Asturianu oriental

L'asturianu oriental ye la variante del asturianu que se fala ente'l ríu Seya y la llinia que marca'l ríu Purón nel valle de Pendueles en Llanes, y la llende de Cabrales con Peñamellera Alta.

A la mandrecha d'esta llinia y trescalando pa Cantabria, la fala ya amuesa carauterístiques propies del castellanu y puede nomase como faza de fala de transición ente asturianu y castellanu.

Llendes y faces llingüístiques

L'asturianu oriental amuesa como rasgu peculiar un soníu mal nomáu aspiráu (representáu cola grafía «ḥ») onde les otres fales faen /f/. Dizse asina ḥoguera, ḥacer, ḥigos, ḥornu, en cuenta de foguera, facer, figos y fornu.

La llinia que xebra les fales asturianes del centru y oriente (ye dicir, la llende «f-/ḥ-») cuerre cabo'l Seya. Ribeseya pertenez cuasi por entero a la faza de /ḥ/ y namás Berbes cai nel dominiu de /f/. El finxu llingüísticu que marca /ḥ/ espárdese pel terciu oriental de Parres y baxa pal sur percorriendo la llinia que xebra Ponga y Amieva.

La llende del plural femenín /-es/ nun concuaya cola de f/ḥ. Les formes de la mena vaques, ḥabes, pites, ḥortigues, trescalen nel dominiu del asturianu oriental; oise nos conceyos de Ribeseya, Cangues d'Onís y Amieva. Al norte, ye'l ríu Aguadamia que xebra Ribeseya de Llanes, el finxu ente -es/-as. Na riera izquierda, endientro de Ribeseya, namás el llugar de Cuerres conoz l'acabu /-as/.

Esti plural emplégase sin saca en tolos llugares de Llanes. En Cangues faise'l plural /-es/ a nun ser nes faces más orientales (Samartín, Mestas, Con y Llanu) onde se diz yá ḥueyas, caxigas, madreñas, mesmo qu'en tou Onís.

• Faza 1: Ribeseya, Cangues d'Onís y Amieva. Plurales n'«-es» (les cases) y conxugación n'«-in» (baillabin, punxerin).

• Faza 2: Onís, Cabrales y Llanes. Plurales n'«-as» (las casas) y conxugación n'«-in» (baillabin, punxerin).

• Faza 3: Peñamellera Baxa, Peñamellera Alta y Ribedeva. Fala de transición ente l'asturianu y el castellanu.

Principales carauterístiques

Toles faces:

• Preposición viniente de 'f': ḥasta.

• Aspiración de la 'f' llatina: ḥariñe, ḥornu, ḥitu (farina, fornu, fitu)

• Zarru de la «-a» cabera n'«-e». El piesllu paez dase con mayor facilidá cuando la tónica ye vocal zarrada /i/ o semizarrada /e/: tierra > tierre, cuerria > cuerre, fageam > ḥae, puerte, lleña > lleñe, La Cueste Igüedu, Peñe blanca, Xerre d'Amieva. Por exemplu, nel casu de culuebra, la fala de Llanes fai'l piesllu culuebra > culiebra > culiebre mientes qu'en Cabrales nun pieslla por cuenta del diptongu culuobra. Tamién en Llanes se rexistra güerte frente a guorta en Cabrales. En tou casu xunto a puorta tamién se conseña la forma puorte y ḥuanrobre < *fontem rubram 'fonte encarnada'. Esti fenómenu trescala peles tierres de Cantabria según conseña la toponimia La Cuerne (Tudanca), Tombu la Muezque (Herrerías), etc..

• Zarru (en delles zones más qu'otres) de la «-e» n'«-i»: ñevi, padri, ñaidi, dici (diz), puonti, ḥoce > ḥoci (foz), llechi, ḥuenti/ḥuonti, lleñe > lleñi, ḥae > ḥai, tierre > tierri.

• Zarru n'«-u» en pallabres que l'asturianu central fai n'«-o»«». Conxunciones y alverbios: cuandu, comu, abondu. Formes verbales de 3r p.s. pasáu perfeutu: punxu, dixu, vienu.

• Les pallabres qu'entamen por «n-» fáenlo en «ñ-»: ñuestru, ñuevas, ñon (nuesu, nueves, non)

• Simplificación de los grupos /IU/, /GI/, /GE/: ugu, untar, elu, Urdi (xugu, xuntar, xelu, Xurde cfr. Sant-Urce).

