Эстәлеккә күсергә

Аҡтар хәрәкәте

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Берҙәм Рәсәй өсөн. Плакат. 1919 йыл
«Часовой» журналының тышлығы[1]
Мөрәжәғәтнамә. 1919 йылдың көҙө

Аҡтар хәрәкәте (шулай «Аҡ эш», «Аҡ ниәт», «Аҡ гвардия») — Совет власын ҡолатыу маҡсатында 1917—1922 йылдарҙа Рәсәйҙә Граждандар һуғышы барышында сәйәси йәһәттән барлыҡҡа килгән төрлө көстәрҙең хәрби хәрәкәте. Большевиктар диктатураһын ҡабул итмәгән социалистар һәм демократиктар, дөйөм патриотик рухлы хәрбиҙәр, шулай уҡ большевиктар идеологияһына ҡаршы берләшкән һәм «Бөйөк, Берҙәм һәм Бүленмәҫ Рәсәй» принцибы нигеҙендә эш иткән монархистар вәкилдәрен үҙ эсенә алған. Аҡтар хәрәкәте Рәсәйҙә Граждандар һуғышы осоронда Урта Азияла бойондороҡһоҙлоҡ, баҫмасылыҡ өсөн милли хәрәкәттәр, шулай уҡ сит ил интервенттары, анархо-коммунистары («махновсылар») һәм «йәшелдәр» (Тамбов ихтилалы) менән бер рәттән большевиктарға ҡаршы иң ҙур хәрби-сәйәси көс була."Аҡ хәрәкәт" термины Совет Рәсәйҙә барлыҡҡа килә, ә 1920-се йылдарҙан алып рус эмиграцияһында ла ҡулланыла башлай[2].

Аҡтар хәрәкәте идеологияһында етди айырмалыҡтар булыуға ҡарамаҫтан, унда Рәсәйҙә демократик, парламент сәйәси ҡоролошон, шәхси милекте һәм баҙар мөнәсәбәттәрен тергеҙеү теләге өҫтөнлөк итә[3]. Сәйәси төҫмөрҙәре булыуға ҡарамаҫтан, аҡтар хәрәкәте, дөйөм алғанда Столыпин Рәсәйе ҡиммәттәрен яҡлаған хәрби-сәйәси хәрәкәтте кәүҙәләндерә[4].

Хәҙерге Рәсәй тарихсылары Аҡтар хәрәкәте көрәшенең милли-патриотик характерын билдәләй[5][6][7], был мәсьәләлә улар аҡтар хәрәкәте идеологтары менән килешеп эш итә[8][9][10]. Граждандар һуғышы осоронан әлеге хәрәкәт рус милли-патьриотик хәрәкәте булып һанала. Әммә Аҡтар хәрәкәтенең шул уҡ милли-патриотик характерында уның еңелеү сәбәптәренең береһе ята: ул, был хәрәкәттәрҙе «сепаратсылар» тип ҡарап, элекке Рәсәй империяһы сигендәге бер генә большевиктарға ҡаршы милли хәрәкәт менән дә тиерлек уртаҡ тел таба алмай[11].

Ҡайһы бер һыҙаттар буйынса Аҡтар хәрәкәте Граждандар һуғышының большевиктарға ҡаршы башҡа көстәренән айырыла:

  1. Аҡтар хәрәкәте совет власына һәм уның союздаш сәйәси структураларына ҡаршы ойошторолған хәрби-сәйәси хәрәкәт булғанға күрә, уның совет власына ҡарата килешмәүсәнлеге Граждандар һуғышының ниндәй ҙә булһа тыныс, компромисһыҙ тамамланыу мөмкинлеген юҡҡа сығара.
  2. Аҡтар хәрәкәте һуғыш ваҡытында берҙән-бер власты — коллегиаль, ә хәрби хәрәкәтте граждандар хәрәкәтенә өҫтөнлөк биреү менән айырылып тора..Аҡтар хөкүмәттәре өсөн[12] А властарҙы аныҡ бүлеүҙең булмауы, вәкәләтле органдар йәки бер ниндәй ҙә роль уйнамау йәки кәңәшләшеү функциялары ғына булыуы хас.
  3. Аҡтар хәрәкәте февраль-октябрь айҙарына тиклемге күсәгилешлекте иғлан итеп, үҙен бөтә ил кимәлендә законлаштырырға маташа.
  4. Бөтә төбәк аҡ хөкүмәттәре адмирал А. В. Колчакты таный һәм шуға күрә сәйәси программаларҙың уртаҡлығына һәм хәрби хәрәкәттәрҙең координацияһына ирешергә теләк тыуа.
  5. Аҡтар хәрәкәте дөйөм символикаға эйә була: өс төҫлө аҡ-зәңгәр-ҡыҙыл флаг, герб, «Коль славен наш Господь в Сионе» исемле рәсми гимны.[13].

Аҡтар хәрәкәте 1917 йылдың авгусында Корнилов сығышын әҙерләгән мәлдән башлана, тип иҫәпләргә мөмкин. Аҡтар хәрәкәтенең ойошторолоуы 1917 йылдың октябре — 1918 йылдың ғинуарында Октябрь революцияһынан һәм Ойоштороу йыйылышы бөтөрөлөүенән һуң башлана һәм 1918 йылдың 18 ноябрендә, адмирал Колчак власҡа килгәндән һуң, тамамлана[13].

