Tradisionele Afrika-godsdiens

'n Malawiese toordokter, om en by 1910.

Tradisionele Afrika-godsdienste verwys na die geloofsoortuigings van swart kulture in Suid-Afrika. Daar word ook na hierdie tipe gelowe verwys as stamgodsdienste, spiritisme of paganisme. Hierdie tipe godsdienste word meestal as animistiese gelowe beskryf. Die term animisties kom van die Latynse woord anima wat siel of asem beteken.

Dit is egter belangrik om uit te wys dat die tradisionele Afrika-godsdiens en tradisionele Afrika-kultuur, nou verweef met mekaar is.

Die verhouding met die voorvadergeeste en ander geeste (goeie en bose), is baie belangrik. Sulke geeste bring gesondheid, voorspoed, geluk en moet tevrede gehou word deur offerandes en/of rituele. Daar moet veral gewaak word teen dinge wat hulle ongelukkig sal maak (die waak teen die doen van “sonde”). ’n Mens se gees sluit ná die dood by hierdie geeste aan.

Dit is by hierdie gelowe eintlik nie so belangrik wat jy glo of presies hoe jy oor bepaalde idees moet dink nie. Alles is gerig op die welstand en harmonie in die gemeenskap. Die versorging van familie-lede is dus baie belangrik. Daarom is dit die praktiese, alledaagse aangeleenthede wat van pertinente belang is.

Tradisionele geneeskunde is ’n lukratiewe bedryf. Meer as 1020 plante en 150 dierespesies word vir tradisionele medisyne in net KwaZulu-Natal gebruik. Die meeste daarvan word op informele/straatmarkte verkoop. Die waarde van die handel in medisinale plante is aan die einde van 2010 konserwatief op R62 miljoen per jaar geraam. Die bedrag kan vermeerder word tot nagenoeg R500 miljoen wanneer die fooie wat Sangomas hul kliënte vir hul dienste vra bygevoeg word.

 Die god

In die tradisionele godsdienste word daar in ’n opperwese geglo. Net soos in Westerse gelowe word daar geglo dat die god alles geskape het en alles steeds onderhou. Die opperwese/god word egter as onbereikbaar of onpersoonlik beskou. Dit is dus meestal ’n deïstiese en apatiese soort God wat alledaagse dinge oorlaat aan mindere gode (Byvoorbeeld die voorvadergeeste, natuurgeeste of plaaggeeste). Daar word ook geglo dat alles in die natuur ’n eie lewenskrag het en dat alle dinge in die natuur (natuurverskynsels en objekte) aan geeste gekoppel is wat dit beheer.

Voorvadergeeste

Hoewel daar in ’n opperwese/god geglo word, speel die voorvadergeeste ’n baie belangrike rol in die tradisionele Afrika gelowe.

Die voorvaders is diegene wat die tradisies van die geloof aan hul nageslagte oordra voor hul sterf. Die voorvadergeeste is dus die afgestorwenes, hoewel hul nie as ‘dood’ beskou word nie, maar eerder as ‘slapend’. Daar word geglo dat hierdie voorvadergeeste altyd by hul familie is, hul hou die lewendes dop om te sien hoe hul lewe (goed of sleg) en besoek veral hul familielede in die nag waartydens hul met die persone in hul drome kommunikeer.

Voorvadergeeste kan ook die lewendes ‘straf’ indien hul nie tevrede is met hoe hul lewe nie. So ’n straf kan in die vorm van teëspoed, siekte of selfs die dood plaasvind. Hul beskik ook oor die vermoë om geluk aan hul families te bring.

Die begrafnis van iemand wat sterf word as die heel belangrikste godsdienstige handeling binne die geloof beskou omdat die lewendes sowel as hul voorvadergeeste hierby betrokke is, en dit die ‘naaste’ is wat hul ooit aan mekaar is. Dit is as’t ware ’n geleentheid waar die hede, verlede en toekoms mekaar ontmoet. Daar word ook bepaalde rituele tydens die begrafnis van ’n afgestorwe gevolg om te verseker dat die individue wat gesterf het die wêreld van die voorvadergeeste op ’n gelukkige en tevrede wyse kan ingaan.

Godsdienstige leiers binne die tradisionele Afrika gelowe

Behalwe vir die voorvaders is daar ook verskeie godsdienstige leiers binne die tradisionele Afrika geloof wat verantwoordelik is vir bepaalde pligte:

• Waarsêers (sangomas) of mediums bepaal die wil van die geeste deur visioene, drome of ander maniere. Die mens en het die verantwoordelik om die geeste tevrede te hou, wat hulle dan beskerm of as hulle ongehoorsaam is of bloot net ongelukkig is, hulle straf.
• Medisynemanne beklee hoë posisie: sekere voorwerpe (muti) het krag wat genesing gee, geluk bring of beskerming bied.
• Toordokters

Waarsêers/ Sangomas

Sangomas maak van tradisionele hulpmiddels gebruik om individue te help. Sangomas beskik oor ’n hoë status binne die gemeenskap omdat hulle in staat is om met die spirituele wêreld (die voorvadergeeste) te kommunikeer. Daar word geglo dat Sangomas raad ontvang van voorvadergeeste wat hul in staat stel om mense van siekte en kwale te genees. Sangomas werk binne ’n ‘heilige’ gebou of hut wat bekend staan as ’n indumba, wanneer ’n indumba nie beskikbaar is nie kan ’n tydelike miniatuur heilige plek genaamd ’n imsamo gebruik word.