• Acabamientu del neutru n'«-u»: materie primu, ḥariñe blancu, lleñi secu (materia primo, fariña blanco, lleña seco)

• Diptongu /ue/ o /uo/ ante nasal: puente, güenu, ḥuenti (ponte, bonu, fonte), ḥulluengu (fueyu llongu').

• Verbu ser sin diptongar: e, es, éremos, erin (ye, yes, yéremos, yeren)

Faza 1 y 2:

• Presenta un sistema pronominal más perfechu que'l del asturianu central, estremándose los pronomes acusativos de complementu direutu (me, te) de los dativos de complementu indireutu (mi, ti). ME/MI: Llevástime (a min) pel camín que ñon era/Llevástimi la macona sin permisu. TE/TI: Alcontréte (a ti) esclucando pela pesllera/Alcontréti les perres en bolsu'l pantalón.

Faces 2 y 3:

• Plural n'«-as»: cabañas, ñeñas (les cabañes, les neñes)

• Conxugación irregular de dellos verbos: ero llaniscu (soi llaniscu)

• Imperativu plural en «-de»: mirade, correde, venide.

• De mou xeneral en Cabrales, y en menor midida n'Onís, mantenencia del vieyu diptongu /uo/: buo 'bue', puorte, guoyu, ḥuoya, ḥuorza, cuoxu.

Namás pa la faza 3:

• Non desendolcu del diptongu /UE-UO/ ante /L + yod/: ḥoḥa, oḥu (fueya, güeyu)

• Posesivos mi, tu, su: la mi muḥer, la tu casa (la mio muyer, la to casa)

• Indireutu -li/-lis: Ñon-lis diḥu la verdá (nun-yos dixo la verdá)

• Desendolcu en /ḥ/ de los grupos C'L y L + yod. muḥer, ḥoḥa (muyer, fueya)

Textos

Ellu ḥuó una vez una rapusa y el cuorvu y la utra qu'andabin xuntos. Y diz que'l corderu ya ta cazáu cuandu'l cuorvu curvea y la utra utrea. Pos díxo-y el cuorvu a la rapusa.

- Vamos come-y una uveya a la pastorina. ¿Vienis?

- Ñon, pa un tripu cular que mi va tocar ñon quiero ver la pastorina llorar. Díxo-yos la rapusa.. Cabrales

Ellu ḥuó qu'erin un padri y tres ḥiyos. El mayor dixo-y al padri:

- Padri, vo dimi. Dimpuós ḥuosi y ñon golvió más al puolu. Tivierin una vegada ensin saber ñada, cuandu dixo’l segundu: - Padri, vo dimi. El padri dixo-y al ḥiyu: - Ñon ti dirás, ui ti quedarás. Ñon vas ḥacer lu que’l segundu, que ñon golvió más. Mas ḥuosi y ñon golvieri. Y pasarin los tiempos y los iviernos, y otra vegada de tiempu. Entós dixo-y el terceru al padri: - Padri, vo dimi. El padri ñon lu dexaba, mas ḥuosi comu los hermaos. Entós aquélli homi, que tenía una ḥiya, espachóla buscar los hermaos. Una mañana la madri dio-y un basu pa que bebieri, y coló. Llegó dimpuós a un pozu y púnxosi a beber. Punxu’l vasu enriba una piedra, cuandu vienu’n paxarín y degoló col vasu. Entós dixo la moza:

- Paxarín, paxarón, dami’l xarru que mi lu dio la mio madrina pa que cuandu tibieri sedi bebieri. Currió tres el paxarín y a la ḥuonti alcontró al so hermau. Una cuova taba ellí. Entró n’ella, iguó la paya y metiosi baxu’l lleñeru (…). Cabrales

Un padri taba malu y la muyer y los ḥiyos ñon ḥacíin ña'n drechu. Llamarin al meigu y ñon sepu que manda-yos. La muyer taba entrestayada, y pela nochi vienu'n homiquín y pidió-y posada. - Ñon ti la do que ta murrendu'l mio maríu. Y entós dixo-y el probi: - Dámila que e ya nochi y ñon conozo'l camín. Al amanecerín el probi marchaba y díxo-y: - Untái'l vientru col vexigu. Ḥuó la muyer y púnxo-y un vexigu'n ventril y sano-y el maríu. Cabrales

Referencies

• Datos: Q11054266