Ceyn Eyr (roman)
| Ceyn Eyr | |
|---|---|
| ing. Jane Eyre | |
 | |
| Janr | Məhəbbət romanı |
| Müəllif | Şarlotta Bronte |
| Orijinal dili | İngilis dili |
| Nəşr ili | 1847 |
| Nəşriyyat | Smith, Elder & Co.[d][1] |
| Elektron versiya | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Ceyn Eyr (ing. Jane Eyre) — İlk nəşrində o, ingilis yazıçısı Şarlotta Brontenin “Karrer Bel” təxəllüsü ilə nəşr olunan “Ceyn Eyr: Avtobioqrafiyası” (ing. Jane Eyre: An Autobiography) adı ilə işıq üzü görmüşdür[2]. Şarlotta Brontenin[3] ilk çapdan çıxmış romanıdır[4].
Nəşri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Roman ilk dəfə 1847-ci ildə London nəşriyyatı "Smith, Elder & Company" tərəfindən "Ceyn Eyr: Avtobioqrafiyası"; Müəllifin[5] adı Karrer Bel təxəllüsü ilə gizlədilib[6]. Nəşrdən dərhal sonra kitab oxucuların məhəbbətini və tənqidçilərin, o cümlədən Brontenin ikinci nəşri həsr etdiyi Vilyam Tekkerey tərəfindən yaxşı rəylər qazandı. Romanın ilkin tənqidi qəbulu onun dini əsər kimi hazırkı reputasiyası ilə tamamilə ziddiyyət təşkil edir[7]. 1848-ci ildə Yelizabet Riqbi, "The Quarterly Review" jurnalında Ceyn Eyri nəzərdən keçirərək, onu "çox anti-xristian kompozisiya" adlandırdı. O, yazırdı: “Biz hakimiyyəti alt-üst edən və bütün insani və İlahi qanunları pozan ağıl və düşüncə tonunun Ceyn Eyrin yazdığı ilə eyni olduğunu bəyan etməkdən çəkinmirik”[8].
Süjet
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Hekayə birinci şəxsin dilindən danışılır və III Qeorqun hakimiyyətinin sonunda İngiltərənin şimal hissəsində bir yerdə baş verir. Ceyn Eyrin valideynləri çox gənc ikən öldü və o, anasının qardaşı cənab Rid tərəfindən himayəyə götürüldü, lakin bir müddət sonra Cənab Rid dünyadan köçür. Hekayə Ceyn cəmi on yaşında olanda başlayır. O, möhkəm xarakterli, kövrək, həssas uşaqdır. Ceyn dayıuşaqları Con, Eliza və Gorgiana birlikdə hökmdar və eqoist qadın olan xalası Sara Ridin sahib olduğu Qeytşid mülkündə yaşayır. Evdəki hər kəs balaca Ceynlə çox ədalətsiz davranır. Ceyn həqiqətən də xalasının sevgisini qazanmaq istəyir, amma xalası ona güclə dözür. Fakt budur ki, Ceynin valideynlərinin evliliyi səhv idi - anası yaxşı ailənin qızı olduğu halda kasıb vikarla evləndi, buna görə də qardaşı cənab Riddən başqa bütün ailə ondan imtina etdi. Ceynin yalnız qulluqçu Bessi Li ilə az-çox yaxşı münasibətləri var. Bir gün münaqişə kritik həddə çatır. Con Rid Ceynin başını əzdi və o, yenidən vurmaq istəyəndə Ceyn,hirsli halda Cona tərəf qaçdı. Dərhal qışqırıqlara tərəf qaçan xanım Rid həmişəki kimi Ceynin yarasını görmədi və onu Cənab Ridin öldüyü "qırmızı otağa" göndərməklə cəzalandırdı. Ceyn başqa cür cəzalanmaq üçün yalvarır, amma boş yerə. O, fikirləşirdiki əmisinin ruhu hələ də "qırmızı otaq"da yaşayır. Ceyn qorxudan halı pisləşir və huşunu itirir. Xanım Ridin çağırdığı əczaçı cənab Loyd vəziyyəti başa düşərək, xanım Ridə qızı məktəbə göndərməyi məsləhət görür. Xanım Ridin seçimi Lovud Qızlar Məktəbinin üzərinə düşür, lakin o, məktəbin tərbiyəçisi cənab