Sinonim
Sinonimlər (yun. synonimon. "eyni cür adlandırma") — linqvistikada Sinonimlər müxtəlif cür tələffüz olunur və yazılır, ancaq eyni və ya oxşar mənaları olur. Sinonimlər nitq qabiliyyətini zənginləşdirməyə yarayır. Sinonimlər arasında oxşarlıq olsa da, sinonimlər öz fikriifadə zənginliyi, müəyyən stillə bağlılığı və işlədilmə dərəcəsinə görə fərqlənirlər. Sinonimləri təşkil edən sözlər eyni nitq hissəsinə aid olur.Məsələn: Hündür - uzun, Bədii ədəbiyyatda hər hansı bir deyimin təsir gücünü, bədiiliyini artırmaq üçün sinonim sözlərdən istifadə olunur. Sinonimlər dilin zənginliyini və ifadə qüdrətini göstərən əlamətlərdən biri sayılır.[1] Fonetik cildinə, səslənməsinə və eləcə də yazılışına görə fərqli, mənaca yaxın olan sözlərə sinonimlər deyilir. Sinonimlər eyni məfhumu ifadə edir, lakin siqnifikatına görə qismən fərqli məna çalarlığına malik olur. Eyni məfhumu ifadə etdiyinə görə, sinonimlər ümümiləşdirici mənaya malikdir. Sinonim sözlər sinonimik cərgə təşkil edir. Məsələn; hündür-uca-yüksək. Onların məna çalarlığına görə fərqlənməsi sözün sintaqmatik valentliyində başqa sözlərlə əlaqədə üzə çıxır. Məsələn; hündür bina-uca dağ-yüksək zirvə. Ona görə sinonimlər öz işlədilməsinə görə həmişə bir-birini əvəz edə bilmir. Yüksək vəzifə deyirik, lakin yüksək sözünü sinonimləri olan hündür, uca sözləri ilə əvəz edə bilmirik.sözün sintaqmatik valentliyində başqa sözlərlə əlaqədə üzə çıxır. Məsələn; hündür bina-uca dağ-yüksək zirvə. Ona görə sinonimlər öz işlədilməsinə görə həmişə bir-birini əvəz edə bilmir. Yüksək vəzifə deyirik, lakin yüksək sözünü sinonimləri olan hündür, uca sözləri ilə əvəz edə bilmirik.
Təsnifatı
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Bir-birini əvəz edə bilmək səviyyəsinə görə sinonimlər 2 yerə ayrılır: Mütləq sinonimlər və Nisbi sinonimlər. Mütləq sinonimlər biri-birini bütün işlənmə yerlərində əvəz edə bildikləri halda, nisbi sinonimlər bu xüsusiyyətə sahib deyillər.
- Məna və üslübca fərqləndiklərinə görə sinonimlər ideoqrafik sinonimlərə (yəni semantik sinonimlər) və üslubi sinonimlərə bölünür[2].
Sinonimik cərgə
[redaktə | mənbəni redaktə et]Sinonimik cərgə ən azı 2 sözdən ibarət olur: məhəbbət-sevgi, sağlam-gümrah. Sinonimik cərgə bir neçə sözdən ibarət ola bilər: igid-cəsur-şücaətli-qoçaq; dünya-aləm-cahan-kainat. Sinonimik cərgənin müəyyənləşməsində sözlərin leksik-semantik variantlılığı nəzərə alınmalıdır. Sinonimlər ya həqiqi, ya məcazi, ya da həm həqiqi, həm də məcazi mənada sinonimik cərgə təşkil edir. Sinonimik cərgədə sözlərin biri cərgənin məna əsasını, ümumi mənanı daha aydın ifadə etdiyi üçün dominant söz, əsas söz hesab edilir. Ürək-qəlb-könül sinonimləri üçün ürək dominant sözdür. Sinonim cərgə dominant sözə əsasən sıralanır: qaçmaq-yüyurmək, durmaq-dayanmaq. Adətən, dominant söz üslubi neytrallığa malik olur.