Om met die voorvadergeeste in kontak te tree en boodskappe te ontvang maak

Sangomas van die volgende praktyke gebruik: Hul werk hulself op in ’n soort beswyming (kan gepaardgaan met danse en dreunsang). Sangomas kan ook sekere tipes kruie brand of diere-offers maak om met die voorvadergeeste te kommunikeer. Bene (Skulpe, munte, diere-beentjies en klippe) kan ook gegooi word om ’n ‘boodskap’ van die geeste te ontvang.

’n Sangoma se einddoel is om ’n gebalanseerde en skadelose verhouding tussen die individue wat die probleem ervaar, en die geeste wat die probleem veroorsaak, te skep. Wanneer ’n Sangoma die probleem identifiseer en die pasiënt saamstem, sal die Sangoma ‘medisyne’ voorskryf om die probleem op te los/te genees. Indien die Sangoma nie self die nodige kennis het om die pasiënt te help nie sal hy/sy die pasiënt na ’n kruiedokter/Inyanga verwys.

Medisynemanne/ Inyangas 

Medisynemanne/ Inyangas help pasiënte om tradisionele medikasie vir hul betrokke probleem te vind. ’n Inyanga met baie ervaring sal eers die voorvadergeeste raadpleeg om te bepaal watter behandeling die korrekte een is vir ’n pasiënt se betrokke probleem. Die spiritueel helende medisyne wat deur ’n tradisionele geneesheer voorgeskryf word, staan bekend as Muthi. Muthi is ’n Zoeloe woord wat ‘boom’ beteken. Tradisionele Afrika medisyne maak veral van plante gebruik om kwale op te los. Behalwe vir die Muthi kan ’n Inyanga ook sekere ‘reinigingsmetodes’ voorskryf wat die pasiënt moet volg om die probleem op te los. Hierdie metodes kan die volgende insluit: ’n Bad, braking, enemas, stoom-baddens en snye op sekere liggaamsdele.

Toordokters/Heksery

Die toordokters of towenaars is kwaadwillige mense wat deur middel van hul toormedisyne kwaad doen. Hulle kan mense siek maak en selfs laat doodgaan. Vir mense binne die tradisionele afrika gelowe word baie vorms van siekte en slegte ding wat oor jou pad kom (byvoorbeeld ’n egskeiding of verlies aan ’n werk) toegeskryf aan heksery/’n toordery. Sangomas kan jou help om hierdie towery stop te sit.

Toordokters verteenwoordig die bose en kan muthi of dolosse op ’n negatiewe manier aanwend. Toordokters kan ook die tokolosi na iemand stuur om hul skade aan te doen. Die tokolosi is ’n klein mannetjie wat mense kwaad kan aandoen.

Toordokters is dikwels uitgeworpenes in die gemeenskap en word deur die mense gehaat en gevrees.

Leerling Sangomas/ Utwaza

Sangomas kan manlik of vroulik wees. Hul magte word op die veronderstelling gegrond dat hy/sy ’n reïnkarnasie van ’n voorvadergees is. ’n Sangoma word ‘geroep’ wanneer ’n individu deur ’n inisiasie siekte gaan. So ’n siekte behels visioene, hoofpyne, maagpyn en skouer/nek probleme. So ’n siekte kan nie deur konvensionele medisyne (Westers en tradisioneel) beter gemaak word nie en word beskou as ’n roeping van die voorvadergeeste. Wanneer ’n individu hierdie roeping ignoreer, sal hy/sy nie beter word voordat hul hulself oorgee om ’n leerling Sangoma te word nie.

’n Leerling Sangoma word ’n utwaza genoem. Die woord twasa is afgelei van thwasa wat “die lig van die nuwe maan” beteken. ’n Ithwasa ontvang formele opleiding onder ’n ander Sangoma vir ’n tydperk wat enige iets van ’n paar maande tot ’n paar jaar kan duur. Die opleiding behels om nederigheid vir en voor die voorvadergeeste te leer, reiniging (deur die bad in diere bloed en om jouself skoon te stoom) en die aanleer van die gebruik van Muthi. Gedurende hierdie leer fase mag ’n twasa nie in kontak met hul familie om nie en mag hul ook nie enige seksuele praktyke beoefen nie.

Die meeste twazas word volwaardige Sangomas gedurende ’n openbare fees wat uitloop op die slag van ’n bok en die seremoniële etery van die dier se ingewande. Tydens hierdie fees word die plaaslike gemeenskap, familie en vriende genooi om te deel in nuwe Sangoma se inisiasie.