Brokleherstdan hamıya qızın yalançı olduğunu xəbərdar etməsini xahiş edir. O gedəndə Ceyn qəzəblənir, xalasına olan nifrətini dilə gətirir və qışqırır ki, əslində yalançı o deyil, xalasıdır, uşaqları da yalançı kimi böyüyür (xüsusilə də onun kiçik qızı Gorgiana), o, xalasını heç vaxt bağışlamayacaq. Yalan danışmaqda və iyrənc bir xarakterə sahib olmaqda ictimaiyyətin qarşısında ittiham olunmasına baxmayaraq, Ceynin tələbələri və müəllimləri ilə münasibətləri yaxşı olur. Onu biliyi, mətanəti və xristian təvazökarlığı Helen Bernsi və direktor Maria Temple heyran edir. Ceyn çox oxuyur və mümkün qədər çox şey öyrənməyə çalışır. Lakin Lovudda yaşamaq çox ağırdır, çünki Brockleherst müqəddəs əxlaqi təlimləri tətbiq edir və qızları daim ac, soyuq şəraitdə olmasına əhəmiyyət vermir. Baharın gəlməsi ilə məktəbdə kütləvi tif epidemiyası başlayır və çoxları ölür. Ceyn xəstələnmir,onun dostu Helen tif xəstəliyindən qurtulur, lakin uzun müddət vərəm xəstəliyindən əziyyət çəkdiyindən Ceynin qucağında ölür. Bundan sonra məktəbdə qəyyumlar şurası təyin edildikdən sonra Brockleherstdə məktəbdə yaşayış şəraiti yaxşılaşır. Ceyn Lovudda səkkiz il keçirir: altı il tələbə, iki il isə müəllim kimi. Bütün bu illər ərzində Ceynin dostu və müəllimi olan direktor Miss Temple məktəbdən ayrılanda onun ruhu dəyişiklik istəyir. Yerli qəzetdə iş üçün elan verdikdən sonra o, Tornfild malikanəsində 9 yaşlı fransız qızı Adele Varens üçün qubernator kimi işə düzəlir. Malikanədə həyat çox sakit və səssizdir. Adeldən başqa evdə xadimə, şirin qoca dul Alis Feyrfaks və pis, ünsiyyətcil olmayan sərxoş, qaşqabaqlı dərzi Qreys Pul da daxil olmaqla bir neçə qulluqçu yaşayır. İlk dəfə evi araşdırarkən Ceyn qəribə bir gülüş eşidir, lakin xanım Feyrfaks qızı inandırır ki, bu sərxoş olan Qreysdir. Mülkün sahibi, Adelin qəyyumu cənab Edvard Roçesterin qəfil gəlişi ilə hər şey dəyişir. Bu, çirkin görünüşlü və mürəkkəb xarakterli, güclü, istehzalı, özünə güvənən bir insandır. Onun keçmişində qaranlıq, bədbəxt məqamlar var. Roçester tez-tez Ceynlə danışır və o, tezliklə onun sərt
tonuna və əhvalının tez-tez dəyişməsinə alışır. Bir gecə Ceyn dəhlizdə tüstü görür - cənab Roçesterin otağından gəlirdi. Onu oyatmaqla həyatını xilas edir və yanğını söndürməyə kömək edir. Qız bunun Qreys Pulun işi olduğuna inanır, hətta Qreysi işdən çıxarmağa inandırmağa çalışır, lakin Roçester Ceyndən baş verənlər barədə heç kimə danışmamasını xahiş edir və onu Qreyslə danışacağına söz verir, və bir daha belə bir şey olmayacağını deyir. Ceyn anlayır ki, cənab Roçestr onun üçün çox dəyərlidi, və o, bu sevgi ilə var gücü ilə mübarizə aparır, lakin hisslərinə qalib gələ bilmir. Bundan əlavə, ona elə gəlir ki, cənab Roçester ona qarşıda biganə deyil. Tezliklə cənab Roçester qonaqları evə dəvət edir. Hamıya aydın olur ki, Roçester qonşu malikanələrin birindən olan gözəl aristokrat Blanş İnqramla evlənmək niyyətindədir. Ceyn bu evliliyin motivlərini başa düşmür - cütlüyə baxdıqdan cənab Roçesterin onu sevmədiyini anlayır. Bu