Dònart

È Dònart wörd im Raamè vo dè sit öppè 1600 etablyrtè Dur-Moll-Donalidät durch d Feschtschtellig vom Dòngschlecht (Dur odder Moll) un èm Grunddòn vo dè vowendetè Dònleiterè bschtimmt.

Byschpill: Dòngschlecht Dur plus Grunddòn D ergit d Dònart D-Dur.

È alternatyvi Definition übber d Feschtlegig vom Grunddòn un Art vo dè vowendetè Dònleiterè isch universeller, well mò für s Charakterisyrè nit nu d Terz übber m Grunddòn aaluègt wiè bim Dòngschlecht, sondern dè Uffbau vo dè Dònleiterè, gnauer d Zämmesetzig vom unterè un obberè Tetrachord, analǜsyrt. Dõmit cha mò au d Kirchèdònartè un witeri, theoretisch denkbari un braktisch nit ygsetzti, Modi per Definition erfassè. Diè als Gegèargument zu sellèrè Definition aagfüürtè drei voschidènè Variantè vo dè Molldònleiterè (nadürlich, melodisch, harmonisch) èntschprèchend nit drei, sondern nu einèrè Molldònart, well dè Uffbau vo dè beidè Tetrachord a dè relevantè Stellè (bi Moll-Dòngschlecht z. B. d Halbdònschritt uff dè Stufè 2-3 und 5-6) glych blybt (harmonischs Moll) odder è halbi Dòngschlechtsumwandlig vo Moll i Dur im obberè Tetrachord (melodischs Moll) erfaarè duèt.

Dònartlichi Vohältnis i dè Musigschtüggle

Dònali Musigschtüggle stônn in èrè bschtimmtè Dònart, wo sich iri wichtigschtè Abschnitt (vo allem dè Schluss, oft au dè Aafang) zuordnè lôn. Mit Kompositionsmethodè wiè Modulation un Rückig chönned d Dònartè innerhalb von èm Stüggle wechslè, woby si meischtens irgendwenn zu dè Hauptdònart zruggfüürèd, so dass selli i dè Regel innerhalb von èm Stugg dominyrt un dõmit sin musigalischè Charakter mitbeschtimmt.

D Dònart von èm Stüggle cha insgsamt dransponyrt wörrè, idèmm èn andrè Grunddòn gwèèlt wörd un alli Dôn vom Stüggle im glychè Abschtand zu dè Orginaldôn vosetzt wörred, so dass iri Intervall zuènand un dõmit s Dòngschlecht unvoändert blybt. Dõdurrè ändert sich dè wesèntliche Charakter vom Stüggle ergo nit. Dransponyrè isch üblich un legitim, öppè um è Stüggle a d Stimmlaag vo Sänger odder d Grundschtimmig vo Inschtrumänt aazbassè. I dè Kunschtmusig wörd abber zum eintè sit öppè 1700 d Dònart oft uusdrügglich feschtglait un im Nammè vom Stüggle uffdaucht; somit isch diè aagäeni Dònart wesèntlich für dè Charakter vom Stüggle, vo vom Komponischt beabsichtigt isch, und dõmit für sini Ufffüürig. Anderersits sin bis zu dè Vorklassik unterschydlichi, nit glychschtufigi Stimmungè vorwèndet worrè, welli keini enharmonischi Vowechslig zuèlôn. Im Barockzitaalter sin zuèdèm meereri Abhandligè übber dè jewylige Charakter vu dè Dònartè publizyrt worrè.

Notation mit Vorzeichè

Diè normali europäischi Notation gòt vo dè sibbè Stammdön vo dè C-Dur-Dònleiter uus (a, h, c, d, e, f, g) un benamst alli devò abwychendè Dònschtuèfè vo dè gwünschtè Dònart mit Hǜlf vo Vosetzigszeichè (♯ odder ♭). Mit dè Dờnart von èm Stüggle sin au diè dört drin in Relation zu C-Dur vosetztè Dờnschtufè vo vorniè feschtglait, so dass si als Vorzeichè am Aafang vom Notèsischteem vo jedèrè Zylè notyrt wörred un dõmit diè reguläri glychblybendi Vosetzig vo sellènè Dònschtufè für d Gsamtduèr von èm Stüggle odder Abschnitt markyrt. In Vobindig mit èm Schlussdòn un/odder Schlussakkord gän selli Vorzeichè also èn Hywys uff d Dònart, i wellèrè s Stüggle odder dè Abschnitt stòt.

