref die menslike lyn; en die terme wat tradisioneel gebruik is, is taamlik verwarrend. Mededingende benaderings tot metodologie en terminologie word in huidige wetenskaplike bronne aangetref. Owerhede het mettertyd die name en betekenis van name van groepe en subgroepe verander namate nuwe bewyse die begrip van verwantskappe tussen hominoïede verander het. (Dit sluit in nuwe ontdekkings van fossiele en gereedskap en van waarnemings in die veld, asook die voortdurende vergelykings van anatomie en DNS-reekse.) Daar was 'n stelselmatige afgradering van mense van om "spesiaal" te wees" in taksonomie tot om "een van baie" te wees.

Vandag is daar agt lewende genusse hominoïede. Dit is die vier genusse in die familie Hominidae, naamlik Homo, Pan, Gorilla en Pongo; plus vier genusse in die familie Hylobatidae (gibbons): Hylobates, Hoolock, Nomascus en Symphalangus.[7]

Carl Linnaeus se insluiting van mense in die orde Primates saam met ander ape het sommige mense, wat so 'n nou verwantskap tussen die mens en die res van die dierewêreld ontken het, gepla. Linnaeus se Lutherse aartsbiskop het hom van "goddeloosheid" beskuldig. Op 25 Februarie 1747 skryf Linnaeus:

Dit is nie vir my lekker om die mens tussen die primate te plaas nie, maar die mens ken homself intiem. Laat ons nie oor woorde kibbel nie. Dit sal vir my om't ewe wees watter naam gebruik word. Maar ek soek desperaat by jou en die hele wêreld 'n algemene verskil tussen die mens en ape volgens die beginsels van die natuurgeskiedenis . Ek weet beslis van geen. As iemand net vir my een kan opnoem! As ek 'n man 'n aap noem, of omgekeerd, sal ek al die teoloë teen my laat saamspan. Miskien moet ek dit doen, volgens die wet van natuurgeskiedenis.[9]

Daarna het Johann Friedrich Blumenbach in die eerste uitgawe van sy Manual of Natural History (1779) voorgestel die primate word in twee groepe verdeel: die "Quadrumana" (vierhandiges, dus ape) en "Bimana" (tweehandiges, dus mense). Dié onderskeid is deur sommige ander naturaliste gevolg, en party het dit opgehef tot op die vlak van orde.

Die baie ooreenkomste tuusen mens en aap – veral die groot ape – het dit egter duidelik gemaak so 'n onderskeid maak geen wetenskaplike sin nie. In sy boek van 1871, The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex, skryf Charles Darwin:

Onlangs het baie van ons beste naturaliste teruggekeer na die siening wat eerste voorgestel is deur Linnaeus, wat so merkwaardig was vir sy skerpsinnigheid, en die mens in dieselfde orde as die Quadrumana geplaas, onder die titel Primates.[10]