zaman Qərbi Hindistandan müəyyən bir Riçard Meyson gəlir - və gecə dəhşətli bir qışqırıq eşidilir. Meyson yaralanıb və çiynində dişləmə izləri olan yara var. Yenə də Qreys Pulu evdən qovmurlar və baş verənlər kabus görən qulluqçu qızın qışqırması ilə izah olunur. Yara haqqında həqiqəti yalnız Roçester və Ceyn bilir. Borc bataqlığında qalmış Conun intiharından sonra onu vuran infarktdan sonra xanım Rid ölüm ayağında olanda Ceyni çağırır. Sara Rid Ceynə etdiyi günahlardan tövbə etdi - birincisi, ərinə verdiyi vədi pozduğu, qızı öz qızı kimi böyütmədiyi, ikincisi isə, üç il əvvəl Ceynin əmisinin məktubunu ona göndərmədiyi üçün . O zaman Ceyninin atasının qardaşı, Madeyrada şərab plantasiyaları olan və böyük gəliri olan uğurlu sahibkar onu görməyə gəlir. Ailəsi yox idi və rəhmətlik qardaşının bir qızı olduğunu bilərək, qardaşı qızını övladlığa götürüb, varisi etmək istəyirdi. Lakin Sara Rid ona Ceynin Lovudda tif epidemiyasının qurbanı olduğunu yazdı və əmisinin gəlişi barədə Ceynə heç nə demədi, məktubunuda ona göndərmədi. Ölüm yatağında olan xala Ceynə məktubu göstərir, ölümündən əvvəl onu bağışlamağa yalvarır və əmisinə qardaşı qızının sağ və sağlam olması həqiqətini yazmağa məcbur edir. Ceyn onu bağışlayır, amma xalası ölümündən əvvəl onunla barışmaqdan imtina edir.
Xalasının dəfn mərasimindən sonra Ceyn Tornfildə qayıdır. Qonaqlar getdi, həyat əvvəlki axarına qayıtdı. Bir gün Roçester Ceynə evlənmək qərarına gəldiyini və ona yeni bir yer tapdığını bildirir. O, ümidsizliyini gizlətməyə çalışır, lakin dəyişikliklərlə barışmağa hazırdır, onu yalnız gənc Adelin taleyi narahat edir. Birdən Edvard Roçester deyir ki, o, yalnız Ceynini sevir və onun həyat yoldaşı olmasını xahiş edir. Ceyn əvvəlcə inanmır, amma səmimiliyinə əmin olduqdan sonra razılaşır. Nişan zamanı Ceyn əmisinə məktub yazaraq yaxınlaşan evliliyini elan edib. Toy günü Londondan Ceynin əmisi tərəfindən göndərilən vəkil kilsəyə gəlir və toyun qeyri-mümkün olduğunu bildirir. O, bildiriki, cənab Roçester evlidir. Bunu Meyson da təsdiqləyir - o, Roçesterin arvadının qardaşıdır. Evə od vurmağa çalışan və Meysonu yaralayan Qreys Pul deyildi, əksinə, o, Roçesterin çılğın arvadı Bertaya[9] nəzarət etmək tapşırılıb; Rochester hamını evə dəvət edir, burada Ceyn və keşişi dəli qadın Berta ilə tanış edir. Ceyn evə gedir və sevgisinə yas tutur. Çölə çıxanda otağının qapısında oturan Roçesterə rast gəlir. O, bağışlanma diləyir və hekayəsini danışır. Ailəsinin Bertanın dəliliyə meylini ondan gizlədilib və o, arvadının rəzil, azğın xasiyyəti ilə mübarizə apara bilməyib boşanmaq istəyəndə, həkimlər artıq onun ruhi xəstə olduğunu müəyyən ediblər, o vaxtlar qanun belə hallarda boşanmalara icazə vermirdi. Qəribədir ki, Roland atasından sonra çox yaşamadı, ona görə də Edvard tez bir zamanda böyük qardaşının titullarını, kapitalını və mülklərini miras aldı. Bütün bunları danışan Roçester Ceyni onunla birlikdə Avropaya getməyə yalvarır. Lakin Ceyn, vicdanının əleyhinə gedə və xristian əmrlərini poza bilməzdi.
