Əbu Hənifə

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Əbu Hənifə
ərəb. أَبُو حَنِيفَةَ النُّعْمَانُ‎
Doğum adı النُّعْمَانِ بْنِ ثَابِتٍ بْنِ مَرْزُبَان الكُوفِيّ التَّيْمِيّ بِالْوَلَاء
Doğum tarixi 5 sentyabr 699(0699-09-05)[1]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 18 iyun 767(0767-06-18) (68 yaşında)
Vəfat yeri
Dəfn yeri
Elm sahələri fiqh
Tanınmış yetirmələri Əbu Yusuf Yaqub bin İbrahim, Məhəmməd əl-Şeybani[d][4], Həsən bin Ziyad[d][5], Həmzə əl-Kufi[d], Abdulla ibn Mübarək
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Əbu Hənifə Numan bin Sabit bin Zuta bin Mah (5 sentyabr 699[1], Kufə, Əməvilər xilafəti[2][3][…] – 18 iyun 767, Bağdad, Abbasilər xilafəti, ərəb. أبو حنيفة النعمان بن ثابت الكوفي‎) — İslamın dörd fiqh məktəbindən biri olan Hənəfi məzhəbinin banisi, sünni fiqhinin ən böyük ustadlarından sayılan İslam fiqhi və hədis alimi. Əsl adı "Numan bin Sabit olmuşdur və tərəfdarları tərəfindən "İmam Əzam" ləqəbi ilə anılırlar.

Bioqrafiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Əbu Hənifə məscidi

Əbu Hənifə 699-cu ildə dövrünün mühüm elm mərkəzlərindən biri olan Kufədə anadan olmuşdur. Atasının adı Sabit, babasının adı Zutadır. Əbu Hənifənin "Hənifə" adını haradan aldığı aydın deyil. Əbu Hənifə adı ərəbcə "qələm atası" deməkdir. Çox güman ki, bu adı onun tələbələri həniflərin atası kimi istifadə etmişlər.

Ailə və uşaqlıq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Babası Zuta Əfqanıstan ətrafında yaşamış və ərəblərin buranı zəbt etməsi nəticəsində əsir düşmüşdür. O, Teym qəbiləsinin quluna çevrilsə də, sonradan azadlığını əldə etmişdir. Lakin Əbu Hənifənin nəvələrindən olan İsmayıl, onun ulu babasının heç vaxt qul olmadığını bildirmişdir. Zuta Əli bin Əbu Talibin xəlifəliyi dövründə Kabildən gəlib Kufəyə yerləşmişdi.

Oğlu Sabit Termeze, Nesa və Ənbarda yaşamışdır. Hətta Əbu Hənifənin Ənbarda doğulduğu iddia edilir. O, varlı və dindar biri olub, sonralar məskunlaşdığı Kufədə parça ticarəti ilə məşğul olmuşdur. Onun Əli ibn Əbu Taliblə görüşüb özü, övladları və soyu üçün dualar alması barədə şayiələr vardır.

Əbu Hənifənin ailəsi Xorasanın görkəmli şəxsiyyətlərindən birinin nəslindəndir və onun ailəsinin ərəb olmadığı dəqiqdir. Onun fars olduğuna dair fikirlər daha çox yayılmışdır. Bəzi tarixçilər də onun Babildə yaşayan ərəb olduğunu söyləmişlər[6].

Yetkinlik dövrü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ebu Hanifə gənc yaşlarında Quranı əzbərləmiş və ərəb qrafikasını, sintaksisini, şeirini və ədəbiyyatını öyrənmiş, daha sonra təsnifləşdirilmişdir. Gəncliyində hicri 102-ci ildə Məkkədə vəfat edən səhabələrdən Ənəs ibn Malik, Abdullah ibn Əbi Əvfa, Vasilə ibn Əska, Səhl ibn Səid və son olaraq Əbu't Tufeyl Amir ibn Vasiləni görmüş və bu səhabələrdən hədis dinlədiyi üçün tabiin hesab olunur.

Əbu Hənifə elmlə məşğul olmamışdan əvvəl uğurlu tacir olmuşdur. İmam Şəbinin tövsiyəsi ilə dərslərini davam etdirməyə başlamış və ondan kəlam, din, əqidə və mübahisə elmini öyrənmişdir. Daha sonra Həmməd ibn Süleymanın dərs dərnəyinə qatılaraq fiqh təhsilinə başlamış və on səkkiz il Həmmədin mühazirələrini davam etdirmişdir. Əbu Hənifə Məkkə və Mədinədə çoxu tabiin olan alimlərlə tez-tez görüşür, onlardan hədis rəvayətləri dinləyir və fiqhdən bəhs edərdi. O, Əhli-beytdən, Zeyd ibn Əlidən və Məhəmməd əl-Baqirdən elm öyrənmişdir.