Veranderings in taksonomie en terminologie

[wysig | wysig bron]
Mense die nieape: Tot omtrent 1960 het taksonome gewoonlik die superfamilie Hominoidea in twee families verdeel. Die wetenskapgemeenskap het mense en hulle uitgestorwe verwante as die buitegroep in die superfamilie behandel; mense is dus beskou as heeltemal anders as die "ape". Mense is as die familie Hominidae geklassifiseer en was as die "hominiede" bekend. Alle ander hominoïede was as "ape" bekend en is in die familie Pongidae opgeneem.[11]
Die "groot ape" in Pongidae: In die 1960's is die metodologieë van molekulêre biologie toegepas op die taksons van primate. Goodman se immunologiestudie in 1964 van serumproteïene het daartoe gelei dat die hominoïede in drie families verdeel is: die mense in Hominidae; die groot ape in Pongidae en die langarmape (gibbons) in Hylobatidae.[12] Dié rangskikking het egter gelei tot twee trigotomieë (drie groepe van 'n gemeenskaplike voorouer): Pan, Gorilla en Pongo in Pongidae, en Hominidae, Pongidae en Hylobatidae in Hominoidea. Dit het verwarring veroorsaak.
Gibbons die buitegroep: Nuwe studies het daarop gedui dat gibbons, en nie mense nie, die buitegroep in die superfamilie Hominoidea is. Dit het beteken die res van die hominoïede is nader verwant aan mekaar as wat enige van hulle aan die gibbons verwant is. Hiermee is die gibbons (Hylobates et al.) geïsoleer nadat die groot ape na dieselfde familie as die mens geskuif is. Nou het die term "hominied" 'n groter versameling taksons in die familie Hominidae ingesluit. Met die familietrigonomie opgelos, kon wetenskaplikes nou probeer uitvind watter genus "die minste" verwant is aan die ander in die subfamilie Ponginae.
Orangoetangs die buitegroep: Ondersoeke wat die mens en die ander drie hominiedgenusse vergelyk het, het onthul die Afrika-ape (sjimpansees en gorillas) en mense is nader verwant aan mekaar as enige van die Asiatiese orangoetangs (Pongo). Dus is die orangoetang, en nie die mens nie, die buitegroep in die familie Hominidae. Dit het daartoe gelei dat die Afrika-ape na die subfamilie Homininae geskuif is saam met die mens – wat 'n nuwe trigonomie geskep het: Homo, Pan en Gorilla.[13]
Hominins: In 'n poging om die trigonomie op te los en terselfdertyd die nostalgiese "buitegroep"-status van die mens te behou, is die subfamilie Homininae in twee tribusse verdeel: Gorillini, met die genus Pan en Gorilla; en Hominini, met die genus Homo (die mens). Mense en hulle nabyverwante het nou bekend geword as "hominiene", dus van die tribus Hominini. Die term "hominiene" is dus gebruik soos "hominiede" tevore, terwyl laasgenoemde se betekenis ook verander het saam met veranderings in Hominidae (sien bo: 3de grafika, "Gibbons die buitegroep").
Gorillas die buitegroep: Nuwe DNS-vergelykings het nou bewys gorillas, en nie mense nie, is die buitegroep in die subfamilie Homininae. Dit het daarop gedui dat sjimpansees saam met mense in die tribus Hominini geplaas moet word, maar in 'n ander subtribus.[14] Nou het die term "hominien" Homo plus dié vroegste Homo-verwante en -voorsate wat ná die afskeiding van die sjimpansees ontstaan het, uitgebeeld. (Mense word nie meer as 'n buitegroep geklassifiseer nie, maar as 'n tak diep in die stamboom van die aapgroep voor die 1960's).
Spesievorming van gibbons: Latere DNS-vergelykings het die vorige onbekende opdeling van die genus Hylobates (gibbons) in vier genusse onthul: Hylobates, Hoolock, Nomascus en Symphalangus.[7]

Gedrag

[wysig | wysig bron]

Belangrike gedragstudies in die veld is op die drie bekendste "groot ape" gedoen, byvoorbeeld deur Jane Goodall, Dian Fossey en Birute Galdikas. Dié studies het getoon die niemenslike hominoïede toon in hulle natuurlike omgewing duidelik verskillende sosiale strukture: gibbons vorm monogame, territoriaal gebonde pare; orangoetangs is alleenlopers; gorillas woon in klein troppe met 'n enkele manlike leier; sjimpansees woon in groter groepe; en bonobo's stel promiskue seksuele gedrag ten toon.

Dieet

[wysig | wysig bron]

Buiten mense en gorillas eet mensape hoofsaaklik vrugte, aangevul deur 'n verskeidenheid ander kosse. Gorillas is hoofsaaklik blaarvretend. Niemenslike ape eet gewoonlik 'n klein hoeveelheid rou vleis soos insekte en eiers. In die geval van mense het migrasie en die uitvinding van jaggereedskap en die kookkuns gelei tot 'n selfs groter verskeidenheid kosse.[15] Mense en ander ape eet soms ander primate.[16] Jag het al daartoe gelei dat van die primate bedreig word.[17]

Kognisie

[wysig | wysig bron]

Al die niemenslike hominoïede is vermoedelik hoogs intelligent en wetenskaplike studie het bevestig dat hulle goed vaar in 'n verskeidenheid kognitiewe toetse, hoewel daar relatief min data is oor die kognisie van gibbons.