Öz ürəyi ilə güclü mübarizəyə apararaq, bir gecə gizlincə yola düşür, son pulunu verərək faytona minir və bilmədiyi bir istiqamətə yola düsür. O, vaqonda bir paket ərzaq və bəzi əşyaları unudur və tamamilə vəsaitsiz qalır. Bir neçə gün gəzir, ac qalır və gecəni açıq havada keçirir - nə pulu var, nə də sığınacağı. İş tapmağa çalışır, amma nəticəsiz qalır. Nəhayət, dəhşətli leysanda o, taqətdən düşmüş halda evin pilləkənlərinə yıxılır və orada o, yerli vikar olan St. Con Rivers tərəfindən götürülür. Onun bacıları Diana və Meri xadimə kimi işləyirlər,onlar çox mehribandırlar, Ceyn xəstə olanda ona baxırdılar. Özünə gələndə, uydurma Elliot soyadını istifadə edir. Rivers onu kənd məktəbində müəllim kimi işə düzəldir. Ceyn həvəslə işə başlayır və ilk vaxtlar tələbələrinin məlumatsızlığı və ədəbsizliyi ilə qarşılaşsa da, tezliklə vəziyyət yaxşılığa doğru dəyişir. Ceyn yaşadığı yerdə sevilir və hörmət edilir. Eyni zamanda, o, təsadüfən Condan, Dianadan və Məryəmdən öyrənir ki, bir müddət əvvəl onların zəngin əmisi vəfat edib, o, vaxtilə onların ataları ilə mübahisə edib, qardaşı uşaqlarını mirasdan məhrum edib, bütün var-dövlətini digər qardaşı qızına miras qoyub. Bir gün Ceyn St. Conun aşiq olduğu bir qızın portretini çəkir və təsadüfən ona əsl adı ilə imza atır: “Ceyn Eyr”. O, buna fikir vermədən portreti St. Cona göstərir. Onun şəxsiyyəti üzə çıxır, bundan sonra St. Con ona bildirir ki, onların anası Eyr anadan olub, yəni o, Ceynin atasının bacısı olub və buna görə də o, bütün sərvəti əmilərindən miras almış. Ceyn ailə tapdığına görə sevinir və gözlənilmədən qismət olan sərvətin sevincini yaşayır. O, tədrisi dayandırmaq qərarına gəlir və dərslərini başqa müəllimə verir, baxmayaraq ki, bundan sonra nə edəcəyinə hələ qərar verə bilmirdi. O, mirasını əmiuşağı ilə bərabər bölür və onların evinə köçür, həm özünü, həm də onları sevindirmək üçün onu təmir edir, beləliklə də yeni həyatın başlanğıcını qeyd edir. O, əmiuşağı Diana və Meridən yad adamlarla xidmət etdikləri Londondan evə qayıtmalarını xahiş edir, çünki indi onlar varlıdırlar və artıq işləmək lazım deyil. Onlar öz evlərinə qayıdırlar. Ailə yenidən birləşir və hamı xoşbəxt yaşayır. Ceyn xoşbəxtdir, çünki o, heç vaxt sahib olmadığı əsl ailəni nəhayət tapıb. Bütün bu müddət ərzində St. Con onu diqqətlə izləyir. O, qeyri-adi, ziddiyyətli bir insandır: ehtiraslara