Épila

Épila
Alministración
País	España
Autonomía	Aragón
Provincia	provincia de Zaragoza
Comarca (es)	Valdejalón (es)
Tipu d'entidá	conceyu d'Aragón
Alcalde de Épila (es)	Martín Llanas Gaspar
Nome oficial	Épila (es)
Códigu postal	50290
Xeografía
Coordenaes	41°35′55″N 1°16′47″W / 41.5985°N 1.2796°O
	Épila Épila (España)
Superficie	194.321294 km²
Altitú	336 m
Llenda con	Alfamén, Calatorao (es) , Lucena de Jalón, Salillas de Jalón, Ricla, Nigüella, Mesones de Isuela (es) , Tabuenca (es) , Rueda de Jalón, Lumpiaque, La Muela, Zaragoza y Muel
Demografía
Población	4494 hab. (2023); - 2282 homes (2019); - 2104 muyeres (2019)
Porcentaxe	100% de Valdejalón (es)
Densidá	23,13 hab/km²
Más información
Estaya horaria	UTC+01:00

Épila ye un conceyu d'España perteneciente a la contorna de Valdejalón na provincia de Zaragoza, Comunidá Autónoma d'Aragón.

Xeografía

Villa de la provincia de Zaragoza, a 42 km de ^[¿cuál?]. Asitiada nel Llanu de Plasencia, que ye en realidá l'allongamientu de la Ribera del Ebro, pola vega del Jalón, en que la so oriella derecha asitia la villa.

La constitución de la contorna de Valdejalón y la proximidá de la capital restó-y capacidá ya independencia d'ordenar el territoriu, polo que, en llugar de ser la cabecera d'esta contorna, siempres tuvo dientro del radiu d'influencia de Zaragoza.

El conceyu tuvo ente los dos centros de desenvolvimientu de la contorna más importantes, solo superáu pol de La Almunia de Doña Godina, a que'l so partíu xudicial pertenez. Anque industrial mente y en desenvolvimientu superar mientres esistía La Azucadera y toles industries auxiliares.

El clima grebu del Valle del Ebro ye equí una realidá, con unes precipitaciones añales de 333 mm y una temperatura medio de 14,6º.

Historia

Según les escavaciones arqueolóxiques, el primer asentamientu humanu alcontrar nel Cabezo de Ballesteros, dientro del cascu urbanu actual y los xacimientos daten del sieglu VIII-VII antes de Cristu. Según los historiadores, Épila yera una población celtíbera llamada nesa dómina Bis polis, nel añu 748 e. C. Pa depués convertise en tiempos de los romanos en Segontia, Segonia como otres ciudaes peninsulares col mesmu nome, aludiendo a ser la segunda ciudá Itinerariu Antonino A-25, de Caesaraugusta (Zaragoza) a Emerita Augusta (Mérida), o posiblemente Ispalis. D'esta dómina data la ponte vieya sobre'l Jalón. Una de les hipótesis ye que yera l'antigua Segontia, ciudá celtíbera asitiada pela redolada de Calatorao, que consta nel itinerariu de Antonino, escritor romanu que describió los pueblos y les calzaes romanes de Hispania. Ricla y Calatorao, pueblos vecinos de Épila, figuren tamién nel itinerariu.

Dalgunos caltienen que los celtíberos fundaron Segontia nel añu 748 antes de J.C. Según Pascual Madoz, políticu y eruditu del sieglu XIX, el nome de Segontia, interpretáu en llatín como “Secunda” o “segunda”, sería traducíu al griegu como “Byspolis”, o “segunda ciudá”. Esti postreru paez que ye'l nome que Pliniu'l Vieyu daba a la población, anque yá na so forma derivada de “Ispalis”, que pudo ser l'orixe de “Épila” (Ye posible que “Segontia” venga del raigañu indoeuropéu “Sieg”, significando victoria).

Segontia aliar colos celtíberos numancios na so llucha contra Roma y foi destruyida dempués de la victoria romana.

Orixe de pertenencia al Condáu de Aranda

Tres la conquista de los godos que s'apoderaron de Épila escontra'l 473 d.C., producióse la de los musulmanes y Épila foi ocupada hacia l'añu 714 ensin dificultá. Más tarde los musulmanes construyeron el castiellu (Sieglu XI).

El rei Alfonsu I d'Aragón, "el Batallador", reconquistó Épila nel añu 1119, calteniendo a la población musulmana, a los que se dio un añu por qu'abandonaren l'interior del recintu cercáu y constituyérense en comunidaes en barrios extramuros y salvo la vivienda caltuvieron tol so patrimoniu, heredaes, relixón y derechos. En 1294 Xaime II d'Aragón vendió Épila y el so castiellu a la noble Bolla de Alagón.

Dempués de reconquistar de Épila, la villa foi apurrida a López Garcés Pelegrín. El 21 de xunetu de 1348 tuvo llugar una batalla ente los partidarios de la unión aragonesa y el rei Pedru IV d'Aragón, ganando ésti. En 1366 Pedru IV venció Épila y Rueda (Vizcondáu de Rueda) a Francisco de Perellós que lu ayudara a vencer a Pedru I de Castiella. En 1389 y 1391 Ramón de Perellós consiguió del rei Xuan I los privilexos de pontazgo y de mercáu. De cuenta qu'Épila dempués de realengu (propiedá real) hasta l'añu 1376, convertir al dexar la col so castiellu y el de Rueda a Francisco de Perellos, vizconde de Rueda, en parte d'esti condáu.

En 1393 los Perellós vender a Lope Ximénez de Urrea y a partir d'esti momentu empecipió la construcción del palaciu que los sos murios de la paré oeste formaron parte de la muralla. Pero al tomar posesión de la ciudá, dambos xuraron defender los sos privilexos y protexer a los sos vecinos como si tuvieren so la xurisdicción real. Otru Lope Ximénez de Urrea ye nomáu Conde de Aranda en 1483. Mientres sieglos la llocalidá perteneció a la familia de los condes de Aranda.

En 1570 Juan Jiménez de Urrea y Juan Enríquez fundaron en Épila el tercer conventu agustino d'Aragón, llamáu de San Sebastián, que taba al suroeste de la villa cerca de la ermita de San Llázaro, nun barriu llamáu inda barriu de los Agustinos. Los flaires tomaron posesión del conventu en 1573. Tamién fundaron, nun anexu del conventu, una escuela pa neños probes, onde s'enseñaba la gramática llatina. Caltener coles sos propies rentes procedentes de la cesión polos Condes de Aranda d'una propiedá a la que llamaron “La Viña del Señor”, que güei ye la finca de La Viñaza, de los condes del mesmu nome.

Dempués de la Guerra de Socesión Felipe V concedió a Épila un escudu d'armes col privilexu de denominase “villa” y el tratamientu de “fidelísima”. Pola so conducta de fidelidá al rei en tan delicada situación monárquica.

=== Sucesos acaecíos en Épila con importancia pal Reinu ===.

Nacencia d'un rei y muerte d'una dinastía

En Épila nació nel añu 1358 el rei Xuan I de Castiella. Fíu del conde de Trastámara, don Enrique (futuru rei Enrique II de Castiella) y de doña Juana Manuel. Como agradecimientu al pueblu y la so llealtá a la corona, dotó-y del rangu de Excelentísima y Fidelísima Villa de Épila.

D. Pedro Pablo Toma de Bolea, Conde de Aranda, morrió'l 9 de xineru de 1798, nel palaciu d'esta llocalidá onde moró los últimos años de la so vida y dexó ensin descendencia la saga familiar, qu'ensin herederu masculín pasó a formar parte por matrimoniu de la so sobrina de la casa de Híjar, sumiendo como tal el títulu de Conde de Aranda, al englobarse dientro del nuevu títulu.

Repercusión de l'Alteraciones d'Aragón

En 1591 mientres les llamaes Alteraciones d'Aragón, la xusticia d'Aragón Juan de Lanuza, (El Mozu) abellugar en Épila, onde vivía la so madre, sol amparu del Conde de Aranda y el Duque de Villahermosa. Basándose nos fueros aragoneses, protexera al antiguu secretariu d'estáu Antonio Pérez de la persecución del rei Felipe II d'España, quien acusaba a Antonio Pérez del asesinatu de Juan Escobedo, secretariu de la Real Facienda y secretariu del so hermanascu encargáu de la defensa de Flandes, don Xuan d'Austria. Ante la lentitú de la xusticia Aragonesa y les torgues xudiciales, el rei dispunxo la formación d'un exércitu cola escusa d'una incursión a Francia. Pero qu'antes pondría paz nel so territoriu, pos taba de camín a la empresa. El día 1 de payares la Xusticia, Juan de Lanuza V, y los diputaos convocaron a les universidaes, pueblos y ciudaes d'Aragón por que'l día 5 unviaren a Zaragoza contingentes militares dispuestos pa la guerra. Intentóse aunir na causa a valencianos y catalanes, pero mientres los primeres escusáronse, los catalanes solo comprometiéronse en faer de mediador ante'l rei. Tamién se pronunciaron en contra d'ayudar a los resistentes aragoneses, les ciudaes de Tortosa y Lleida. De la mesma, escribióse a Felipe II pa informa-y del casu pidiéndo-y que mandara detener l'exércitu poles graves consecuencies qu'esto tendría pal Reinu quien, según el llugarteniente xeneral, podría llegar a axuntar 24.000 homes pa repeler la invasión.

Pero l'angustiosa solicitú nun atopó meyor respuesta ente les poblaciones regnícolas. Tan solo Jaca, Daroca, Caspe, Teruel, Bielsa, Puértolas y el Valle de Gistain, prometieron unviar l'ayuda riquida, el restu negaron el so sofitu a la Xusticia a allegar a la resistencia y en tales términos comunicar a Felipe. Tampoco los grandes nobles allegaron a la llamada de la Xusticia.

L'exércitu d'Alonso de Vargas, xeneral del exércitu de la so Maxestá cruciaba la raya aragonesa'l 8 de payares y, ensin resistencia dalguna, el 12 entraba en Zaragoza. Tras quedaben la fuxida d'Antonio Pérez escontra Francia y la del Conde de Aranda y el Duque de Villahermosa escontra Épila, villa a la que se xuniríen dempués la Xusticia y don Juan de Luna, en vista del escasu enfotu depositáu nes fuercies forales. La defección de los mandos regnícolas dio cola escorribanda de les tropes en Utebo. Ocupada Zaragoza y en contra de la opinión de Vargas, el rei desamarró una represión al envís de castigar de forma exemplar a los remontaos. Los mesmos diputaos de Cataluña pidieron clemencia al rei a la de la represión solicitando "...intercedir per los qui contra son real servey". De pocu sirvieron les súpliques yá que el 18 d'avientu llegaron, secretamente, los despachos del rei a Vargas: tenía de prender y executar a la Xusticia y unviar presos a Castiella al Duque de Villahermosa y al Conde de Aranda. La sentencia executóse dos díes depués y el 21 d'avientu.

Nunca quedó claru si l'asesinatu cometiérase a instancies del propiu Felipe II o si realmente Antonio Pérez taba implicáu nel asesinatu. Pérez, la bisarma de la fortuna”, llogró escapar a Francia, onde morrió en París. Otra manera, Juan de Lanuza acabó siendo degolláu na plaza del Mercáu de Zaragoza.

Fuelga y Asesinatu d'Obreros de la Azucadera en 1931.

Esti periodu de la historia española convulso y tirante. Preámbulu de la vergonzosa guerra civil^[2], campu d'esperimentu de la segunda guerra mundial. Tubu una desgraciada buelga na llocalidá y como tal pasó a la historia xeneral española. Tiempos difíciles y convulsos estos del 31. Perdiérense les colonies, llucháu en cruenta guerra africana pal ego militar, un golpe d'estáu, una fuxida del rei y una república mal xestionada dientro de la balasma de rensíes y unviaes que se taben enfrentando con matones mercenarios a sueldu del meyor postor y el pueblu cada vez más aprobetáu y brutalizado. Nesta esguilada de violencia con tan murnia final. Unu de los sucesos que más marcu a esa sociedá y más emponderó a toles partes fueron los Sucesos de Castilblanco. Onde una alteria de xornaleros tundieron, torturaron y tullieron a unos guardia civiles que quixeron eslleir la concentración. Foi tal la conmoción que na sociedá causo. Que se llego a igualar l'asesinatu colos cometíos contra la tropa na cruenta guerra africana.El fatal desenllaz de los probes guardias col desenllaz de la sentencia del xuiciu, nel que exoneraba a los asesinos cola escusa de la opresión de los caciques a los xornaleros que fizo españar contra los guardias que diben terminar cola protesta. Causo nel cuerpu una sei de vengación que se cobro n'otres manifestaciones d'esti tipu.