Vroeë studies deur Wolfgang Köhler het buitengewone probleemoplossingsvermoëns in sjimpansees gedemonstreer, wat Köhler aan insig toegeskryf het. Die gebruik van gereedskap is herhaaldelik gedemonstreer; meer onlangs is die vervaardiging van gereedskap ook aangeteken. Sjimpansees in verskillende dele van Afrika het gereedskap ontwikkel wat gebruik is in die soek van kos, wat 'n soort dierekultuur demonstreer.[18]

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ Gray, JE. "An outline of an attempt at the disposition of Mammalia into tribes and families, with a list of the genera apparently appertaining to each tribe". Annals of Philosophy. New Series. 10: 337–344. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 27 April 2022. Besoek op 5 Julie 2022.
  2. ↑ Xia, Bo; Zhang, Weimin; Wudzinska, Aleksandra; Huang, Emily; Brosh, Ran; Pour, Maayan; Miller, Alexander; Dasen, Jeremy S.; Maurano, Matthew T.; Kim, Sang Y.; Boeke, Jef D. (16 September 2021). "The genetic basis of tail-loss evolution in humans and apes" (in Engels). doi:10.1101/2021.09.14.460388. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (hulp)
  3. ↑ Rush, J. (23 Januarie 2015). "Ebola virus 'has killed a third of world's gorillas and chimpanzees' – and could pose greatest threat to their survival, conservationists warn". The Independent. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 30 Maart 2015. Besoek op 26 Maart 2015.
  4. ↑ "Hominoid taxonomies August 1, 2001 Science Week". University of California Los Angeles. Besoek op 2 Oktober 2015.
  5. ↑ "Paleoanthropology Hominid Family History". Communication Studies, University of California, Los Angeles. Besoek op 2 Oktober 2015.
  6. ↑ "Fossil Hominids The Evidence for Human Evolution". Jim Foley. Besoek op 2 Oktober 2015.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Groves, C.P. (2005). Wilson, D.E.; Reeder, D.M. (reds.). Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference (3de geredigeerde). Baltimore: Johns Hopkins University Press. pp. 178–184. ISBN 0-801-88221-4. OCLC 62265494.
  8. ↑ Cochrane, J. (2 November 2017). "New Orangutan Species Could Be the Most Endangered Great Ape". The New York Times. Besoek op 3 November 2017.
  9. ↑ "Letter, Carl Linnaeus to Johann Georg Gmelin. Uppsala, Sweden, 25 February 1747". Swedish Linnaean Society.
  10. ↑ Darwin, C. (1871). The Descent of Man. ISBN 978-0-7607-7814-2.
  11. ↑ G. G., Simpson (1945). "The principles of classification and a classification of mammals". Bulletin of the American Museum of Natural History. 85: 1–350.
  12. ↑ Goodman, M. (1964). "Man's place in the phylogeny of the primates as reflected in serum proteins". In Washburn, S. L. (red.). Classification and Human Evolution. Chicago: Aldine. pp. 204–234.
  13. ↑ Goodman, M. (1974). "Biochemical evidence on hominid phylogeny". Annual Review of Anthropology. 3 (1): 203–228. doi:10.1146/annurev.an.03.100174.001223.
  14. ↑ Goodman, M.; Tagle, D. A.; Fitch, D. H.; et al. (1990). "Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids". Journal of Molecular Evolution. 30 (3): 260–266. Bibcode:1990JMolE..30..260G. doi:10.1007/BF02099995. PMID 2109087. S2CID 2112935.
  15. ↑ Lawton, G. (2 November 2016). "Every human culture includes cooking – this is how it began". New Scientist.
  16. ↑ Callaway, E. (13 Oktober 2006). "Loving bonobos have a carnivorous dark side". New Scientist. Besoek op 26 November 2014.
  17. ↑ "Extinction threat to monkeys and other primates due to habitat loss, hunting". Science Daily.
  18. ↑ McGrew, W. (1992). Chimpanzee Material Culture: Implications for Human Evolution.

Skakels

[wysig | wysig bron]
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Mensaap&oldid=2664941"