boğulmuş, iddialı, lakin eyni zamanda soyuq və dərin zəkaladı. O, missioner olmaq və Hindistana getmək niyyətindədir, hətta bu cəhddə gənc, zəngin, gözəl Miss Rozamund Oliverə olan qızğın ehtirasını da aradan qaldırmaq istiyirdi. Getməzdən bir müddət əvvəl, St Con Ceyndən onunla evlənməyi xahiş edir, çünki o, missionerin arvadı roluna daha uyğundur. Qısa bir müqavimətdən sonra Ceyn hətta onunla Hindistana getməyə razılaşır - lakin onun arvadı olmağa deyil. Lakin bu, Riversi qane etmir və o, az qala razı salmışdı ki, lakin son anda Ceyn, hardansa Roçesterin səsini eşidir, onu çağırır – Ceyn, Ceyn, Ceyn. O, ürəyini çağırışına cavab verir və yuxudan oyanan kimi St. Condan qaçır. Ceyn cənab haqqında heç nə bilmir; Ondan narahat olaraq, xanım Feyrfaksa bir neçə dəfə məktub yazsa da, heç bir cavab almayıb. İndi Ceyn onun harada olduğunu və ona nə baş verdiyini öyrənmək qərarına gəlir. Tornfild onu ölü, yanmış xarabalıqlarla qarşılayır. Ceyn öyrənir ki, Berta[10][11] evi yandırıb özünü damdan atıb, onu xilas etməyə çalışan Edvard isə şikəst olub: bir gözü kor olub (digəri çox zəifliyib) və əlini itirib. Onun indi ucqar malikanəsi Ferndində yaşadığını öyrəndikdən sonra dərhal ora gedir. O, Roçesteri sınmış, tamamilə depressiyaya düşmüş vəziyyətdə tapır. Edvard onu uzun müddət axtardığını və ölmüş hesab etdiyini dedi. Ceynlə yenidən görüşən Roçester üreyi həyat eşqiylə vurmağa başladı. Ceyn ondan dərhal onunla evlənməsini xahiş edəcəyini gözləyir - lakin o, öz çirkinliyindən və çarəsizliyindən utanır. Ancaq, Ceyn, sədaqətinə, sevgisinə inandırır və sonda Roçester ondan yenidən həyat yoldaşı olmasını xahiş edir. Ceyn, razılıq verir. Roçester Ceynə deyir ki, bir neçə gün əvvəl o, öz pəncərəsində oturaraq onun eşitdiyi sözlərlə onu çağırıb və Ceyn sözləri və vaxtı müqayisə edərək, elə həmin axşam anlaşılmaz şəkildə başa düşür ki, onun çağırışını millərlə uzaqdan eşitdi. Kitab 10 il sonra final seti ilə bitir. Ceyn və Edvard xoşbəxt evlidirlər, onların bir oğlu var. Diana və Meri də layiqli insanlarla evləndilər. Adel məktəbdə yaşayır, Ceyn ona tez- tez baş çəkir. St. Con İngiltərəni tərk edərək Hindistana getdi və missioner kimi seçdiyi yola qədəm qoydu. Məktublarından aydın olur ki, o, öz ölümünü qabaqcadan görür. Ceyn başa düşür ki, Hindistandan gələn növbəti məktub onu əmisi oğlunun ölümü barədə xəbərdar edəcək.