Asina en Épila , el sábadu 2 de xineru de 1931 los obreros de l'azucrera declarar en fuelga pa esixir que se contratara preferentemente a los censaos nesi términu municipal, siendo sofitaos polos xornaleros de la llocalidá, qu'esi día nun salieron a trabayar al campu y cerraron dellos establecimientos. A otru día, domingu 3 de xineru, axuntar na plaza del pueblu unes quinientes persones. La Guardia Civil intervieno y p'estenar la plaza disparó y asesinó a dos persones y mancó a delles más. Anque'l murnia final d'esta cruel vengación termino colos sucesos de Arnedo que termino per preparar los ánimos de los obreros pa la llucha armada.^[3]

Batalles en Épila

Batalla del Rei contra la Unión

Nel añu 1348, los nobles formaron la Lliga de La Unión pa defender los privilexos d'esta facción contra Pedru IV el Ceremoniosu. Los dos exércitos enfrentar en Épila, el día 21 de xunetu y los realistes, sol mandu del Infante don Pedro d'Aragón, ganaron a La Unión. El rei abolió los fueros y ordenó quemar los rexistros que conteníen les actes de les Cortes d'Aragón, razón pola que solo se caltienen les que son posteriores al añu 1348. Amás los cabezaleros de la unión, de resultes d'esta derrota, perdieron la so vida na forca nun monte de la llocalidá de Épila, en que dende entós se -y denomina asina y los sos privilexos.

Guerra d'Independencia

Al empiezu de la Guerra de la Independencia, foi en Épila onde les tropes del pueblu españoles enfrentar a les de Napoleón, cuando les primeres taben empezándose a entamar.

El 23 de xunu de 1808 una unidá del exércitu española al mandu del xeneral Francisco de Palafox con parte formáu en Calatayud, propúnxose colar de Buenavista a Épila y dellí a Zaragoza. Pa cortar la comunicaciones del enemigu ente Madrid y Zaragoza mientres el primer Sitiu de Zaragoza. Amás de protexer los molinos de pólvora de la llocalidá epilense, col salitre d'unos regueros que traviesen a esta y en rellación direuta como provisores de materia primo coles reales fábriques de pólvora negra de Villafeliche. Importante detalle a tener en cuenta pa la sobrevivencia pa los franceses, tamién. Trátase d'una fuercia de 2.235 homes más los oficiales y 363 caballos. Fueron poles hermanicas de Rueda (güei en ruines), que s'atopen a unos pocos quilómetros al norte de Épila. Les tropes franceses, sol mandu de François-Joseph Lefebvre, abrieron el fueu nel camín de Zaragoza el 23 de xunu de 1808 a les 21 hores.

Los franceses entraron en Épila el 24 de xunu pela mañana. El pueblu taba casi ermu, anque permanecíen nél, el cura párrocu, Don Domingo Marqueta, dellos paisanos y neños, y los enfermos del hospital. El pueblu foi escaláu, el cura asesináu y más de 36 persones degollaes. Sicasí, les tropes franceses respetaron al ciruxanu y a los enfermos del hospital. A otru día la badayada de les campanes anunció la partida de los franceses y los epilenses tornaron a les sos cases.

Na guerra de la Independencia, en 1808 los franceses mandaos pol General Lefebvre ganaron al General Palafox que tuvo que salir escontra Calatayud, nesta guerra destruyéronse archivos y quemaron edificios, imáxenes, llibros y legajos. Tamién hubo batalles nes guerres carlistes, nes cualos quemáronse y destruyeron edificios.

Escudu

Esta villa zaragozana usa como armes heráldiques propies un escudu partíu en pal, nel primer cuartel d'azur hai en xefe trés flores de lliriu n'oru y debaxo una pila bautismal tamién d'oru sostenida por dos lleones del mesmu metal, nel segundu cuartel bandado en azur y plata, atributos heráldicos peculiares de la familia Urrea.

Demografía

El conceyu, que tien una superficie de 194,32 km²,^[4] cuenta según el padrón municipal pa 2017 del INE con 4413 habitantes y una densidá de 22,71 hab./km².

Gráfica d'evolución demográfica d'Épila ente 1842 y 2017

Población de derechu según los censos de población del INE.^[5] Población según el padrón municipal de 2017.^[6]

Población por nucleu

Desglose de población según el Padrón Continuu por Unidá Poblacional del INE.

Nucleos	Habitantes (2013)^[7]	Varones	Muyeres
Épila	4634	2462	2172
align=right \| 99	49	50
Santuariu de Rodanas	0	0	0

Política llocal

Últimos alcaldes de Épila

Periodu	Alcalde	Partíu
1979-1983	Martín Llanas Gaspar^[8]^[9]	Ind.
1983-1987		PSOE
1987-1991
1991-1995
1995-1999
1999-2003
2003-2007
2007-2011
2011-2015
2015-2019	Jesús Bazán Sanz^[10]

Resultaos eleutorales

Eleiciones municipales^[11]
Partíu	2003	2007	2011	2015
PSOE	5	7	6	6
PP	3	3	4	3
Somos Épila				2
PAR	2	1	1	-
FIA	-			-
CHA	1	-	-
Total	11	11	11	11

Urbanismu

La crecedera de la llocalidá probablemente partió del cuetu onde s'asitiaba'l castiellu y na actualidá ta'l mirador de la cruz, hasta la falda de la vega del ríu Jalón. El cascu urbanu tuvo protexíu hasta 1790 por fuertes muralla, de les que se caltienen delles muertes.

Épila tien un treme urbanísticu peculiar, yá que tien dientro del conceyu unos cabezos habitaos, con cases-cueves o bodegues vinícoles, que-y dan una seña d'identidá propia dientro de tola contorna. Los cabezos son el del Castillo, Manolín y Los Paños. Estes cases cueves o bodegues vinícoles, son irregulares na so planta al ser escavaes nel cabezo, según fueren cases cueves o bodegues modificábase'l so construcción. La peculiaridá d'estes construcciones ta suxeta a la mesma forma de tar construyida, pos al ser una cueva escavada nel cabezo, dexa tener constante una temperatura interno y caltenese caliente pel hibiernu y fresca pel branu, razón polo que se valoraben pa la ellaboración del vinu.

Según fora pa casa o bodega variaba la so construcción al ser distintos los sos usos y necesidaes. Mientres nes bodegues asitiar na entrada un pequeñu furacu, al llau de la puerta, dende onde s'arramaba la uva a un cuartu de extrujado pa triar la uva y que'l so mostiu pola gravedá baxara por una canal al pozu de lleldar. Sustituyendo a la prensa, pa siguir dempués col procesu de la bodega. Teníen d'una gran sala d'una planta no fondero onde se pasaba'l mostiu a los toneles y avieyábase añader. Tenía tamién la puerta un ventano pequeñín que se dexaba abiertu mientres la ellaboración del vinu, por que la bodega alendara y nun s'atroparen gases.

Casar cueves construyir según les habitaciones que queríen tener, teniendo la cocina de normal na entrada, onde había una meyor aireación de gases y menos tierra que escavar pa la chimenea. Desgraciadamente, na actualidá atopar nun estáu ruinosu, esgonciaes y con graves hinchentes provocaos por un desaparente y deficiente plan d'asfaltáu de los caminos y saneamientu, dotando a la parte de los cabezos de rede d'arramáu y agua. Esta aición d'asfaltáu de los caminos y saneamientu, produció nes cueves un dañu ensin contemplar, una y bones les cueves alendaben pelos caminos que los pasaben percima, esaniciando l'escesu de mugor y calteniendo la microclima de la cueva. Amás de tener estos caminos pocu grosez n'ocasiones, al respective de los techos de les cueves, lo qu'enzancaba l'allugamientu con desniveles fayadizos de les cañeríes de desaguadorios, nun controlando per otra parte les gabites illegales a estos y a l'agua. Y tampoco el dañu que les fugues de les cloaques o agua producen en zones de vetes de roca que despisten al buscar el so orixe.

Na actualidá tópense ocupaes, la mayoría de forma irregular, pola comunidá xitana. Sufren un estáu de llimbu qu'implica la compra per parte del conceyu de les cueves con problemes d'hinchente de particulares, pal so derrumbe. En La Rioxa, tamién esiste esti particular treme urbanísticu y similares problemes d'abandonu. Pero dende pueblos y conceyos como'l de Quel tán lluchando por recuperar y eponderar el conglomeráu de bodegues-cueva covanoses sobre'l sieglu XVII, nuna fastera al marxe del ríu Cidacos. Atopando un fuerte respaldu, mientres sigue la tramitación alministrativa del so plan especial, sumó'l sofitu social y d'empreses locales pa realizar un censu d'estes construcciones utilizaes nos sos oríxenes pa ellaborar el vinu y que, tres siglos dempués, pueden convertise nun reclamu turísticu.^[12]

Saliendo de la particularidá y singularidá de los cabezos el treme de la llocalidá inclúi una alcordanza de la judería, la plaza del palaciu, la escalinata, barrios creaos pol conceyu en dos tales promociones social y nuevu barriaes al amparu del boom inmobiliariu.

D'antiguo, antes de la llegada de la recoyida de basures en contenedores, esistía una práutica qu'influyó qu'al pie de les puertes siempres tuviera decoráu con tiestos de flores resistentes al clima y que despidíen arume, como xeranios. Esti costume que se repara en munchos cascos antiguos d'España ye'l de tener tres aros encastrados na paré a un altor eleváu del suelu. Dos próximos a la puerta o ventana y otru alloñáu. Los próximos a les ventanes o puertes siempres taben con flores y el terceru alloñáu yera l'emplegáu pa colgar nel la basura del día que na nueche recoyía un encargáu del conceyu. El poner contenedores esanició la necesidá de colgar la basura por que nun la rompieren los animales y adulces les flores nos tiestos qu'azorronaben el golor. Ye una pena qu'en Épila perdiérase'l poner tiestos nes puertes y ventanes al par que sumíen les muyeres mayores que les calteníen como tradición, al igual que'l llimpiar el so tramu de fachada colo que'l pueblu calteníase llimpiu polos mesmos vecinos.

Tien un polígonu industrial pegáu al pueblu y un barriu amiesto al pueblu como ye'l de l'Azucrera.

El Santuariu de Rodanas, la urbanización y les cocines, tamién tán nel ámbitu municipal de Épila.

Economía llocal

Épila ye un conceyu en parte agrícola, ganadera y apicultora. Pero con una industrialización creciente ya importante na actualidá. Con tal repercusión que da trabayu a xente de la contorna, Zaragoza y apocayá de contornes vecines como Cariñena y Aranda.

Evolución de la delda viva

El conceutu de delda viva contempla solo les deldes con caxes y bancos relatives a creitos financieros, valores de renta fixa y préstamos o creitos tresferíos a terceros, escluyéndose, poro, la delda comercial.

Gráfica d'evolución de la delda viva del conceyu ente 2008 y 2014

Delda viva del conceyu en miles d'Euros según datos del Ministeriu de Facienda y Ad. Públiques.^[13]

La delda viva municipal per habitante en 2014 xube a 634,66 €.

Industrialización

Épila por historia y población, mientres un tiempu merecióse ser cabeza de contorna, en desterciu de La Almunia de doña Godina. Mientres tiempu, foi unu de los conceyos d'Aragón y España que más avanzáu industrialmente taba, al tener una azucrera, una alcoholera como seición amás de esta, una destilería, una bodega industrializada, un tejar d'alta producción, industria de confección testil y unes mines pa procesar mineral, una pequeña cantera p'adoquinos y pilastres na serranía de Rodanas. Amás d'unes canteres cerca del campusantu del pueblu pal llogru de Calciu pa la industria químico y abonos, a partir de bancos de cal propensu na zona.

L'Azucrera y treme industrial al so amparu

L'azucrera instalar en 1908, pasa a ser una de les más importantes d'España, llegando a producir 16 millones de quilos d'azucre y tener unos 1500 obreros. Siendo la primer empresa en participar y cotizar na bolsa de Madrid .^[14] El so zarru en 1969 supunxo una fuerte crisis sociu económica pa Épila. Desgraciadamente na actualidá foi desmantelada y derruida en parte, pa construyir na so solar viviendes. Supunxo una gran llombarada pa la crecedera demográfica del conceyu y del bienestar del pueblu, que creció hasta daqué más de seis mil habitantes. El barriu que se creó al so amparu disponía d'agua corriente, un luxu naquellos tiempos y de piscines dientro de la cortil de la fábrica pa los emplegaos y familiares.