D Art un Aazaal vo dè Vorzeichè ergit sich uss dè Entfèrnig vo dè jewyligè Dònart vo dè Uusgangsdònart C-Dur, wiè si durch d Aaornig vo allnè Dònartè im Quintèzirkel ersichtlich wörd. Dõby bezeichnèt jeddi Vorzeichè-Variantè jewyls è Dur-Dònart un diè dezuèghörigi baralleli natürlichi Molldònart. È Stüggle ooni Vorzeichè cha also in C-Dur odder in a-moll stò; è Stüggle mit eim Chrütz in G-Dur odder e-moll, eis mit eim ♭ in F-Dur odder d-moll usw. È volässlichi Entscheidig cha meischtens nu mit Bligg uff dè Schlussdòn (un/odder dè Schlussakkord) droffè wörrè, wo fascht immer i dè èrschtè bzw. Melody-Schtimm un dè Bass-Schtimm mit èm Grunddòn identisch isch (odder yn im Schlussakkord enthaaltè duèt). Dè Schlussakkord isch deshalb uusagechräftig, well er fascht immer als Tonika dehèr chunnt.

Au d Modi wörred mit Hǜlf vo Vorzeichè notyrt; dõ chönned beschtimmti Vorzeichè abber je nõch m Grunddòn dè glych Dònvorrõt vo voschidnè Modi bezeichnè. È Dònleiter mit zwei (♯ zum Byschpill, wo d Dön vo D-Dur enthaaltè duèt, cha uusgehend vom Grunddòn è E-dorisch, uusgehend vom Grunddòn è A-mixolǜdisch, vom Grunddòn g degègè G-lǜdisch sy.

Anderi Dònleiterè als Dur, natürlichs Moll un Kirchèdònartè – öppè Harmonisch-Moll odder Dònleiterè uss oschteuropäischer, jüdischer odder arabischer Musig – wörred nit durch reguläri Vorzeichè am Aafang vom Notèsischteem, sondern durch jewyls vor Einzelnotè gsetzti Vosetzigs- odder Ufflösigszeichè notyrt, wo vo dè Dònschtuèfè von èrè zgrund glaitè Dur- odder Molldònleiter abwyched. Dõdrin spièglet sich, dass Dur un Moll i dè neuzitlichè õbedländischè Musig als Regèl, anderi Dònleiterartè als Uusnaamè aagluègt wörred.

I dè freidònalè un adònalè Musig wörd i dè Regèl uff è globali Aagaab vo Vorzeichè am Aafang von èm Stüggle ganz vozichtet.

Aaornig un Vowandtschaft vo dè Dur- un Molldònartè

Ooni Vorzeichè

• C-Dur un a-moll

Chrütz-(♯)-Dònartè (rächti Sitè vom Quintèzirkel):

• G-Dur un e-moll: ei Vorzeichè Fis
• D-Dur un h-moll: zwei Vorzeichè Fis un Cis
• A-Dur un fis-moll: Fis/Cis/Gis
• E-Dur un cis-moll: Fis/Cis/Gis/Dis
• H-Dur un gis-moll: Fis/Cis/Gis/Dis/Ais
• Fis-Dur un dis-moll: Fis/Cis/Gis/Dis/Ais/Eis
• Cis-Dur un ais-moll: Fis/Cis/Gis/Dis/Ais/Eis/His

B-(♭)-Dònartè (linki Sitè vom Quintèzirkel)

• F-Dur un d-moll: B
• B-Dur un g-moll: B/Es
• Es-Dur un c-moll: B/Es/As
• As-Dur un f-moll: B/Es/As/Des
• Des-Dur un b-moll: B/Es/As/Des/Ges
• Ges-Dur un es-moll: B/Es/As/Des/Ges/Ces
• Ces-Dur un as-moll: B/Es/As/Des/Ges/Ces/Fes

D Dònartè Cis-Dur/ais-moll, Ces-Dur/as-moll mit jewyls sibbè Vorzeichè wörred in Kompositionè nu seltè vowendèt. D Dònartè Gis-Dur, Dis-Dur, Ais-Dur, des-moll, ges-moll un ces-moll wörred normalerwys gar nit vowendèt, weöl iri Notation mee als sibbè Chrütz odder Bes erforderè würd. Aaschtell vo sebbè setzt mò sie mithǜlf vo dè enharmonischè Vowechslig mit enèrè jewyls glych dônèndè, abber wèniger Vorzeichè bruuchendè B- odder Chrützdònart glych. Cis-Dur (sibbè Chrütz) wörd denn zum Byschpill mit Des-Dur (füüf Bs) ersetzt, Des-moll (acht Bs) mit Cis-moll (vir Chrütz) usw. Sell Vofaarè wörd uss braktischè Gründ vo allnè Musiger bevorzugt, well mò bim Musigmachè bi jedèm vosetztè Dòn a s Vosetzè denkè muè, un dè Musiger z. B. bi Cis-Dur bi sibbè vosetztè Dòn vo sibbè möglichè Dòn i dè Dònleiter sich mächtig knozentryrè muè.

Abgränzig vo dè Dònartè

Obwoll dè Begriff Dònart meischtens im obbè beschribbenè striktè Sinn vowendèt wörd, isch er drübber usè au èn umfassenderè Begriff für dè harmonische Bedütungszämmèhang, in dèmm sich è Stüggle bewegt.

Dònartè hèn keini scharfè Begränzigè. Mò chönnt also nit exakt sägè, welli Dön zuè nèrè Dònart ghöred un welli nit. Es isch dè harmonische un bsunders dè melodische Zämmèhang, wellè dè Uusschlag git. Sell gildet bsinders denn, wenn keini Feschtlegig durch è Notèschrift vorlyt un mò nõch èm Ghör entscheidè muè.

