Алтын Урҙа хакимдары исемлеге
Алтын Урҙа үҙәк Евразия ерҙәрендә күп милләтле урта быуат дәүләте, ул үҙ составында бик күп төрлө ҡәбиләләрҙе, халыҡтарҙы һәм илдәрҙе берләштерә.
1206-1266 йылдарҙа Монголия империяһы составында була.
1266 йылда Менгу-Тимур хан ваҡытында тулыһынса үҙаллылыҡ ала, император үҙәгенә формаль бәйлелеген генә һаҡлап ҡала.
1320 йылдар башында үзбәк хан осоронда ислам дәүләт дине була.
XV быуат уртаһына Алтын Урҙа бер нисә үҙаллы ханлыҡҡа тарҡала; уның үҙәк өлөшө, Номиналь рәүештә Юғары Ҙур Урҙа тип иҫәпләнеүен дауам итеп, XVI быуат башында йәшәүҙән туҡтай.
Хакимдар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Жуси (1224—1227) — Сыңғыҙхандың улы.
Батый (Бату) (яҡынса 1208 яҡынса 1255), джучи улы (1227 яҡынса 1255), Орлок (джехангир) Йекэ Монгол Улусы (12351241)
Сартак, Бату улдары (1255/1256)
Улагчи, Бату (йәки Сартак) улы (12561257) боракчин-хатун регенты ваҡытында, Бату тол ҡатыны
Берке, улдары Джучи (12571266)
Менгу-Тимур, Тукан ул, Бату внәне (12661269)
Бердибәк.
Хандар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Менгу-Тимур (12691282), Монголия империяһынан бойондороҡһоҙ Алтын Урҙаның беренсе ханы
Унда Менгу (12821287)
Тула Буға (1287-1291)
Тохта (12911312)
Үзбәк хан (13131341)
Тинибек (13411342)
Йәнибәк (13421357)
Бердибек (13571359), Бату родаының һуңғы вәкиле
Ҡолпа (1359 йылдың авгусы 1360 йылдың ғинуары), самозванец, үҙен Йәнибәктең улына кейәүгә сыға
Науруз-хан (1360 йылдың ғинуар—июне), самозванец, үҙен Йәнибәктең улына кейәүгә сыға
Хизр-Хан (1360 йылдың июне—1361 йылдың авгусы), Орда-Эджен родаының беренсе вәкиле
Тимур-Хожа-хан (1361 йылдың август—сентябре)
Ордумелик (1361 йылдың сентябрь-октябре), Тука-Тимур родаының беренсе вәкиле
Килдебәк (1361 йылдың октябре-1362 йылдың сентябре), самозванец, үҙен Йәнибәк улына кейәүгә бирә
Морат хан (1362 йылдың сентябре-1364 йылдың көҙө)
Мир Пулад (1364 йылдың көҙө 1365 йылдың сентябре), Шибан родаының беренсе вәкиле
Азиз шәйех (сентябрь 13651367)
Абдулла хан (1367-1368)
Хәсән хан (1368-1369)
Абдулла хан (1369-1370)
Мөхәммәт Булак-хан (13701372), тулунбәк-ханум регенты ваҡытында
Урус хан (1372-1374)
Черкес-хан (1374 йыл )
Мөхәммәт Бүләк хан (1375 й. башы-1375 й. июне)
Урус хан (1375 йылдың июнь-июле)
Мөхәммәт Бүләк хан (1375 йылдың июле-1375 йылдың аҙағы)
Ҡағанбәк (Айбәк хан) (1375-1377 йылдар аҙағы)
Ғәрәпшаһ (Ҡара хан) (13771380)
Туҡтамыш (1380-1395)
Тимур Ҡотлоғ (1395-1399)
Шәҙибәк(1399-1407)
Пулад-хан (1407-1411)
Тимер хан (1411-1412)
Йәлал әд-дин-Хан (14121413)
Кәримбирҙе (1413-1414)
Кепек (1414)
Чокре (1414-1416)
Джаббар-Берди (1416-1417)
Дәрүиш хан (1417-1419)
Ҡадир-Берди (1419)
Хажи-Мөхәммәт (1419)
Оло Мөхәммәт (14191423)
Бараҡ хан (1423-1426)
Оло Мөхәммәт (1426-1427)
Бараҡ хан (1427-1428)
Оло Мөхәммәт (1428)
Кичи-Мөхәммәт (1428)
Оло Мөхәммәт (14281432)
Кичи-Мөхәммәт (14321459)
Бейлербейҙар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Нуғай, Джучиҙың бүләһе, беклярбәк (12561267, 12801301)
Иксар (Илбасар), Тохтаның улдары беклярбәк (1299/1301—1309/1310)[46]
Ҡотлоғ-Тимур, беклярбәк (яҡынса 1309/1310—1321/1322)[47]
Алау, Беклярбәк Йәнибәк
Мамай, беклярбәк (1357-1359, 1363-1364, 1367-1369, 1370-1372, 1377-1380)
Иҙеүкәй, Мангыт Балтычак-бәктең улдары, беклярбәк (13951419)
Мансур бей, Иҙеүкәй улының улы, беклярбәк (1419)
Наурус-бий, Оло Мөхәммәт һәм Кичи-Мөхәммәт осоронда беклярбәк.
Ссылкадар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Карпини, Джованни Плано, Гийом де Рубрук. История Монголов. / Путешествие в восточные страны. — СПб.: 1911.
- Исхаков Д. М., Измайлов И. Л. Этнополитическая история татар в VI — первой четверти XV века. — Казань: Институт истории Академии наук Татарстана, 2000.
- Егоров В. Л. Историческая география Золотой Орды в XIII—XIV вв / Отв. редактор В. И. Буганов. — М.: Наука, 1985. — 11 000 экз. Архивная копия от 10 апреля 2008 на Wayback Machine