Instalóse una destilería que procesaba la rica y gran vendimia de la zona qu'acompañaba a la gran bodega una vegada pasaes les víes del tren.

De la remolacha una vegada procesada y estrayida la so magaya pal azucre, pasaba al sector de la alcoholera del mesma cortil onde los restos procesar pa llograr alcohol. Nos últimos años, la melaza, que ye la residuu d'estos procesos vender pa la confección de pastillas de caldos a otra empresa.^[15]

Na serranía de Rodanas esplotóse, ensin ésitu magar el so nome, un complexu mineru al aire de cobre, probe en mineral y zarráu práuticamente al par de les industries locales. De 1947 hasta 1953. Que'l so nome yera esplotación industrial La Esperanza. Contrariamente a lo que s'espera d'una mina esta en realidá usar pal tratamientu y procesáu d'estracción del mineral llográu n'otres mines cercanes.^[16]

El zarru y treslláu de l'azucrera y la destilería a Xerez de La Frontera acarretó un descensu demográficu importante, pos munchos trabayadores colar al nuevu destín; los más de 6.000 amenorgar hasta los aproximao 4.500 habitantes a día de güei. Amás de producir un efeutu rebote nes demás empreses crecíes al amparu d'esta azucrera, sumiendo les destileríes, la alcoholera, el tejar, la confección, la gran bodega que cargaba les botelles nel tren, pola so proximidá a les víes y que disponía d'un apeaderu de carga propiu o les mines.

Aición Pública pa la Defensa del Patrimoniu Aragonés, APUDEPA, solicitó la declaración de l'antigua azucrera del Jalón como Bien d'Interés Cultural. Al ser el complexu industrial, amuesa de l'arqueoloxía industrial del Jalón. Desgraciadamente nun se vio oportunu pol gobiernu de vez la so proteición que podría sentar precedentes nes demás Azucaderas ya industries abandonaes del territoriu. Y al ser un bien priváu y ensin proteición gubernamental qu'obligara al so caltenimientu dexar en manes del so dueñu Ebro -Puleva el so futuru. Desmantelando pa chatarra toa'l so interior y dexando a la so suerte al edificiu hasta la so posterior venta pa faer cases na so cortil.^[17]

El zarru de l'Azucrera produció un vacíu industrial y tecnolóxico importante, hasta l'apaición en 1984 d'unes cámares frigorífiques pal caltenimientu de frutes, al amparu de los nuevos vezos agrícoles del momentu: camudóse la llantadera de remolacha pol cultivu y esplotación frutal.

Na actualidá'l sector agropecuariu ta menguando en favor del industrial. Esto ye debíu al descensu nel preciu de la fruta n'España y nel avieyamientu de les esplotaciones, colo que mengüen les producciones hortofrutícolas y la calidá de les mesmes. Agravando la situación del campu, les xubíes de los tratamientos, el gasoil, la mano d'obra y l'importación d'otros llugares europeos y estranxeros con una mayor calidá/aprecio o un menor preciu.

La xente del pueblu entornóse na industria de la zona. Gracies a esti desenvolvimientu industrial la tasa de paru de la contorna tiende a cero dende hai más de trés años. Épila, contorna y Zaragoza, abastecen de xente al polígonu industrial de la llocalidá de Valdemuel (en curtia va quedar rematáu'l segundu de nome'l Sabinar, xunto a l'autovía qu'enllaza Madrid-Zaragoza-Barcelona A2). Sumando a esta tasa cero la xente que trabaya na General Motors de Figueruelas.

Primer Polígonu'l de Valdemuel

Cola instalación en Figeruelas de la multinacional GM dientro d'unos terrenes mercaos por Ibercaja y puestos a disposición del Gobiernu d'Aragón. Como primer opción al disponer de la proximidá de les víes de tren y poder faer un apartaderu de carga ensin aburuyar el trayeutu principal. Surdió n'Aragón impuestu por esta multinacional la necesidá de disponer d'empreses auxiliares nun radiu non cimeru a 40 Km. La oportunidá pal pueblu de Épila por esti mandatu de la multinacional pa los sos auxiliares qu'aproven de pieces a esta mega factoría. Pola lóxica de que 40 km ye un trayeutu fácil pa si la empresa de tresporte habitual de GM falla, nun-yos suponga un gran costu'l consiguir a otra empresa provisional que-yos faiga'l serviciu eventual a un baxu costu. Épila asitiar nel cercu de conceyos p'allugar una o varia empreses auxiliares por esti apartáu y por que esistía ente la so direutiva d'inxenieros un descendiente d'esta llocalidá con bastantes tierres de la familia esponera. Que foi'l qu'informó al conceyu d'esta oportunidá de montar un polígonu industrial que captara a les empreses auxiliares que taben dispuestes a abastecer a la Opel y presentó'l proyeutu na multinacional. Cola condición que se fixera a partir de les tierres que la familia disponía nes contornes próximes al pueblu. De cuenta que al serviciu de la especulación privada de la familia esponera qu'uso la oportunidá y la de dalgún otru vecín que disponíen de tierres o granxa pela redolada. Dende'l conceyu encargaron la ellaboración d'un proyeutu de viabilidá de polígonu industrial ya incluyeron terrenal públicu na operación como foi'l campu de fútbol municipal. Presentándolo a la DGA y GM como aspirantes a tener una empresa auxiliar. Sumando a la propuesta la esceición d'impuestos y agua pa la empresa que se va instalar y contratara a xente del pueblu.

Esti polígonu traxo a la industria moderno a la llocalidá colo que dende la xente del pueblu y la contorna tubu al algame un trabayu nel polígonu industrial de Valdemuel. Y dende el conceyu y el partíu de gobiernu del PSOE col alcalde en cabeza. Pudieron sacar pechu de consiguir empreses de GM que s'apostaben otres llocalidaes y caltenese nel ideariu local como los que traxeron les empreses, más allá de la operación especulativa privada que taba apareyada a la operación.

Segundu Polígonu d'El Sabinar

Al amparu del boom inmobiliariu y cola oportunidá perdida d'allugar nestes parceles el polígonu Centrovía y a les empreses que finalmente se llevó La Muela por falta d'entendimientu ente'l conceyu y el so promotor. Y por lo bien que dende'l conceyu de La Muela xestiono cola promotora la baza de la proximidá a Zaragoza. Que foi determinante al tener parte de les empreses que dende'l conceyu de Zaragoza taben espropiando d'un polígonu que s'atopaba dientro d'un barriu, el de l'avenida Cataluña, de la ciudá que teníen proyeutáu que fora d'espansión de la ciudá mientres el mandatu del Partíu Popular. Anque col cambéu de sigles del conceyu al PSOE, paralízose esta ampliación de la ciudá por esa banda y apostóse por barrios de nueva creación dende cero que fueron Valdespartera y Arcosur, de casualidá en terrenes de Ibercaja. Poníenlos como condición dende'l conceyu Zaragozanu d'un plus nel cobru, el treslláu a Plaza o a Centrovía de la plantíes integres que disponíen nel antiguu polígonu espropiáu, por que nun despidieren a naide.

A la segunda operación especulativa en marcha con El Sabinar, sumóse la esperanza del proyeutu del estudiu y rumor de la quinta petrina que desallugaba a Zaragoza y el puertu de la Muela del pasu de camiones porque circunvalaban el puertu y a Zaragoza ensin tener que pasar pol trayeutu actual. Poles operaciones de compra de terrenales colindantes a estes parceles qu'alluguen El sabinar, per parte d'una gran empresa constructora. Amás de l'anterior esperiencia d'ésitu de Valdemuel. Una empresa privada y el conceyu al que lu prometió que taba mercáu tol terrén disponer a realizar el proyeutu qu'alloñáu del pueblu esta vegada, tenía la baza de quedar nun marxe de l'autovía al estilu de Centrovía cola visibilidá pa la empresa qu'esto causa. La collaboración per parte del conceyu foi'l cambéu de terrenes que taben no que sería El sabinar por otros en terrenes nesos momentos municipales con un pozu financiáu pol conceyu na paraxa denomada El pasu. Con una medría compensatoria de los terrenes nuevos en cuenta de los vieyos, más pequeños, que taben dientro del proyeutu.

Desgraciadamente la pinchada inmobiliaro ciñu al proyeutu y anque los terrenes tán toos mercaos como los prometieron al conceyu los sos promotores. L'ésitu d'esti polígonu nun lu hai sío en xente de la llocalidá trabayando nél. O en captar a una gran empresa que -y de vida como la foi nel primer polígonu amestáu a la GM y con xente de dientro de la empresa liderando'l proyeutu. Quedó como un reflexu más del desastre especulativu que se produció nel boom inmobiliariu. Con dos empreses medianes metanes terrenales vacíos al retirar la opción de construcción, que prefirieron perder la fianza comprometida col proyeutu.

En 2017 anque non nel polígonu puramente dichu. Sinón en frente y aprovechando la siguiente fachada a l'autovía y la esistencia d'unos terrenes yá mercaos per parte del conceyu ante una eventual ampliación prevista. va edificase un megaproyecto d'una gran marca de suministros cárnicos, alimentación, piensos y loxística. Que englobara un polígonu puramente dichu. Onde allugar un mataderu, sala de despiece, empaquetado de piensu y distribución zona Norte y Sur d'España. Esta operación llevar con una alta discreción per parte del conceyu ante los pretendientes a allugar tal megaindustria. Llocalidaes de La Rioxa, Navarra y Cataluña.^[18]

L'ésitu de la negociación y el consiguir la construcción na llocalidá. Taba precedíu por disponer esta empresa na llocalidá d'una gran finca rural onde en principiu queríen instalar esti complexu. Pero ante la dificultá de permisos al ser zona rústica y l'altu costu de treslladar servicios a una zona tan alloñada de lo urbano. Sumáu a la predisposición del conceyu a un intercambiu de terrenes de la finca polos d'en frente del polígonu con fachada a l'autovía colo que visualmente significa como marketing de ventes. La situación de la llocalidá equidistante ente Valencia, Bilbao, Madrid y Barcelona con bones comunicaciones. Amás de la propuesta d'esceición d'impuestos municipales del 95% y el compromisu per parte del Gobiernu Autonómicu d'Aragón de declarar el proyeutu d'urbanización y espropiación de priodidad. Ganó pesu por que la decisión de la empresa decantar por instalase na llocalidá.

Patrimoniu

Esiste un ricu patrimoniu local que nun se basa solo na mesma arquiteutura, sinón que tamién inclúi curiosos medioambientales y paisaxísticos dignos de reseñar. Exemplos arquiteutónicos escamplaes como'l palaciu de los Condes de Aranda (del sieglu XVI), l'edificiu de los Marqueses de Saudín, el de los Condes de Montenegrón, o tamién los conventos de les monxes Franciscanes Concepcionistas, de clausura, y el del Asilu, qu'ocupa l'antiguu conventu de los Capuchinos y onde tamién trabayen monxes profeses. Como patrimoniu de la naturaleza cabo citar la fonte de la Cascarrera, les olivares del Santuariu de Rodanas, la cueva del gatu o les sableres fluviales de Mareca.^[19]

Atopamos otres edificaciones a destacar: cases-palaciu interesantes, como la de Jiménez Frontín Doráu o la de los condes de Montenegrón y la vivienda na que nació'l mártir San Pedro Arbués, o la interesada casa de les Hedres, emplegando para bien la cortina d'hedres qu'anubre la so fachada, causando un efeutu beneficiosu climáticamente, tan puestu en boga colos xardinos verticales y un cambéu estacional de los sos colores na fachada.

A lo cimero d'un cuetu atopamos un conxuntu bloques de piedra que marquen el llugar onde s'allugaba'l desapaecíu castiellu y nes proximidaes de la población, una ponte romana, del sieglu III d. C. que correspuende al antiguu trazáu de la vía que xunía Caesaraugusta con Emerita Augusta.

Una ermita d'estilu románicu tardíu de nome Santa María Madalena, muerte más antigua de la cristiandá en Épila. La Casa de Mareca, ocupada polos padres de la Compañía de Xesús hasta la so espulsión, alluga los restos de Lluis Ximénez de Urrea, IV Conde de Aranda y muertes d'un cubil defensivu musulmán, en ruines na actualidá y de propiedá privada.

Artísticu

Ilesia de Santa María la Mayor

Ye una ilesia de grandes dimensiones, con una volumetría claro y atayante, realizada nel sieglu XVIII según modelos barrocu-clasicistes que siguen el cercu pilarista. Consta de tres naves del mesmu altor y cabecera recta tripartita, agospiándose un coru baxu na capiya central.

Les bóvedes de cañón con lunetos de la nave central y los brazos del cruceru, al igual que la cúpula que cubre'l mesmu, tópense decoraes con interesantes pintures murales qu'animen el diáfano espaciu.