O, təsəvvüfü Məhəmməd əl-Bakırdan, daha sonra Silsilə Əliyyədən olan Cəfər Sadiqdən almışdır. O, səhabə Abdullah ibn Abbasın elmini Məkkə fəqihi Ata bin Əbu Rebah və İkrimədən, xəlifə Ömər ibn Xəttab və oğlu Abdullahdan nəql etdiyi elmi Abdullah bin Ömərin azadlığı Nafidən öyrənmişdir. Abdullah ibn Məsuddan, Əlidən nəql etdiyi elmləri görüşdüyü və söhbət etdiyi tabiinlərdən öyrənmişdir.

Ölümü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əbu Hənifə bütün məcburiyyətlərə baxmayaraq, Əməvi və Abbasi hökmdarlarına boyun əyməmiş, bəyənmədiyi Abbasilər dövlətinin ikinci xəlifəsi Əbu Cəfər əl-Mənsur Əbu Hənifəni Bağdadda həbs etdirmiş, işgəncə verərək, zəhərləyib öldürtmüşdür. Onun məzhəbi İslam dünyasının böyük əksəriyyətinə yayılır. Səlcuqların sultanı I Məlikşahın vəzirlərindən Əbu Sədi Harəzmi Əbu Hənifənin qəbri üzərində bir türbə və onun ətrafında isə mədrəsə tikdirmişdir.

Görüşləri, mənbələri və metodları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Əqidə və kəlam; Əbu Hənifəyə görə Quran məxluq (yaradılmış) deyil. Bu mənada Quran nə Özüdür, nə də Ondan başqası. Ərəb mətni məxluqdur.
  • Fiqh; Əbu Hənifə fiqh məsələlərinin həllində müəyyən bir üsul təyin edən və onu sistemləşdirən ilk İslam alimidir. Əslində onun qurduğu bu sistem fiqh tarixində ilk məzhəbin yaranmasına və onun ilk məzhəb imamı adlandırılmasına səbəb olmuşdur.

Problemlərin həllində dörd dəlil olaraq xatırlanan Ədilleyi-şəriyyə (şəriətin əsas dəlilləri) məfhumunu Ənu Hənifə öz baxışları əsasında yenidən təşkil etmişdir. Onlar aşağıdakılardır:

  • Quran: Əbu Hənifə Quran ayələrinin zahiri deyil, daxili mənalarına baxaraq fikrini ifadə etmişdir. Onun fikrincə, ibadətlə bağlı olanlar istisna olmaqla, hər bir ayədə deyilən hökmün arxasındakı səbəb tapılmalı və ona uyğun fətva verilməlidir.
  • Sünnət: Fikir bildirərkən gəliş və xəbərdarlıqda vəsvəsilik göstərdiyi üçün sünnətlərin ağıl və ictimai mənafeyə uyğun olması fikrini irəli sürmüşdür. Bu səbəbdən ötürmə zənciri güclü olsa belə, bəzi hədislərə məhəl qoymadığı müşahidə edilmişdir. Bu anlayış öz dövrü üçün cəsarətli addım olsa da, bunun bədəlini "bidət"də ittiham edilərək ödəmişdir[7].
  • Qiyas: Yenə də qiyasdan insanların və camaatın xeyrinə istifadə etmişdir.
  • İcma

İndiyə qədər sayılan Ədilleyi şəriyyə adlı dörd əsas dəlil, fiqhin problemlərin həllində istifadə etdiyi və Əbu Hənifəyə qədər alimlərin heç bir ixtilafsız istifadə etdikləri alətlərdir. İmam bu alətləri yenidən təfsir edərək unikal istifadəni ortaya qoyur. Bu ənənəvi dəlillərə beşdə birini əlavə edərək, bu mövzuda fiqh metodunda əsl inqilab edir:

  • İstihsan: Əbu Hənifə bu üsulu fiqh elminə gətirmiş və İslamı zamanla dəyişə biləcək şərtlərə uyğunlaşdırmağı qarşısına məqsəd qoymuşdur. İstihsan alimlərin, xüsusən də İmam Şafiinin şiddətli müqaviməti ilə üzləşmişdir.

İmam Əzəm Əbu Hənifə ilə İmam Zeyd arasındakı fikir oxşarlıqları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İmam Əzəm hicri 121/miladi 739-cu ildə "Xanədan Ələviyə" mənsublarından olan "İmam Zeyd bin Əli" tərəfindən Əməvi xəlifəsi Hişam ibn Əbdül-Məlikə qarşı apardığı mübarizəni, Məhəmməd peyğəmbərin rəhbərlik etdiyi Bədr döyüşü ilə müqayisə etmiş və onu dəstəkləməkdən heç vaxt çəkinməmişdir.