Sinonimlər fikrin daha dəqiq ifadəsinə xidmət edir. Sinonimlər mətndə bir-birini əvəz edə bilər. Bu, sinonim cərgə üzvlərinin müəyyən leksik-semantik variantlarının eyni olmasından irəli gəlir. Bu baxımdan, sinonimlər dublet sözlərdən fərqləndirilməlidir. Dublet sözlər eyni mənalı sözlərdir: gözlük-çeşmək-eynək; sait-səsli; dilçilik-linqvistika; aktiv-fəal və s. Belə sözlər nə mənasına görə, nə də üslubi baxımından fərqli olmur. Ona görə də dublet sözlər bir-birini hər yerdə əvəz edə bilir. Belə sözlər dil üçün ağırlıq təşkil edir. Dilin inkişafı ya sistemin təzyiqi ilə belə sözlərin unudulmasına, ya da əlavə məna çalarlığı qazanıb sinonimə çevrilməsinə səbəb olur.
Sinonim cərgənin üzvləri müəyyən məna çalarlığına, leksik-semantik variantlarına, üslubi xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən fərqlənə bilər. Bu baxımdan leksik-semantik və ya ideoqrafik sinonimlər üslubi sinonimlərə qarşı qoyulur. Leksik-semantik sinonimlər leksik normanın gözlənilməsinə, fikrin daha dəqiq ifadəsinə xidmət edir. Məsələn; yığmaq-toplamaq, gözəl-qəşəng, təmiz-saf və s. Üslubi sinonimlər nitqin üslubi rəngarəngliyini, fikrin təsirliliyini, emosional-ekspressiv çalarlığını təmin etməyə xidmət edir: ailə-külfət, bağlamaq-qıfıllamaq, varlı-zəngin, get-itil və s.
Fikrə əlavə mənfi çaları gətirməyə xidmət edən sinonimlər kakofemiz adlanır. Məsələn; getmək-itilmək-rədd olmaq; yaşamaq-sürünmək; qoca-kaftar və s.
Sinonim cərgənin üzvləri evfemizm də ola bilər: hamilə- ikicanlı; ölmək-vəfat etmək-dünyadan köçmək və s.
Sinonim sözlər eyni nitq hissəsinə aid olur: müharibə-dava, dava-dərman(isim); gözəl-göyçək(sifət); çox-xeyli(say); vuruşmaq-döyüşmək-dalaşmaq(feil); son-axır, arxa-geri(zərf).
Sözlərin sinonimləşməsi dilin həm daxili imkanları hesabına, həm də başqa dillərdən alınmalar hesabına ola bilər. Sinonim cərgənin yaranmasında sözlərin çoxmənalılığı, sözlər arasında omonimlik və antonimlik münasibətləri də əhəmiyyət daşıyır. Azərbaycan dilçiliyində sinonimlər üçün müxtəlif kökə malik olma da bir əlamət kimi qəbul edilir.Ona görə də bir kökdən törəyən ödəmə-ödəniş, dolaşmaq-dolanmaq, görkəm-görünüş kimi sözləri sinonim deyil, variant sözlər kimi qəbul edirlər. Bəzi dillərdə eyni kökdən törəyən, yaxud da eyni şəkilçi ilə yaradılan sözlərin sinonimləşmədə mühüm rolu olduğu göstərilir: rus dilində угастнуть, погаснуть, загаснуть; безграничный, беспредельный. бесконечный, бескрайный, безбрежный və s.
Nümunələr
[redaktə | mənbəni redaktə et]| Söz | Hərf dəyişməsi |
|---|---|
| Gözəl | Qəşəng |
| Ağıllı | Arif |
| Uca | Hündür |
| Ürək | Qəlb |
Qaç-yüyür
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Sinonimlər Virtual Mekteb saytında[ölü keçid] Yoxlanılıb: 11 may 2015
- ↑ Azərbaycan dilinin sinonimlər lüğəti. Bakı, "Şərq-Qərb, 2007, 424 səh."
Ədəbiyyat
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Məhəmməd Məmmədov "Dilçiliyə giriş" Bakı-2017
- Əbülfəz Rəcəbli "Dilçiliyə giriş" Bakı-"Nurlan"-2008
- Güvən nəşriyyat "Azərbaycan dili" qayda kitabı