Al esterior destaca la monumental fachada occidental, que presenta un xuegu de retranqueos que-y confier un dinamismu conteníu. Presenta nel centru una portada clásica flanqueada por pilastres xóniques y rematada por un frontón triangular, a que los sos llaos proyeutar la construcción de torres, de les que solo s'acabó la de la derecha. Igualmente clásicos son los motivos que decoren el restu de la fábrica, que combina sillar con sillarejo y lladriyu, y atópase anguaño en perfectu estáu de caltenimientu.

Na redolada incluyir de forma xeneral les fachaes de los inmuebles que dan a les places Conde de Aranda, Capitán Esponera y la mesma de la Ilesia, incluyendo la de los inmuebles que dan a la Cai vieya nel llateral y la totalidá de les parceles que s'atopen adosaes na parte trasera de la mesma.

Les obres de la fábrica actual de la ilesia empecipiar nel añu de 1722 so la influencia de La nuesa Señora del Portiellu de Zaragoza. Tamién se sabe que lo más importante de la fábrica y decoración del nuevu templu toparíase acabáu l'en 1798, fecha de la so bendición solemne.

La monumental fachada de los pies ye una de les meyor resueltes na arquiteutura aragonesa del momentu, a base de un frontispiciu tetrástilo de pilastres sobre altu basamento y zarráu en frontón, con áticu sobrepuestu y dos torres llaterales, de les que solo s'acabó la derecha, y en que la so terminación, intervieno Matías Sanz, el fíu d'Agustín. Executáronse obres pa consolidar y restaurar la torre terminada y, darréu, encaróse la terminación total de la ilesia cola construcción de la torre campanariu ximielga a la esistente nel so llau esquierdu. La inauguración d'esta obra, una vegada terminada, diose'l 16 de xineru de 2011.

De la decoración interior tien de destacar el gran conxuntu mural de les bóvedes, de los más importantes del sieglu XVIII aragonés, si salvamos la Pilastra de Zaragoza y la cartuxa de Les Fontes en Lanaja. Les pintures más importantes van roblaes por Mariano Ponzano, pintor de cámara, tíu del escultor Ponciano Ponzano. El restu de les pintures murales atribuyir a fray Manuel Bayeu.

La ilesia de Santa María la Mayor tien un altar, construyíu na cortil de la casa del inquisidor San Pedro Arbués, nel que se veneren les sos reliquies. N'otru de los altares atopa la Virxe del Rosario. Nesta mesma ilesia hai un frescu atribuyíu a Francisco de Goya, dellos frescos de Francisco Bayeu, y una imaxe de Jesús neñu llamada “El Cautivico”, qu'hasta la exclaustración de 1835 perteneció a un conventu de los capuchinos que s'atopaba en Épila sol patrociniu de San José.

Sepulcru de Lope Ximénez de Urrea

Dientro de la Ilesia de Santa María la Mayor hai que faer una reseña al bellu sepulcru de talla n'alabastru aragonés de Don Lope Ximénez de Urrea, Virréi de Sicilia en 1465 home lleal a Don Fernando d'Aragón y padre del primer conde de Aranda tamién de nombre Lope y otros miembros de la so familia.^[20] Como rellata'l brillosu enllaz axuntu en referencies d'esti sepulcru. Nun foi'l so entierru orixinal este de Épila. Sinón que foi treslladáu dende la catedral de Sicilia onde foi soterráu con honores de monarca y reconocencia del so bon faer y gobiernu de la población. Por orde de la so vilba qu'entendía que pol amor que siempres tubu escontra la so llocalidá de nacencia esta entendía tenía que ser el so llugar de descansu eternu. Encargó faer una capiya de San Miguel como guerreru que foi y sumió cola baltadera de l'antigua ilesia. Respetar por parte de los nuevos patronos de la que diba ser nueva ilesia barroca de la llocalidá que yera'l conceyu del Conceyu de Épila qu'empezó cola obra en 1748 hasta llegar al altor de la capiya de San Miguel en 1769 onde pidió permisu al so propietariu naquel momentu que yera X Conde Aranda. Por pertenecer a la so familia y la importancia del personaxe pa la corona d'Aragón y España. El conde pidió informes al so abogáu pa saber como actuar pa nun perder poderes na nueva ilesia. Aceptó previa aceptación del conceyu y promotor de la nueva ilesia que'l sepulcru permaneciera na mesma llocalización onde s'atopaba la so antigua capiya y que'l conde caltuviera los sos derechos eclesiásticos pa él y los sos descendientes. La so disposición nesta nueva ilesia foi empotráu dientro de los murios, lo que torgaba contemplar la so magnífica manufactura y porte señorial.

Apocayá lleváronse a cabo hallazgo reseñables en felicidá obra aciaga, arrequexada y ensin rellumu nun rincón de la ilesia.^[21]^[22]

Los trabayos recuperaron pa la villa y el patrimoniu Aragonés, una obra arrogante en alabastru d'estraordinaria calidá, datable hacia 1500 y, de manera sorprendente, inédita.

La ermita de Santa María Madalena

Ye una muerte del románicu tardíu d'Aragón y na actualidá ta vacida. Falta unos 800 metros del campusantu. Atopar nuna zona degradao y marxinal denomada 'les cueves', porque pela redolada esisten numberoses cases-cueva y bodegues vinícoles, despoblaes la mayoría na actualidá. D'antiguo faíase una romería hasta la ermita y se merendaba na so redoma una vegada acabada la misa. El so marginalidad llevar al deterioru y a sufrir robos y vandalismo nel so interior. Los xitanos local inclusive lu emplegaron pa zarrar perros. Cuando la ermita llegó a amenaciar ruina, túvose qu'intervenir pal so saneamientu.

Santuariu de la Virxe de Rodanas

Esiste tamién como interés turísticu un campu d'olivares centenarios, próximos a la plaza del santuariu y enfrente del chigre. Amás un detalle interesao y digno d'empresta-y un chisgo, ye'l reló de sol qu'hai na fachada de la casa del cura. Sumándose'l parque y la llaguna artificial con coríos y cisnes detrás de les cocines, onde antes s'atopaba'l llavaderu.

Les escursiones que citen nel enllaz de rutes, son bien interesantes porque indiquen el percorríu. Una que recueyen y ye bien interesante de visitar ye Vadearcos, perteneciente al términu de Tabuenca, pero dientro de la serranía de Rodanas qu'arrexunta dellos términos municipales.

Na actualidá atoldóse la cortil y la so plaza, pa la visita turística y nun ye estrañu allegar cualquier sábadu y atopase, col bon tiempu sobremanera.., los merenderos y les meses llenes de xente que vien pasar el día y faese una parrillada, un ranchu o a comer comida de casa nel campu. Solo ta dexáu'l fueu dientro de los fogones protexíos no qu'antes yeren unes parideres. Que s'acondicionaron pa fogones una y otra, la más grande pa comedor con meses y bancos. Con esa condición turística tamién sían incorporaos unos baños públicos, que sorteen con una graciosa ponte un barranquillo. Dándo-y el so particular pincelada y estilu a estes obres d'acondicionamientu, el xefe y encargáu d'obra del conceyu daquella Don. Jesús Va Villa, al disponer de plena llibertá d'execución d'estilu d'obra.

El santuariu ye propiedá d'un patronatu que dirixen el cura y l'alcalde. Na cocina del Conceyu hai una aula de la Naturaleza. Y en la que comparten el conceyu y los hermanos de la cofradería de la virxe, nunos trabayos d'atoldala apaeció una representación nun frescu de la última cena, d'autor desconocíu.

Anguaño tánse llevando obres de restauración del Santuariu per parte de la cofradería de la Virxe de Rodanas, por aciu subvención y con dineru donáu polos vecinos del pueblu, por aciu la compra d'un Dvd, con fotografíes de los cofrades. Inténtase repitir l'ésitu de la donación pa la restauración del altar de la virxe de Rodanas.

Palaciu de los condes de Aranda o Duques de Híjar

La concesión del grandor d'España en 1626 pol rei Felipe IV a los condes de Aranda venía reconocer les empreses edilicias de los mesmos, tantu nel palaciu, como nel conventu ya ilesia de relixoses descalces de la Inmaculada Concepción. Entós yeren condes de Aranda don Antonio Ximénez de Urrea y doña Luisa de Padilla y Manrique.

Constitúin tanto'l palaciu como'l conventu ya ilesia unu de los conxuntos más notables del sieglu XVII n'Aragón. La fachada más noble del palaciu nun ye la principal, con esceición de la portada, sinón la posterior, que da a la güerta y forma ángulu, nuna amplia escampada, cola portada del conventu, onde los condes concentraron tol ornatu. Esta fachada posterior en trés plantes sobre un basamento, resulta sobria y grande de concepción nun estilu protobarroco, con matices mudéxares tardíos.

Na redolada del pueblu y contorna nómase-y al palaciu pola so casa nobiliaria orixinal que fueron los Urrea o Condes de Aranda pero tres la so desapaición dinástica ya incorporación na casa de Híjar. Los sos descendientes a nivel alministrativu pasaron a ser l'apellativu del palaciu. Causa que n'ocasiones se busque'l Palaciu como del Conde Aranda y sucesos como'l so desmatelamiento apaezan sol nome del Duque de Híjar. Ye nel periodu más cercanu en vida de don Alfonso güelu de doña Cayetana d'Alba cuando se dota al edificiu de comodidaes propies del so tiempu como servicios y agua caliente. Que'l segundu fíu de la duquesa llámese Alfonso, ye un homenaxe al so güelu de Cayetana, Alfonso de Silva, que pasaba llargues temporaes en Épila, alministrando les sos estenses propiedaes na ribera del Jalón. Y gustaba vivir na población en contra posición al so fíu que gustaba de vivir en grandes ciudaes como Madrid o Sevilla. L'esfuerciu de recuperación de la ruina tres la guerra civil, en que quedó l'emblema de los Alba que ye'l palaciu de Liria. Llevó a qu'adulces los Alba fueren vendiendo posesiones pa faer frente al costu de la recuperación d'esti palaciu. La empresa tres la desapaición del so padre la continuu la so fía Dña Cayetana. Motivu que ta detrás de la venta final de toles grandes posesiones que disponíen na ribera del Jalón. Cola venta d'estes tierres el tar alministrándoles, que yera'l motivu nel que sofitaba les sos estancies el güelu. Dexaron de ser necesaries y mientres un tiempu'l palaciu quedó n'espera mientres un alministrador caltener. La visita que tres el so segundu matrimoniu fixeren Doña Cayetana y el so home a la llocalidá y palaciu cola escusa de viaxe de novios. Fíxo-yos entender el valor real del inventariu que l'inmueble disponía nuna dómina de transición y de volver tener una identidá como comunidá. Esta creciente identidá como pueblu pudo asustar a los Alba qu'ante la conocencia del valor de lo que'l palaciu atesoraba y sol paragües de ser priváu. Decidieren ponéselo a recaldu ente los sos palacios que más habitaben y usaben dexando desprovistu de cualquier mueble o pertenencia de valor o utilidá al palaciu. Hasta'l puntu de dir dexando'l so caltenimientu pol so altu costu al nun faer pequeños arreglos y amenaciar pol so deterioru cola ruina. Momentu en que pola so obligatoriedá dende 1984 al ser patrimoniu protexíu de reparalo. Dexar simbólicamente por una peseta por que'l conceyu fixera cargu como propietariu del so caltenimientu y restauración o saneamientu.

Na actualidá atópase baleró de conteníu dende 1978 como recoyera'l periódicu Andalán que puede güeyase nos enllaces ensin previu avisu al conceyu o diputación llevar a cabu un desallugu de les pertenencies del conde col amparu de ser propiedá privada. Como recueye esti reportaxe'l montante real de lo que'l palaciu tenía nun se va saber dafechu nunca. Pero constatáu'l pervalible tapiz heráldicu de David Teniers y una coleición de tapices de Pannemaker, sobre dibuxos de Michel Coxcie amás d'un conxuntu de pieces de cerámica de Alcora (Valencia) del sieglu XVIII. Caxes de llibros y documentos , muebles de dómina, relós, pieces de bronce, llámpares y un númberu ensin determinar de cuadros y tapices. Magar ello tánse llevando a cabo restauraciones que producieron la desapaición d'unes celosías mudéxares tardíes nes ventanes de les galeríes ciegues próximes al pasu escontra'l conventu, que se restituyeron por unos retruques nueves cola mesma xeometría peculiar que perduraba en trés, en mala traza.