  • "İmam Zeyd", – İmamiyyə şiəsindən olmasına baxmayaraq "Əfdal kimi səciyyələndirilən daha üstün bir şəxs olduğu halda, xilafət vəzifəsinə məfdül deyilən başqa bir az seçilən şəxs gətirilə bilər" fikri ilə,
  • "İmam Əzəm" isə zalım hökumətlərə qarşı qılıncla üsyanı qəbul edən baxışı ilə bugünkü "Əhli-sünnə vəl camaat"ın rəhbəri kimi göstərilən əqidəsindən fərqli baxışı ilə seçilir.

Daha sonra Əhli-Beytə dəstək verən Əbu Hənifə Numan İbn Sabit də xəlifə Mənsur tərəfindən öldürülür[8].

Sosial status və qiymətləndirmələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əbu Hənifə ən böyük imam (İmam əzəm), müctəhid, mücəddid kimi fəxri sifətlərdən başqa, bəzən mötəbər dini mənbələri (Hədisləri) rədd etməklə bərabər, ağla zidd hesab etdiyi baxışlarına görə dini məhv edən, ən böyük fitnə və dəccal kimi müəyyən edən əks xarakterlərin hədəfidir[9].

Əbu Hənifə rey əhli kimi tanınır və hədisləri təkcə əməl və rəvayət baxımından deyil, həm də məna baxımından tənqid edir. O, məna baxımından Məhəmmədə aid edilə bilməyəcəyinə inandığı hədisləri qəbul etmir və bu hədislərə zidd fətvalar verməkdən çəkinmir. Bu yolla hədis əleyhinə 200-ə yaxın fətvası məlumdur. Bu səbəbdən hədisləri dində "mütləq mətn" kimi görən hədis alimlər tərəfindən sərt şəkildə tənqid edilir. Əldə olan mənbələrə görə, Əbu Hənifəni tənqid edənlər arasında Buxari birinci yerdədir. Buxari Əbu Hənifəni "əl-Câmiʿu’ṣ-ṣahhih"in bab başlıqlarında və digər əsərində adını çəkmədən "Kale ba’zu’n-nas" ifadəsini işlətməklə onu tənqid etmişdir[10]. Mürjiyyə mənsub olması barədə şayiələri xatırladıb[11], onun İslam dininə xələl gətirmişdir. Əslində Buxarinin "Əd-Duafâüs-Saqir" kitabının 388-ci maddəsində bildirilir ki, Əbu Hənifə küfr üzündən iki dəfə iman gətirməyə dəvət edilmişdir.

Əbu Hənifə öz zamanında "Dehriyyun" adlandırılan Cəbriyyə, Abdullah ibn Səbanin Səbaiyyə və Murciyyə kimi dini məzhəblərlə mübarizə aparmışdır.

Yaşar Nuri Öztürk, Əbu Hənifə haqqında yazdığı kitabında onu İslam dinini ərəblərin fitnə-fəsadından xilas edərək Quranın göstərdiyi xəttə qoymuş bir şəxs kimi təsvir edir[12].

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Encyclopaedia of Islam. Leyden: Brill.
  2. ↑ 1 2 Абу-Ханифа (rus.). // Энциклопедический лексикон СПб: 1835. Т. 1. С. 56.
  3. ↑ 1 2 Али-заде А. Абу Ханифа (rus.). // Исламский энциклопедический словарь Москва: Ансар, 2007. С. 38.
  4. ↑ Али-заде А. Шейбани Мухаммад ибн Хасан (rus.). // Исламский энциклопедический словарь Москва: Ансар, 2007.
  5. ↑ الذهبي ش. ا. سير أعلام النبلاء (ərəb.). 1 بيروت: مؤسسة الرسالة, 1985. C. 9. S. 543.
  6. ↑ Mohsen Zakeri (1995), Sasanid soldiers in early Muslim society: the origins of 'Ayyārān and Futuwwa, s.293 [1] Arxivləşdirilib 2013-07-07 at the Wayback Machine
  7. ↑ "Semerkand Dergisi'nde hakkında yazılmış bir yazı (İlgili kısım:Yaklaşımı ve içtihat usulü". 2013-07-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-11-19.
  8. ↑ Muvaffık el-Mekkî, Menâkıb, Sahife 433–438.
  9. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2013-09-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-12-06.
  10. ↑ Buhârî, "Îmân", 36; Vehbî Süleyman Gāvecî, s. 203–265
  11. ↑ et-Târîḫu’l-kebîr, VIII, 81; M. Rızâ el-Hakîmî, s. 343, TDV İslam Ansiklopedisi, Ebû Hanîfe maddesi
  12. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-12-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-12-06.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Əbu_Hənifə&oldid=7830655"