Obwoll sich Dònartè durch dè Gebruuch vo irer Dònleitèrè dütlich hervorhebbè duèt, dauchèt in jeddem aaschpruchsvollerè Stüggle au ghüüft Dön ußerhalb vo dè Dònleitèrè uff (sog. nit-leitereigeni odder leiterfremdi Dön), ooni dass mò dèm èn Dònartwechsèl sägè würd. Leiterfremdi Dön cha mò guèt am èm Dòn voruus gschtelltè Vosetzigszeichè erkennè, ergo cha mò aaschpruchsvolleri Stüggle ahand vo dè huufig vorhandenè Vosetzigszeichè identifizyrè. È Dònart wörd zuè nèm erheblichè Deil durch s Vorchõ vo charakteristischè Wendigè in Form vo Progressionè, Melodiè un Kadenzè beschtimmt, wo zämmè uff è donales Zèntrum hywisèd. Bi aaschpruchsvollerè Stüggle chunnts im Volauf abber öfters vor, dass es dònale Zèntrum uff en anderè Dòn voschobbè wörd, wa mò entwedder guèt hörè cha odder meischtens durch d Vosetzigszeichè guèt sää cha.

Dè Tonartbegriff ußerhalb vo dè Dur-Moll-Dònalidät

Modali Dònleitèrè

Sit öppè 1900 wörred nebbè dè Dur- un Molldònleitèrè im Rügggriff uff diè aaltè Kirchèdònartè au widder voschtärkt modali Dònleitèrè wiè Dorisch, Lǜdisch u. a. vowendèt wörrè. Diè mit irer Hǜlfi bildetè Dònartè chönned durch bloßi Aagaabè vom Dòngschlecht un Grunddòn kennzeichnèt wörrè, idèm mò modali Dònleitèrè sèlbscht als Dòngschlechter ufffasst, wo zu Dur un Moll dezuèdrètted.

Diè glegèntlich vodrètteni Ufffassig, nu no Dur un Moll sin Dòngschlechter un diè modalè Dònleitèrè dösed nit dezuè ghörè, well s harmonische Moll jò au kei eigenes Dòngschlecht isch. obwoll s sich signifikant vom natürlichè Moll unterscheidè duèt, gryft z churz. Bi harmonisch Moll un melodisch Moll handlet s sich um Variationè vom äolischè Moll, um s Moll-Tòngschlecht für Inschtrumentalischtè (harmonisch) odder für Sänger i dè Braxis gebbiger z machè, woby s Grundbrinzyp vo dè Halbdònschritt erhaaltè blybt. Diè modalè Dònleitèr, z. B. s Dorischè, wo sich vom natürlichè Moll ebbèfalls nu durch èn Dòn unterscheidè duèt, sött mò è eigenes Dòngschlecht zuèbilligè, well sich Aaordnig vo dè Halbdònschritt un dõdemit vo eim Tetrachord definityv ändèrè duèt. Dorisch un Phrǜgisch sin beidi (wegèm glychè unterè Tetrachord) mit èm Dòngschlecht Moll vowandt, Lǜdisch un Mixolǜdisch (wegè dè großè Terz) mit èm Dòngschlecht Dur vowandt. D Dònartbezeichnigü c-Dorisch odder D-Lǜdisch setzed sich also zämmè uss dè Aagaab vom Grunddòn un dè vowendetè Dònleitèrè, woby èn chlynè Buèchstaab uff d moll-Vowandtschaft un èn großè Buèchschtaab uff Dur hywysè duèt.

Freii Dònalidät

Diè um 1900 ysetzendi Loslösig vo dè tradyrtè Dur-Moll-Dònalidät hèt nit nu zu dè Atonalidät vom Schönberg un dè Zweitè Wièner Schuèl gfüürt, sondern au zu Vosüèch, dè Dònalidät è neui Grundlaag z voschaffè. Eini vo sellènè Vosuèch isch diè vom Paul Hindemith propagyrte freii Dònalidät. Dõ keit è Unterscheidig nõch Dòngschlechter odder diatonischè Dònleitèrè ewäg, well diè gsamt chromatischi Dònleitèrè als Dònmatriaal vowendet wörd. Dònartè entschtönn nu no dõdurrè, dass sich einzelni Döön uffgrund vo dè Intervallbezèhigè gegèübber anderè Döön sozsägè i dè Vordergrund drängèd un asè zuè „donalè Zentrè“ wörred. È Dònartaagaab im Sinn vo dè freiè Dònalidät hèt also genauso kein Bezug uff è Dòngschlecht wiè uff è Dònleitèrè, sondern git lediglich dè Grunddòn aa, also statt C-Dur odder c-Moll nu no C (ooni alles un immer groß gschribbè). (vgl. Ludus tonalis)

Einzelnõchwys

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vu dere Version vum Artikel „Tonart“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.