La intención ye que los vecinos y turistes vuelvan esfrutar de les belles ya interesantes celosías pa estudiar el mudéxar tardíu n'Aragón, al igual que les asitiaes nel conventu al que s'apuerta pol pasadizo eleváu col que comunica. Estes galeríes ciegues yeren comunes nes zones de tránsitu de xente noble o nos bistechos de los grandes palacios. Al igual qu'asocedía nes zones musulmanes o cristianes onde había muyeres, dexaben ver al traviés d'elles pero nun ser vistos con claridá dende l'esterior o, en casu de los bistechos, entrar l'aire fresco que ventila les cubiertes, ensin el riesgu de que pudiera entrar naide por ellos.

Como brillantemente espón Don. José Antonio Tolosa Destaca nel interior del palaciu nel estáu actual, el salón principal col alfarje pintáu del sieglu XVII, onde se representen les armes de los Urrea. Tamién hai alfarje pintáu nel despachu del conde onde como curiosidad fruto de la güasa d'un restaurador aprovechando la figura d'un dibuxu floral del artesonado incorpórase una figura humana con traxe. Y el tercer y últimu alfarje de los que se caltienen nel palaciu cubre la segunda cámara auxiliar a la que s'apuerta dende l'anterior. Pel otru estremu d'esta estancia comunicar con un pequeñu pasiellu que lleva hasta'l pequeñu bloque llateral del edificiu que foi añadíu al empar que se construyía'l Conventu de la Concepción (1624-1629) p'averar el palaciu al Conventu al traviés d'un pasu eleváu sobre la cai y había. Sumir a esti patrimoniu nos techos de delles de les sos estancies. Grandes vigues ente tramos de cielu rasu que cubre la so parte cimera y l'espaciu ente elles con remates en pequeños canes o ménsulas con decoración tallada de tipu claramente renacentista. L'últimu espaciu de los que nos interesen dientro d'esti palaciu atópase na planta entresuelo del edificiu. Nestes estancies ocuparon hasta'l so esmantelamientu l'Archivu Ducal de Hijar y les vitrines que guardaben la coleición de traxes reales que tenía la Casa de Hijar. Estes estancies allúguense xusto debaxo de los trés sales de los alfarjes y de la capiya amiesta al Salón Principal. Desgraciadamente dende 1978 esta desmanteláu, al igual que les vitrines onde taben guardaos la coleición de traxes del rei y l'archivu. Lo más interesante d'esta zona atopar, al igual que nos dos estancies anteriores, nos sos techos que presenten llargues vigues dispuestes en sentíu tresversal na so parte interior y d'escudos heráldicos pintaos al frente, probablemente añadíos o retocaos a partir de 1930 cuando s'instalen equí les vitrines y l'archivu, y que recueyen un variadísimo repertoriu de blasones heráldicos, de xuru pertenecientes a families emparentaes d'una o otra manera cola Casa de Hijar. Los traxes llevar col desallugu mentáu y simbólicamente col cumplimientu del 200 años de muerte del últimu Conde Aranda, en 1998 pa nun faer frente a la so costosa y obligada restauración al ser consideráu Bien públicu, lo cedierón al pueblu en ruines y esmanteláu. Al puntu que los alicatados de porzolana de delles habitaciones o chimenees sumieron, dexando siquier una muestra o testigu por que se supiera como yeren. El palaciu tenía, amás, desperfectos nel so teyáu y cubriciones. L'archivu, sicasí, foi vencíu pa consiguir meyores fiscales.^[23]

===== Archivu Nobiliariu y Traxes del Rei Conocíu na actualidá sol nome d'archivu de la Casa Ducal de Híjar ye en realidá la resultancia del agregamientu de dellos archivos señoriales que, por una serie de circunstancies familiares, fueron confluyir na Casa d'Alba. Atopábase depositáu nel antiguu palaciu del conde de Aranda, instaláu en cinco Salas, dispuestes en redol a un Muséu del Traxe Real (yera prerrogativa de los Fernández de Híjar recibir como regalo'l traxe col que fuera coronáu'l rei d'España). Con toa seguridá, una parte d'esti fondu, el de Híjar, provenía de Madrid de la llamada Capiya del Obispu de Palencia, una fundación de la familia Salazar en Madrid. Otra parte del fondu taba constituyida por el mesmu archivu condal de Aranda, que al paecer siempres tuvo la so sede en Épila.

Tanto nésti como n'otros fondos nobiliarios, hubo un trabayu archivísticu d'organización en dalgún momentu del sieglu XVIII, y caltiénense los preseos de descripción resultantes en forma de grandes Índices. La casa ducal siempres dispunxo d'un archiveru al so serviciu, y entá güei tener. En 1950, tres la visita al palaciu de Épila del entós Direutor General d'Archivos y Biblioteques, realizóse un primer Inventariu mecanografiado de los fondos documentales per parte de trés facultativos de la Biblioteca Universitaria de Zaragoza, que concluyeron el so llabor de enlegajar y rexistrar los 1301 paquetes n'avientu de 1951. L'archivu asina entamáu foi accesible a los investigadores, previu permisu de los titulares y alcuerdu col archiveru de la casa. Los duques d'Alba determinaron la entrega d'esti fondu documental a la Comunidá Autónoma d'Aragón, so esceiciones y meyores fiscales. Y decidióse entós depositalo nel Archivu Históricu Provincial de Zaragoza, onde ingresó en seis fases, ente 1988 y 1992, que supunxeron la entrega socesiva de los 1301 legajos que lo integren.^[24]

L'Archivu Ducal de Híjar yera una pieza fundamental del treme de propiedaes de quien ostentaben el títulu nobiliariu en cada momentu. Los sos documentos demostraben que podíen presentar títulos de propiedá sobre tierres, edificios y xentes. La Casa de Híjar tornó bien les socesives desamortizaciones del sieglu XIX porque sofitaba con pruebes escrites toles sos posesiones.

Posesiones que llegaron inclusive a Zaragoza, onde los duques de Híjar tuvieron nel sieglu XVI, nel Cueso, un edificiu no qu'agora ye la sede de la Caxa Rural. Y hasta la provincia d'Huesca, pos Cayetana d'Alba ye descendiente de Pedro Pablo Toma de Bolea, el conde de Aranda (1719-1798), que nació en Siétamo y morrió en Épila.

La importancia de los traxes que'l Duque de Híjar tenía en custodia nel Palaciu. Quedó inclusive reflexáu nun reportaxe d'un periódicu de dómina de nome la estampa, qu'en 1929 el 15 de xineru nun artículu robláu por Don Pedro Massa y fala de los 50 traxes de los reis d'España que curia. La reproducción integra del reportaxe esta a disposición embaxo nel apartáu d'enllaces.

Conventu de la Inmaculada Concepción

La ilesia y conventu axuntos al palaciu de los condes de Aranda fundar en 1621 ya inauguraron en 1629. Destaca la portada doble con arcos de mediu puntu con frontones partíos coronándoles. Ente dambes portaes asitióse una águila bicéfala coles armes de los condes de Aranda. Tamién destaca la galería d'arcos con yeserías de tradición mudéxar na parte cimera que percuerre toles fachaes. Siendo xunto coles del Palaciu'l sellu mudéxar que nos queda na llocalidá y polo que nos inclúin en patrimoniu mudéxar d'Aragón. Señalándolo na entrada del pueblu con un cártel visible dende la carretera.

La ilesia ye de planta de cruz llatina, abovedada con lunetos nel presbiteriu, brazos del cruceru y dos tramos de la nave, mientres el cruceru cerrar con cúpula sobre pechinas y llinterna. A los pies, una tribuna sirve de coru altu conventual. Toles bóvedes y n'especial la cúpula fueron pintaes por Juan Galván, quien robla la obra. Constitúi ésta unu de los conxuntos murales más novedosos del sieglu XVII español (realizáu hacia 1628-29), incorporando'l perspectivismo romanu, onde Galván formárase. Nel presbiteriu hai dos llenzos d'interés, una Resurrección y una Epifanía, de tradición manierista y de la dómina fundacional.

Casona de Mareca

Llugar de retiru del Conde de Aranda, perteneció a los señores de Mareca que, d'orixe árabe, tener qu'abandonar, faciéndose cargu d'ella la orde de los Xesuites. Cola espulsión d'estos, en 1767, al igual qu'asocediera col so primer propietariu fíxose cargu d'ella'l Condáu de Aranda. Convirtiéndose en llugar de retiru veraniegu del conde. Nel so interior atopa la tumba d'unu d'estos condes de Aranda.

Recién estudios de la Universidá de Zaragoza, realizaos por Álvaro Cantares Carnicer y Héctor Giménez Ferreruela (puestu l'enllaz del so estudiu en pdf dientro del apartáu enllaces), demuestren la esistencia d'esi orixe islámicu de torre vigía o defensiva en Mareca.

Falta del pueblu unos pocos quilómetros, tando dientro de la paraxa denomada Mareca. Aportar a él pela carretera comarcal al altor de la fábrica de farina. Na actualidá ye de propiedá privada y ta desdexada al puntu d'amenaciar ruina y tener delles muries derruidas magar tar recoyida como d'interés patrimonial. Sumieron l'escudu heráldicu, l'interior de la capiya y la casa y solo queden les ruines qu'atestigüen el so porte señorial. Lamentablemente, nin dende'l conceyu nin dende'l gobiernu rexonal faise nada por que los sos dueños actúen pa savaguardarla.

Restos de Muralla - Torreón

Como en toos conceyos con una llongura pasada históricu esta villa tuvo delles muralles que sían alloriáu aumentando y destruyendo según el pasu del tiempu y la crecedera demográfica y periodos de paz esistentes na zona.

Na actualidá solo esiste un tramu visita de la muralla, que ye un torrexón defensivu. Como yera costume nuna zona onde nun abonda la piedra de sillar o de construcción, colos llargos periodos de paz y la crecedera extra murios de los conceyos usaben les piedres de la muralla como muriu o fachada de les cases solariegas pudientes que se podíen costear la so compra o s'utilizaba'l pañu de la muralla, pa un muriu de les cases extra murios, menos pudientes que s'adosaben lliteralmente al muriu defensivu. Esta ye una de les razones poles qu'en casones del pueblu saber de la esistencia de parte de la muralla o de piedres d'esta. Pero visibles al turista solo ta'l torrexón. Que per otra parte, pertenez a una sociedá cultural que yá restauró la fachada principal y el mesmu del torrexón. La sociedá cultural anguaño ta xestionando rehabilitar un pañu, (que supón de muralla), ente'l torrexón y la fachada principal.

Mirador de la cruz del Castiellu

Nel cabezo que predomina sobre la villa, en tiempos esistió un castiellu que yá en tiempos del Conde Aranda foi baltáu pa la construcción del palaciu citáu enantes. Nel llugar que s'alzó'l castiellu musulmán, darréu reconvertíu en cristianu, na actualidá álzase una cruz, sobre los cimientos de piedra simbolizando la cristiandá ganada a los infieles pol rei y el so vasallaxe al condáu de Aranda, encargáu del so defensa al dexar lo'l mesmu rei.

Dende esta llomba, acolúmbrase tol valle del Jalón al so pasu pola llocalidá y nel horizonte asoma la serranía de Rodanas, El Moncayo y más próximes el barriu de l'Azucrera y la paraxa de Mareca y les tierres de los Condes de la Viñaza.

Restos d'un antiguu Molín

N'el treme urbanu de la villa, no qu'un día fueron barrios de nueva creación al amparu d'una especie de viviendes de proteición oficial. Perdura como una alcordanza del pasáu un vieyu molín que como indica la placa asitiada na so fachada data de 1843 y foi construyíu por cuenta de Don Alejandro Biesa. La so fuercia motriz yera l'agua qu'esviaba de la acequia qu'entá perdura en parte tapada dende la travesía. Ta asitiáu a la fin de la cai Gil Sastre, sobre'l númberu 10, detrás d'una muria de lladriyu. El so estáu ye ruinosu pero solemne del so pasáu gloriosu. Na zona tamién esistía otru molín d'aceite que sumió al amparu de la urbanización de la zona.

Noria Industrial

Na paraxa llamada como la noria esiste nel empiezu de cabecera d'una acequia una pequeña noria de fierro en procesu de deterioru que sirvía pa electrificar una finca y pa llevantar agua de riego. Como pequeña noria preindustrial ye coqueta de ver magar el so estáu polo que significo pa los sos propietarios el disponer de lluz gracies a ella.