Prototiplər
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yetim Ceyninin ağır bir məktəbə göndərildiyi ilk hadisələr müəllifin şəxsi təcrübələrinə əsaslanır. Onun iki bacısı uşaqlıqda internatda şəraitin pis olması nəticəsində dünyasını dəyişib. Məktəbin yaradıcısı keşiş Vilyam Karus Vilson (1791-1859), Helen Börns isə yazıçının bacısı Meri Bronte üzərində qurulmuşdur. Bu faktlar onun dostu Yelizabet Qaskel tərəfindən yazılmış və öz dövründə mübahisələrə səbəb olan Şarlotta Brontenin həyatı (1857) kitabında dərc edilmişdir.
Tornfieldin qotik, tutqun mülkü, ehtimal ki, Hazerseyg yaxınlığındakı Nort-Liz-Holunun gözü ilə təsvir edilmişdir. Şarlotta 1845-ci ilin yayında dostu Helen Nussey ilə birlikdə onu ziyarət etdi.
Ədəbi motivlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]Ceyn Eyr qotik romanının bir çox ənənələrindən, məsələn, qotik malikanəsindən istifadə edir. Romanda Bayron qəhrəmanı (Edvard Roçester) və dəli qadın (Berta Antuanetta, onun arvadı) var[12]. Berta vampir kimi qardaşının üstünə qaçır. Həmçinin İncil, ingilis nağılları, Pilqrimin yolu, İtirilmiş Cənnət və Volter Skotun əsərlərinə ədəbi eyhamlar var. Kitabda Bronte Viktoriya romanının bəzi klişelərindən qaçır, məsələn, Ceynlə ölmək üzrə olan xalası arasında barışıq təqdim etmir[13].
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ WorldCat (çd.). 1971.
- ↑ S., Burt, Daniel. The Literature 100: A Ranking of the Most Influential Novelists, Playwrights, and Poets of All Time (ingilis). Infobase Publishing. 2008. ISBN 9781438127064.
- ↑ Harrison,, David W. "The Brontes of Haworth" (ingilis). Trafford Publishing. 2003. ISBN 978-1-55369-809-8..
- ↑ Bell., Currer. "On Tuesday next will be published, and may be had at all the libraries, Jane Eyre. An Autobiography (ingilis). London: Daily News. 1847. p.1.
- ↑ Thomson,, Patricia. "Review". The Review of English Studies (ingilis) (Archived from the original on 7 June 2021. Retrieved 13 June 2021 – via JSTOR.). 1989. ISBN 0034-6551. JSTOR 516528..
- ↑ Moers,, Ellen. Literary Women. Doubleday (ingilis). 1976. ISBN 9780385074278..
- ↑ Jerome., Beaty,. ."St. John's Way and the Wayward Reader" in Brontë, Charlotte (ingilis) (Jane Eyre (Norton Critical Edition, Third ed.)). W W Norton & Company. 1847. pp. 491–502. ISBN 0393975428..
- ↑ Charlotte, Brontë. Jane Eyre. Radford, Virginia: Wilder Publications. 2008. ISBN 978-1604594119.
- ↑ "Contextualizing Racialized Interpretations of Bertha Mason's Character (ingilis). (English 151, Brown University,. 2003).
- ↑ "Contextualizing Racialized Interpretations of Bertha Mason's Character (English 151, Brown University, 2003)". (English 151, Brown University, 2003). 16 December 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 May 2024. (#first_missing_last)
- ↑ "Carol Atherton, The figure of Bertha Mason". 26 June 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: (2014),.
- ↑ Harman,, Claire. Charlotte Bronte: A Fiery Heart (ingilis). Vintage. 2015. pp. 206–8. ISBN 978-0-30796208-9..
- ↑ Sellars,, Alexander, Christine;. The Art of the Brontës (ingilis). Cambridge University Press. 1995. p.-402. ISBN 978-0-521-43248-1..