Paisaxista

Serranía de Rodanas

Solo'l percorrer les sos rutes y caminos ente la so vexetación y campos llabraos merez la pena. La so proximidá con Zaragoza fai d'ella una serranía de recréu pa la ciudá amás de para les llocalidaes que tienen parte nos sos términos. El aúje del cicloturismo, el running y el senderismo o la caza, fai que raru ye'l fin de selmana que nun hai xente pel monte. La so gran dimensión y la so confrontación con munchos términos municipales fai que delles llocalidaes tengan como patrona a la virxe de Rodanas y como llugar de recréu a la serranía.

Los Reds Beds de Rodanas

La simple traducción de la pallabra al español, ensin contestu, ye cames coloraes de Rodanas. La suma d'esta combinación de pallabres nun signifiquen nada fora de la xeoloxía que ye'l so llugar d'usu y compresión. Como tou que tien que ver cola xeoloxía, hai que contextualizarlo en millones d'años pa falar nel so idioma. Y como compresión de lo que'l profanu a la xeoloxía ve como simples piedres con dalgún fósil. Esta denominación de Reds Beds recibir zones xeolóxiques qu'a manera de compresión xeneral atraparon mientres la so formación restos orgánicos vexetales que retubierón el so osíxenu interno. Ente que na tierra producía una sobre esposición d'osíxenu qu'afecto a tol planeta modificando la so composición pol poder oxidativo d'esti componente. Formándose grandes sumidorios d'óxidu de fierro como contautu col osíxenu. Les plantes que mientres esa dómina fueron confinaes so folles o tierres fosilizar con un característicu color coloráu producíu pol óxidu de fierro.^[25]

En zones onde esiste una gran concentración d'estos bancales de fósiles y produzse una erosión per aire o agua. La imaxe que produz el color acoloratáu nos atapeceres ye una estampa difícil d'escaecer.

La fonte de Texer y Agües Vives

Asitiada na serranía de Rodanas dientro del términu de Épila. Esti antes de llegar al santuariu de la virxe esiste un camín qu'esti antes de llegar a la ponte del ribayu a mano derecha si xubes. Esti manantial tien la particularidá que se construyó una aceiquia financiada pol conceyu de Lumpiaque p'abastecer d'agua a esti pueblu. Pero'l so discontinudad de fluxu según años fizo que s'abandonara esta idea. Quedando pa l'alcordanza la acequia que cuando lleva caudal abastez a los campos polos que pasa. La zona d'Agües vives denominar al regatu que d'esta fonte surde cuando se embalsa naturalmente nuna balsa de la que parte la acequia y esti regatu que da vida a la zona.

Valdearco

Al igual que lu pasa a los güeyos. El pertenecer a otru términu municipal como ye'l de Tabuenca nun torgar que por tar dientro de la serranía de Rodanas y compartir por proximidá términu municipal con Épila. Reséñese como visitable y de riqueza paisaxísticu esta paraxa. Ta dientro de la serranía y ye un arcu natural causáu pola erosión. El so expectacularidad mora si visitar n'atapeceres que zarren nel so arcu al sol. Y nes sos proximidaes esisten pintures rupestres que van deteriodandose pola so falta de proteición albentestate.

===== La cueva del Gatu Próxima a les mines de Rodanas atópase esti particular covarón pa valientes. Na actualidá ta cerrada pa les visites pol peligru qu'elles traen de perdete o de causar serios problemes. Expedeologicamentes fueron pocu esploraes. Pero nel so interior se descubrierón restos de ser emplegada como espaciu de convivencia d'humanos. Puede vese la cueva dende esta videoguía de les referencies.^[26]

La buitrera

Ye'l picu más altu de la serranía. Como'l so nome indica esiste un eleváu númberu de niales de buitre razón pola que magar les sos parés verticales por unu de los sos llaos onde s'atopen los niales. Esti prohibida la esguilada. Dende la parte de tras del monte puede xubise caminando pese que nel tramu final la rimada sía pronunciada. L'ascensu a esti míticu picu de la llocalidá merez la pena poles vistes de la serranía que s'esfruten dende ellí.

La Carrasca y olivares centenaries

Dientro del complexu del Santuariu atopa un chigre que nos sos oríxenes foi una paridera que con intuición y visión de negociu ampliarón y reconvirtieron en chigre y restorán de caricote. Antes de la so entrada y ente los cualos atópense les olivares centenaries que son de los pocos que sobreviven al tar casi protexíos pol Conceyu y el ciñu de los pueblos qu'en romería van a Rodajas. Y sobremanera que los sos propietarios nun vencieron a la fiebre de ventes d'olivares vieyes pa xardinos y glorietes de Francia y Alemaña qu'antes de la crisis del 2008 hubo na contorna. Sumáu al baxu preciu del aceite.

Siguiendo la ruta marcada per esi campu llegar al monumentu vexetal que nos amuesa la guapura del pasu del tiempu nuna encina o carrasca como se denominen equí.

La Cascarrera

Ye un mantial tan próximu al ríu Jalón que la so agües pasen direutamente a formar parte del ríu en cuanto salen a la superficie. Asitiada nes próximidades de la fábrica de Farines y na redolada de Mareca. Dispón d'una pequeña sablera de ríu y ye un paísaje selvaxe de sotu de ríu. Lamentablemente dende'l conceyu o CHE nun acondicionaron la paraxa pal esfrute turísticu.

Les sableres de Mareca

Ye un conxuntu de sableres fluviales que tola vida fueron el sitiu de recréu de la mocedá del pueblu. Les condiciones de contaminación del ríu y la dejaded nel caltenimientu de la zona. Faen que magar siguir esistiendo dexaren de ser el recréu de la mocedá del pueblu.

Güeyos de Pontil

Magar nun pertenecer a Épila la so demarcación territorial y términu que pertenecen a Rueda. La so proximidá a la llocalidá y la so particular sensación qu'exerz al que la visita pel hibiernu sobremanera, coles sos gurrianes. Al esistir un contraste ente la temperatura ambiental iverniza y les sos agües termaneles que siempres salen a 22º. Sumáu a que dende'l conceyu de Rueda fixeron l'esfuerciu d'acondicionar la zona con merenderos y la so entrada gratuita solicitandolo nel teleclub. Ye una visita obligada.

La balsa del plantel.

Nacida como balsa de riego pa una agrupación de nuevos llabradores acomuñaos pelos años 60 que llograba l'agua de la acequia principal del valle del Jalón mediu que ye la de Mareca. Entamaron la empresa de faer regadíos na falda de la sierra de Rodanas aprovechando'l caudal d'escesu que daquella tenía esta acequia que vien dende los árabes. Na actualidá esta balsa perdió l'usu principal porque la propiedá actual d'esta finca llamada Plantel na llocalidá. Hai decido abastecese de los sos propios pozos evitando'l tener que faer frente a costos fixos d'abastecese d'agua regulada pol banzáu de la tranquera como ye la que vien de la acequia y el tener que tar supeditaos al mandatu de sindicatos de riegos que son los qu'ordenen y alministren la vez y derechos de los regantes. Esto nun torgó que dende la confederación oblíguen-yos a que'l caudal mínimu pa la sobrevivencia de los animales qu'esisten nella sía respetáu y el pequeñu sotu que lo acovez sían protexíos por ellos. Ye interesáu llegar hasta ella bordiando la vía del tren y el secarral que la acompaña y ver un oasis. Próximes a la Casa de Mareca, a la Azucadera y a la güerta del ríu Jalón ye una llástima que'l fechu de ser quitaes inda y el riesgu que toa acumuladura d'agua tien d'afogamientos. Nun dexen cola instalación d'unos merenderos pasar un ratu nelles.

Festividaes

Les festividaes empiecen el 17 de xineru coles fogueres nocherniegues conocíes como de San Antón, n'honor a San Antonio Abá, pa siguir el 24 de xineru coles de San Babil, n'honor a les muyeres.

Esisten dos fiestes claves na llocalidá:

Les fiestes de branu festexen los díes 16, 17, 18, 19 y 20 de setiembre (pudiendo allargar si coincide que l'últimu día cai en vienres o sábadu, hasta'l domingu). Son les fiestes mayores del pueblu y son n'honor a los patrones San Frontonio y San Pedro Arbúes.

Les de primavera tán dedicaes a la Virxe de Rodanas y tienen como interés que la so celebración bailla nel calendariu al par que la Selmana Santa pos se celebren cuarenta díes dempués del Domingu de Quasimodo, esto ye al domingu siguiente de Pascua de Resurrección. Son les más curties y vase en romería hasta'l santuariu de Rodanas a unos 16 km. Los hermanos cofrades de la hermandá lleven a la virxe del Rosariu a visitar a la so hermana, la de Rodanas. Y camúdense les cases ente dambes. La del Rosario guarda'l Santuariu y La virxe de Rodanas, baxa al pueblu. Onde'l domingu, se -y teyera'l mantu de flores, na plaza de la ilesia.

La verdadera fecha de celebración de San Frontonio ye'l 16 d'abril, pero ye Monsé Miguel quien farto de tantes festividaes desemeyaes unifica la festividá de los dos patrones na fecha de San Pedro Arbués al consideralo más relevante y meyores feches a la so entender.

Pola que quiciabes más sía conocida la llocalidá y más enraigonada na tradición esti son los Antroxos en febreru colos sos mascarutas. Dende'l xueves Lardero y la celebración de la merienda de llonganices al pucheru, el domingu, llunes y martes d'Antroxu que nun sumió nin mientres la dictadura. Despidir cola quema'l domingu de piñata, del Zaputero, un moñecu amarutáu, que nos indica la próxima llegada de Selmana Santa y el final de la fiesta.

En Selmana Santa produzse La baxada de la cruz de Cristu per parte de los cofrades nos oficios el Vienres Santu, la representación de los alabarderos escoltando al ánxel, que más tarde cerrara na plaza'l ataúd de Cristu tres el lavatorio poles trés Maríes o'l pasu de la muerte, precediendo al Cristu crucificáu. Amás del Santu Encierre del Alcalde na so casa, al portar nuna cadena la llave que guarda al Santísimu que guarda nel templu'l so entierru.

Na actualidá recuperóse les fiestes de los Mayos, a principios de mayu que consiste en rondallas xoteres que van canta-yos a les reines y moces del pueblu n'edá de rondar y a los mozos, les xoteres que queríen empareyar.

O una de les más antigües y sumida mientres tiempu y güei recuperada que consiste na Bendición de los Términos, el 1 de mayu, que consiste en dir en procesión hasta'l mirador de la cruz del castiellu. Y dende equí, con agua bendito a bendicir la llocalidá y los sos términos.

Pol so creciente importancia y el so ámbitu festivu hai d'incluyise la celebración de la Feria Agrícola y Ganadero (VALGA) los díes 28, 29, 30 d'abril (pudiendo allargar hasta'l 1 de mayu, según el so allugamientu nel calendariu y la posibilidá de ser ponte aquel añu). Cola so séptima edición, la promoción nos medios y l'arribación de públicu qu'aumenta en cada nueva edición convirtióse nuna feria importante nel sector ganaderu de la provincia de Zaragoza.

Gastronomía

Como na mayoría d'España y países la gastronomía ta acomuñada al enclave xeográficu, redolada, al poder adquisitivu y a l'accesibilidá de mercancíes. Polo qu'Épila nun ye distintu nesti aspeutu. Un platu típicu de la llocalidá que la identifique como únicu d'ella y sirva como seña nun esiste. Y la alimentación na llocalidá siempres tuvo acomuñada a la sobrevivencia. Les tierres, como na mayor parte d'España mientres un llargu periodu de tiempu, taben so la propiedá de la nobleza y caciques. En Épila la mayor parte de la tierra cultivable taba en propiedá del Conde de Aranda o Híjar y el restu partíes ente grandes caciques que les arrendaben a la ilesia o a cases menores de nobleza. La xente del pueblu nun tuvo tierra pa güertos polo que les llegumes yeren ingrediente importante na dieta.

Coles conquistes sociales del pueblu español. Los grandes caquiques de la población aumentaron les sos posesiones. Pero en Épila, bien n'arriendu o por compres; pequeños llabradores y llabradores teníen posesiones. Cola azucadera y la gran bodega partíase l'usu de la tierra de güerta y secanu ente remolacha, viña, olivares, almendrales y cebera. Poniendo polos ribazu pumares verdedoncellos, peres de roma, peres sanxuaneres o piescu Miraflores. Que yeren variedaes pocu vistoses y de poca collecha; pero de llarga duración nes tenaes. Bien pela so poca agua na magaya y el costume de dir destriándolas, al dir quitando les que diben maureciendo o poniéndose males. Na población siempres esistió l'agricultura, la ganadería y reposteros. Oficios que se reflexen na gastronomía al igual que'l paisaxe y la disponibilidad d'alimentos.

La particularidá de disponer d'un ríu próximu a la llocalidá dexába-yos tener pexes na so dieta. Son clásicos de les alcordances de los güelos les madrillas con tomate, el barbu con cámbaros en guisu con pataques o, pola so situación próximu a Zaragoza y bien comunicada con ella, Cóngaru y bacaláu secu. El tener una importante ganadería d'oveyes daba la posibilidá de disponer de les pieces carecíes o estropiaes pa la so venta, que se consumíen pa casa. Nel clásicu aragonés Ranchu con pataques del qu'hai infinidá de recetes o costielles al caricote o Ternasco con pataques a lo probe al fornu, o'l famosu guisu de pastor con güevos tontos. Práuticamente toles cases disponíen de pites, gochos y coneyos, siendo estos postreros los que nomen los güelos como platu de selmana pola so capacidá reproductiva y necesidá de buecu. Coneyu escabechado, Xudíes seques o garbanzos con coneyu, que varió, na actualidá facer con arroz.

El tener una serranía próxima fai que la caza tamién tenga una seición na llocalidá. Con perdices escabechadas, pichones con tomate, ranchu de llebre o corzu, los paxarinos fritos y embutíos o guisos de xabalín. Pero tamién rebollones, cogordes de cardu, espárragos trigueros y otres verdures de monte, que les nomen los güelos.

A nivel de postres intentar por parte del conceyu qu'un postre inventáu por cuenta de la celebración de l'apaición de la virxe de Rodanas. Que combinaba agricultura ( farina), ganadería (sebu) y apicultura (miel ) incorporar na tradición del pueblu como postre. Yera una especie de galletes esponxoses. Pero non tubu ésitu y continuidá nel pueblu. Lo que podría acomuñar a les alcordances de munches xeneraciones son unos pasteles llamaos de reñón que faíen na pastelería vieya que los faíen pa Navidá. Y frutu de la señardá o de la ilusión con que se reciben estes feches nun hai nengunu na actualidá qu'iguale a la so crema interior y glaseado de chocolate negru, blancu o de café.

Lleendes

Esisten delles lleendes que tienen que ver con milagros acaecíos en Épila.

Apaición de la Virxe de Rodanas

Esta lleenda tien que ver cola esistencia del santuariu de Rodanas a unos 16 km de Épila. Cúntase que mientres 1546, un pastor taba col so fatáu por unu de los cuetos qu'esisten na serranía de Rodanas, cuando un rellumu presentóse-y ante los sos güeyos. El pastor nun daba creitu a lo que-y taba asocediendo y la virxe fálo-y. Fíu mio, el to pueblu y tu táis pasando calamidaes qu'ante les clamies nun puedo, pasar desapercibíes. Asina pos toma esti cantarico con aceite bendito y cuando daquién asocéda-y una calamidá, únxi-y nél y el mal va sumir.

De momentu, foi al pueblu'l párrocu y este echo voz de l'apaición y dicir al pastor. De cuenta que la xente del pueblu, llevanto un santuariu onde dir venerala y una pilastra cola so imaxe, onde s'apaeció. Daquién que nun creía no asocedío, al cabu de munchos milagros socedíos pol aceite y la intervención de la virxe, pos l'aceite bendito, nun paraba d'esquitar y nunca se terminaba. Una Familia atrever a utilizar l'aceite pa cocinar, colo que como castigu, dexó d'esquitar y curar enfermedaes.

San Frontonio

San Frontonio ye unu de los patronos de la llocalidá. Foi unu de los innumberables mártires qu'acompañó a Santa Engracia.

La lleenda cunta que lo degollaron como castigu a la so fe cristiana, tirando la so cabeza al ríu Ebro en Zaragoza y el cuerpu nel campusantu. Como debía de ser costume naquella dómina, a los axusticiaos. De cuenta que el milagru efeutuóse cuando la cabeza, remontando'l ríu Ebro, apaeció nes veres del ríu Jalón al altor de Épila. Ante'l milagru Épila acoyer como patronu, pos escoyó esta villa pa folgar en paz.^[27]

El Cautivico

El Cautivico ye una imaxe del Neñu Jesús, venerada nel pueblu. Dicen les cróniques que'l Conde de Aranda de regresu d'unu de los sos viaxes, pasó por un mercadín. Cuando montáu nel so caballu vio nuna tienda mora un Neñu Jesús que llamó la so atención al tar na tienda d'un musulmán. Paráu frente a la tienda ésti -y increpó a mercalo, al reparar la so actitú de plasmu. El moru, alcordó'l siguiente tratu. va pagar por él el so pesu en monedes españoles d'oru, que la vuesa mercé llevara consigo? Afirmando'l tratu, dispúnxose'l moru a pesar la imaxe nuna balanza. Cuando ante'l plasmu de dambos, esta nun funcionar. Varáu'l moru, probó con otru oxetu y esta pesaba. Enoxáu'l moru, foi a otru mercader y pidió-y la balanza, comprobando dambos que funcionaba. Asitio de nuevu la imaxe y esta nun pesó nada, pos la balanza nun se movió. Sonriendo'l conde, díxo-y que'l so preciu yera baratu y que'l tratu taba pela so parte zarráu. A lo que'l moru respondió tirando la imaxe al suelu, pa rompela ensin ésitu. El conde, ante l'enoxu entá-y dio daqué. Cuando llegó a Épila y regalar al pueblu, esplicando la so historia... el pueblu reaccionó llamando'l Cautivico, pos taba presu d'un moru, esperando a qu'un cristianu aragonés lliberar.

Sobre la mesma imaxe del Cautivico, esiste otra aguada que cita, que los moros llevaron la imaxe y esixeron pol so rescate'l so pesu en plata. Pesó milagrosamente tan solo 30 reales anque en realidá pesaba arroba y media. Los secuestradores enfurecidos diéron-y a la imagen tres martellaes, que les sos señales entá pueden trate na so cabeza.

La Cueva del Gatu

Cueva del Gatu, dientro de la serranía de Rodanas.

Nome que recibe por que al paecer una vegada un gatu introducir nella escorriendo abellugu y alimentu. Y cruciar entera apaeciendo en Ricla. Nesta cueva esploraciones arqueolóxiques afayaron que tuvo habitada al atopase útiles y restos animales d'una elevada edá.

Intereses

El rei Alfonsu XIII d'España donó dende la so nacencia hasta'l so muerte tolos traxes de la so vida que se guardaron y espunxeron ensin visites nel palaciu del Conde de Aranda, hasta'l so desallugu pola Duquesa d'Alba, cuando dexó'l Palaciu en ruines, ante l'alternativa d'iguar o vencelo por ser un bien d'interés y protexíu. Venciendo tamién parte del so archivu, pa consiguir un beneficiu fiscal.
Nel conceyu disponer d'unos tomos d'investigación histórica d'Antonio Twose, que van dende les edaes antigües hasta l'actualidá.
El primer rexistru d'una muyer operaria de pe a pa llétrica ye de 1984 con él nome de Dñª Pilar López
Cipriano Muñoz y Pumar, conde de la Viñaza, (Madrid, 1893) publica la inda bien pervalible Biblioteca histórica de la filoloxía castellana, obra primordial d'historiadores y llingüistes de tol mundu comenenciudos nel español, amás de la Bibliografía española de llingües indíxenes d'América o Los cronistes d'Aragón.
En 1803 construyir na Ilesia de Santa María la Mayor unu de los órganos más importantes d'Aragón.
En 1885, Épila careció la epidemia de cólera qu'afectó a España y a Francia, pereciendo 319 epilenses (vease: Pandemies de cólera n'España). Nel branu de 1971 hubo un curtiu biltu de cólera.
Guardar en Madrid, Archivu Históricu Nacional, seición de cleru, dos talos legajos de documentación de la dómina moderna, procedentes unu del monesteriu de la Concepción de franciscanos menores observantes y otru de San Sebastián, monesteriu de agustinos calzaos.
Esisten muertes de construcciones romanes como ye la ponte vieya o romanu que crucia'l ríu Jalón o la ermita de Santa Ana.
Ente 1523 y 1525, Damián Forment consigue dellos proyeutos n'Aragón, como'l bustu procesional y peana de Santa Bárbara, en Épila
Tamién foi escenariu de los enfrentamientos ente los romanos y los pueblos ibéricos y ente los romanos y los cartaxineses, como enantes espúnxose.
L'antiguu tratamientu de les mayúscules nel llinguaxe español, qu'esaniciaba l'acentu, anició qu'haya xente que siga escribiendo "epila", ensin acentuar na Y.
Blasco de Grañén collaborando colos afamaos tallistas Domingo y, Mateo de Sariñena trabayaron con él nel retablu de San Jaime pa la parroquia de Épila (Zaragoza).
Blasco de Grañén nel momentu de la so muerte, ochobre de 1459, la so vilba, doña Blanca de Tena, xunto con don Pedro Oriz, clérigu y, rector, de la ilesia de Santa Cruz de Zaragoza, parroquia a la que pertenecía'l matrimoniu Grañén por razones de vecindá, como executores de les últimes voluntaes del artista, fixéronse responsables de dar terminación a lo que'l pintor dexara ensin concluyir, ente otres coses, el retablu de Épila y el retablu de Ejea de los Caballeros. Lo más fácil pa ellos, dada la gravedá del problema plantegáu, foi encargar la finalización de les obres a un pintor conocíu de profesionalidá comprobada, d'ende que se dirixieren al pintor zaragozanu Martín de Soria, sobrín de Grañén, documentáu en Zaragoza dende 1449 hasta 1487, añu del so fallecimientu. Los trabayos de mazonería siguiríen al cargu de los hermanos Sariñena, quien daríen por cumplida la so llabor a empiezos del mes d'abril del añu 1464.
Mientres tiempu creyóse que nun esistía bandera que representara al conceyu. Pero mientres una llimpieza y adecuación de los sos almacenes y archivos atopar cola bandera municipal recoyida nuna caxa.
El gran don Jerónimo Ximénez de Urrea, escritor fecundu, dedica afectuosamente una obra a la so patria chica: La famosa Épila, sumida ya inédita na actualidá.
En 1546 faise datar la tradición de la famosísima apaición de la Virxe de Rodanas (tradición d'orixe francés).
Ente 1579 y 1589 ta constatáu qu'hubo imprenta na villa (cosa verdaderamente nueva y rara na dómina, entá) al cargu de Juan Pérez de Valdivieso. La única qu'hubo na provincia de Zaragoza nel sieglu XVI. Imprimir nella'l Institutionum libri quatuo de Jerónimo Jiménez y la primer parte de La Clara Diana de Frai Bartolomé Ponce de León.
Ignacio Xordán Claudio de Asso y del Río (1742-1814), na so obra Historia de la economía política d'Aragón, publicada en 1798 indica qu'esistíen en Épila 14 telares o batanes, que comercializaben los sos productos en Zaragoza. El más antiguu que consta ye de 1573, perteneciente a Ana Ucena, vilba de Juan de Urzandi, d'orixe vascu. Tando'l batán al pagu d'un censu añal de 50 sueldos jaqueses a favor del Señor de Épila, Conde de Aranda.
Disponer de datos sobre la esistencia de molinos de pólvora dende 1586, siendo esta fecha cuando Miguel Abagne y Arnao d'Azogue, dambos polvoristas alcuerden asitiar el molín de pólvora xunto al caxeru d'un molín fariñeru de la villa (construyíu, siguiendo los dictaos del conde Aranda, por Juan Gil del Campu, por 11200 sueldos dineros jaqueses) y confrontante con otru propiu de pólvora de Pedro Pex. A laura de l'actual fábrica de farines y movida pola acequia de la villa.
Les industries testiles y salitreras o de pólvora caltuvieron la so importancia mientres sieglos. Según un catastru de 1834, inda nesa fecha del sieglu XIX, yeren numberosos los trabayadores dedicaos a producir estos bienes. Siendo unos coleutivos nos que trabayaben de 15 a 25 trabayadores. Pa una población que nesi periodu rondaríen los 2400 habitantes. Suministrando salitre a la importante llocalidá de pólvora de Villafeliche.
Épila tien la so propia xota, que se bailla tolos años nes fiestes n'honor a San Frontonio y San Pedro Arbués, celebraes a mediaos del mes de setiembre. Unu de los sos máximos xoteros foi; Francisco Rodríguez «Redondo», conocíu tamién por «el Gavilán».
Les mascarutas, les murgues y el Zaputero son bien tradicionales de los antroxos de Épila, onde tienen gran aceptación y anque afloxó la xente que s'amaruta, inda esisten cuadrielles d'amigos que caltienen la tradición viva.
La virxe de Rodanas, patrona de Épila y la contorna. Tien una xota nel so honor.
El nome de Épila, apaez nel arcu del trunfu de París
En selmana Santa, esisten delles peculiaridaes que faen obligada la visita a la llocalidá. Ye la única que tien un pasu pa la muerte, que preciede al Cristu crucificáu. Esisten los alabarderos qu'escolten al ánxel, encargáu de cerrar el ataúd de Cristu.
Televisión Española (TVE), realizó un documental sobre'l palaciu y la importancia del Conde pa España y Aragón. Amosaba la riqueza que nel Palaciu esistía. Na visita empuesta pol guarda del Palaciu, amosábanos los traxes de los Reis d'España nes sos vitrines y la biblioteca del Conde.
Grabóse nel Santuariu de Rodanas unes escenes de la película Espulsaos 1609: La traxedia de los moriscos, en payares de 2008.
Esistía una población Xudía entemecida colos cristianos y moriscos que magar nun formaben un barriu segregáu en formada de judería puramente dicha cola so correspondiente separación como n'otros llugares qu'inclusive disponíen de puertes. Si sábese taben dispuestos y entemecíos nuna zona determinada de la población. So la proteición de los Urreas hasta la so espulsión. Dedicar al sector texíu, zapateru y xastrería. Saber por escritos qu'en 1396 falar d'una “sinoga biella que solia seer” y teníen una rede asistencial constituyida por un hospital y la cofradería de “Oce Çedacot” o “Facedores de caridaes”.
Esiste un procesu por bruxería contra María Vizcarreta, en 1651.
Conozse la esistencia de Moriscos na llocalidá y el nome del so Alfaquí o doctor de la llei musulmana. De nombre Juan de Luna.

Ciudaes hermanes

Sallebœuf, (Francia), asitiáu na carretera de Burdeos a Bergerac.

Persones destacaes

Referencies

↑ Afirmao en: Llista de Conceyos y los sos Códigos por Provincies a 1 de xineru de 2019. Data d'espublización: 8 febreru 2019. Editorial: Institutu Nacional d'Estadística.
↑ Euroasia. «Guerra Civil Española Oríxenes». Consultáu'l 23/01/2018.
↑ Marie-Claude Chaput. «La Traxedia de Castilblanco- Marxinación de la Periferia». Consultáu'l 23/01/2018.
↑ Institutu Nacional d'Estadística (ed.): «Población, superficie y densidá por conceyos.». Archiváu dende l'orixinal, el 2013-09-21.
↑ «Cifres de población y Censos demográficos». Archiváu dende l'orixinal, el 2015-05-26.
↑ Institutu Nacional d'Estadística (ed.): «Nomenclátor: Población del Padrón Continuu por Unidá Poblacional».
↑ «Nomenclátor: Población del Padrón Continuu por Unidá Poblacional».
↑ Ministeriu de Facienda y Alministraciones Públiques (Gobiernu d'España). «Treinta aniversario de las primeras elecciones municipales de la democracia». Archiváu dende l'orixinal, el 29 de payares de 2015. Consultáu'l 6 de marzu de 2014.
↑ «Alcaldes d'Aragón de les eleiciones de 2011». Archiváu dende l'orixinal, el 29 de payares de 2015.
↑ «Alcaldes de tolos conceyos de la provincia de Zaragoza». Heraldo.es. 14 de xunu de 2015. https://www.heraldo.es/noticias/aragon/zaragoza_provincia/2015/06/14/todos_los_alcaldes_provincia_zaragoza_366885_1101025.html.
↑ Gobierno d'Aragón. «Archivo Eleutoral d'Aragón». Consultáu'l 18 d'ochobre de 2012.
↑ «Noticia del plan de recuperación de Bodegues cueves en Queleño, La Rioxa». larioja.com (1 d'agostu de 2006). Consultáu'l 12 de marzu de 2012.
↑ «Deuda Viva de les Entidaes Llocales». Archiváu dende l'orixinal, el 2016-09-11.
↑ migupelo2. «Les empreses pioneres en cotizar na bolsa d'España». Consultáu'l 13 de marzu de 2017.
↑ «Gran Enciclopedia Aragonesa Capítulu Azucreres Aragón». Consultáu'l 18 de xineru de 2016.
↑ «mina-de-la esperanza.html Historia de la Mina de la Esperanza en Rodanas Épila». Consultáu'l 18 de xineru de 2016.
↑ «L'antigua Azucrera del Jalón va convertir en zona residencial». Consultáu'l 18 de xineru de 2016.
↑ «obres-2019-funcione-dos-anos-despues-1157282-300.html Nuevu Megacomplejo Cárnico en Épila».
↑ «Épila», Épila, http://www.enciclopedia-aragonesa.com/voz.asp?voz_id=5007
↑ Lázaro Sebastián, Francisco Javier (1 d'avientu de 2006). L'actuación del Conde de Aranda na construcción de la ilesia parroquial de Épila (Zaragoza). http://revistas.uca.es/index.php/cir/article/viewFile/27/27.
↑ García, Mariano (24 de xunetu de 2010). «sepulcru_epila_descubiertu.html El sepulcru de Épila, al descubiertu». Heraldo de Aragón. https://www.heraldo.es/noticias/zaragoza/el sepulcru_epila_descubiertu.html. Consultáu'l 23 d'avientu de 2013.
↑ «provincia/escultura/la tumba-del-virrey-en-epila/ideal-de-noble-pa-la eternidá/id/634 Ideal de noble pa la eternidá». Diputación de Zaragoza. Consultáu'l 6 de xineru de 2014.
↑ Palaciu del conde de Aranda (Épila), aragonmudejar.com
↑ El legáu aragonés de la Duquesa d'Alba, Diariu ABC (21 de payares de 2014).
↑ http://upcommons.upc.edu/bitstream/handle/2117/11836/38%20MC.38%20VALDEJAL%C3%93N.pdf CONTORNA DE VALDEJALÓN. INVENTARIU COMARCAL DEL PATRIMONIU XEOLÓXICU D'ARAGÓN, 3.
↑ «Videu Guía cueva del Gatu».
↑ «Santa Engracia». Parroquia de Santa Engracia. Archiváu dende l'orixinal, el 2013-06-14. Consultáu'l 17 de xunu de 2013.

Bibliografía

Alcaide Ibieca, Agustín (1830). Agustín Alcaide Ibieca Historia de los dos sitios que punxeron a Zaragoza nos años de 1808 y 1809 les tropes de Napoleón. Madrid: M. D. Burgos.
Bautista Labaña, Juan (1895). Itinerariu del reinu d'Aragón. Zaragoza: L'hospiciu provincial.
Bernal y Soriano, Julio (1880). Noticies entesacaes de les tradiciones históricu-relixoses de tolos pueblos del arzobispáu de Zaragoza. Zaragoza: Mariano Sales.
Y.F.C. (1980). «Épila: Historia moderna y contemporánea», Épila fiestes 1980. Épila: Cebollada.
Faci, Roque Alberto (1741). La perlla más bella… Na. Sra. de Rodanas. Zaragoza: Joseph Fort.
Laborde (de), J.L.M. (1977). «Épila: Bien noble, bien lleal, fidelísima y bien benéfica villa», Épila fiestes 1977. Épila: Cebollada.
Leonardo de Argensola, Lupercio (1808). Información de los sucesos del reinu d'Aragón nos años de 1590 y 1591. Madrid: Imprenta Real.
López Correas, Pedro J. (1991). La Villa de Épila nel Sieglu XVI: Vida y Costumbre. Épila: Gráfiques Anadón Cebollada.
Moreno Urcola, Aurelio (2007). «Dende la copa del castiellu», Épila, fiestes. Épila: Gráfiques Anadón.
Pérez Casas, Jesús Ángel (1983). «Los oríxenes de Épila: Celtes nel valle del Jalón», Épila Fiestes 1983. Épila: Cebollada.
Saavedra, Eduardo (1914). Discurso lleíos ante la Real Academia de la Historia, 2ª, Madrid: Fortanet.
Twose Sánchez, Antonio (2005). «La epidemia de cólera de 1885», Fiestes Épila 2005. Épila: Gráfiques Anadón.
Twose Sánchez, Antonio (2002). «Épila nos fechos d'Antonio Pérez», Fiestes de setiembre, Épila 2002. Épila: Gráfiques Anadón.

Enllaces esternos

Épila n'OpenStreetMap.

[4aa567f4760d292d0ff63887ec8a7625a1eb7407-1] Afirmao en: Llista de Conceyos y los sos Códigos por Provincies a 1 de xineru de 2019. Data d'espublización: 8 febreru 2019. Editorial: Institutu Nacional d'Estadística.

[2] Euroasia. «Guerra Civil Española Oríxenes». Consultáu'l 23/01/2018.

[3] Marie-Claude Chaput. «La Traxedia de Castilblanco- Marxinación de la Periferia». Consultáu'l 23/01/2018.

[4] Institutu Nacional d'Estadística (ed.): «Población, superficie y densidá por conceyos.». Archiváu dende l'orixinal, el 2013-09-21.

[5] «Cifres de población y Censos demográficos». Archiváu dende l'orixinal, el 2015-05-26.

[6] Institutu Nacional d'Estadística (ed.): «Nomenclátor: Población del Padrón Continuu por Unidá Poblacional».

[7] «Nomenclátor: Población del Padrón Continuu por Unidá Poblacional».

[8] Ministeriu de Facienda y Alministraciones Públiques (Gobiernu d'España). «Treinta aniversario de las primeras elecciones municipales de la democracia». Archiváu dende l'orixinal, el 29 de payares de 2015. Consultáu'l 6 de marzu de 2014.

[9] «Alcaldes d'Aragón de les eleiciones de 2011». Archiváu dende l'orixinal, el 29 de payares de 2015.

[10] «Alcaldes de tolos conceyos de la provincia de Zaragoza». Heraldo.es. 14 de xunu de 2015. https://www.heraldo.es/noticias/aragon/zaragoza_provincia/2015/06/14/todos_los_alcaldes_provincia_zaragoza_366885_1101025.html.

[11] Gobierno d'Aragón. «Archivo Eleutoral d'Aragón». Consultáu'l 18 d'ochobre de 2012.

[12] «Noticia del plan de recuperación de Bodegues cueves en Queleño, La Rioxa». larioja.com (1 d'agostu de 2006). Consultáu'l 12 de marzu de 2012.

[13] «Deuda Viva de les Entidaes Llocales». Archiváu dende l'orixinal, el 2016-09-11.

[14] upelo2. «Les empreses pioneres en cotizar na bolsa d'España». Consultáu'l 13 de marzu de 2017.

[15] «Gran Enciclopedia Aragonesa Capítulu Azucreres Aragón». Consultáu'l 18 de xineru de 2016.

[16] «mina-de-la esperanza.html Historia de la Mina de la Esperanza en Rodanas Épila». Consultáu'l 18 de xineru de 2016.

[17] «L'antigua Azucrera del Jalón va convertir en zona residencial». Consultáu'l 18 de xineru de 2016.

[18] «obres-2019-funcione-dos-anos-despues-1157282-300.html Nuevu Megacomplejo Cárnico en Épila».

[19] «Épila», Épila, http://www.enciclopedia-aragonesa.com/voz.asp?voz_id=5007

[20] Lázaro Sebastián, Francisco Javier (1 d'avientu de 2006). L'actuación del Conde de Aranda na construcción de la ilesia parroquial de Épila (Zaragoza). http://revistas.uca.es/index.php/cir/article/viewFile/27/27.

[21] García, Mariano (24 de xunetu de 2010). «sepulcru_epila_descubiertu.html El sepulcru de Épila, al descubiertu». Heraldo de Aragón. https://www.heraldo.es/noticias/zaragoza/el sepulcru_epila_descubiertu.html. Consultáu'l 23 d'avientu de 2013.

[22] «provincia/escultura/la tumba-del-virrey-en-epila/ideal-de-noble-pa-la eternidá/id/634 Ideal de noble pa la eternidá». Diputación de Zaragoza. Consultáu'l 6 de xineru de 2014.

[23] Palaciu del conde de Aranda (Épila), aragonmudejar.com

[24] El legáu aragonés de la Duquesa d'Alba, Diariu ABC (21 de payares de 2014).

[25] ttps://upcommons.upc.edu/bitstream/handle/2117/11836/38%20MC.38%20VALDEJAL%C3%93N.pdf CONTORNA DE VALDEJALÓN. INVENTARIU COMARCAL DEL PATRIMONIU XEOLÓXICU D'ARAGÓN, 3.

[26] «Videu Guía cueva del Gatu».

[27] «Santa Engracia». Parroquia de Santa Engracia. Archiváu dende l'orixinal, el 2013-06-14. Consultáu'l 17 de xunu de 2013.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]