Барлыҡҡа килеүе һәм идентификацияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ваҡиғаларҙа ҡатнашыусыларҙың ҡайһы берҙәре, Аҡтар хәрәкәте 1917 йылдың яҙында барлыҡҡа килгән, тигән фекер белдерә[14]. Милюков раҫлауынса, Аҡтар хәрәкәте тәүҙә 1917 йылдың йәйендә социалистарҙан алып кадеттарға тиклем берҙәм большевиктарға ҡаршы фронт булараҡ формалаша[15]. Генерал Деникин Аҡтар хәрәкәтенең (хөкүмәткә йәки советҡа ҡаршы) барлыҡҡа килеүен 1917 йылдың май башында Могилёвта үткән офицерҙар съезы эшмәкәрлеге менән бәйләй, унда генерал Алексеев көндөң төп лозунгын билдәләй — «Ватанды ҡотҡарырға!»[16] Рәсәй контрреволюцияһы теоретигы, Генераль штаб генералы Н. Головин фекеренсә, хәрәкәттең ыңғай идеяһы емерелеп килгән дәүләтселекте һәм армияны ҡотҡарыу өсөн генә барлыҡҡа килгән[14].

Корнилов фетнәһенең төп ҡатнашыусылары (Корнилов, Деникин, Марков, Романов, Лукомский һәм башҡалар, һуңғараҡ Быхов төрмәһе тотҡондары) аҡтар хәрәкәтенең Рәсәй Көнъяғында күренекле эшмәкәрҙәре булалар. Шулай уҡ ҡайһы берҙәр, Аҡтар хәрәкәтенең башы 1917 йылдың 15 ноябрендә Донға генерал Алексеевтың килеүенән башлана, тип иҫәпләйҙәр.

Тикшереүселәрҙең күбеһе, Октябрь революцияһы самодержавие ҡолағандан һуң контрреволюция үҫешен туҡтата һәм уны большевиктарға ҡаршы көскә әүерелдерә, тип һанай.

Аҡтар хәрәкәте өсөн милли суверенитет һәм Рәсәйҙең халыҡ-ара абруйы хаҡына законлылыҡты һәм тәртипте тергеҙеү мәсьәләһе бик мөһим була[17].

Ҡыҙылдарға ҡаршы көрәштән тыш, Аҡтар хәрәкәте шулай уҡ Граждандар һуғышы йылдарында йәшелдәргә һәм сепаратсыларға ҡаршы тора. Был йәһәттән Аҡтар көрәше дөйөм Рәсәй (урыҫтарҙың үҙ-ара көрәше) һәм өлкә (Рәсәйгә һәм Рәсәйҙән айырылырға тырышҡан урыҫ булмаған халыҡтарҙың сепаратизмына ҡаршы һуғышҡан аҡтар хәрәкәте) буйынса айырыла.

Хәрәкәттә ҡатнашыусылар « аҡгвардееецтар» йәки «аҡтар» тип йөрөтөлә. Аҡгвардеецтарға ҡыҙылдарға һәм аҡтарға ҡаршы һуғышҡан анархистар (Махно) һәм «йәшелдәр» хәрәкәттәре һәм элекке Рәсәй империяһы территорияһында булдырылған милли-сепаратист ҡораллы формированиелар инә.

Аҡтар хәрәкәтенең төп көсө иҫке рус армияһы офицерҙарын тәшкил итә. Шул уҡ ваҡытта кесе офицерҙарҙың, шулай уҡ юнкерҙарҙың күбеһе крәҫтиәндәрҙән сыҡҡан. Аҡтар хәрәкәтенең күренекле етәкселәре — генералдар Алексеев, Корнилов, Деникин һәм башҡалар ҙа сығышы буйынса крәҫтиәндәр булған.

Етәкселеге

Көрәштең тәүге осоронда — Император рус армияһының генералититет вәкилдәре:

  • Инфантериянан генераль штабы генералы Л.Г. Корнилов
  • Инфантериянан генераль штабы генералы М. В. Алексеев
  • адмирал, 1918 йылдан алып Рәсәйҙең Юғары хакимы А. В. Колчак
  • Генераль штабының генерал-лейтенанты А. И. Деникин
  • Генерал-лейтенант П. К. Писарев
  • кавалерия генералы П. Н. Краснов
  • кавалерия генералы А. М. Каледин
  • генерал-лейтенант Е. К. Миллер
  • инфантериянан генерал Н. Н. Юденич
  • генерал-лейтенант В. Г. Болдырев
  • Генераль штабы генерал-лейтенанты И. П. Романов
  • Генераль штабы генерал-лейтенанты С. Л. Марков һәм башҡалар.

Артабанғы осорҙа Беренсе донъя һуғышын офицерҙар булып тамамлаған һәм Граждандар һуғышы барышында уҡ генерал чиндарын алған хәрби начальниктар алғы планға сыға:

  • Генераль штабының генерал-майоры М. Г. Дроздовский
  • Генераль штабының генерал-лейтенанты В. О. Каппель
  • генерал-лейтенант А. И. Дутов
  • генерал-лейтенант Я. А. Слащев-Крымский
  • генерал-лейтенант А. С. Бакич
  • генерал-лейтенант А. Г. Шкуро
  • генерал-лейтенант Г. М. Семенов
  • генерал-лейтенант барон Р. Ф. Унгерн фон Штернберг
  • генерал-майор Б. В. Анненков
  • генерал-майор кенәз П. Р. Бермондт-Авала
  • генерал-майор Н. В. Скоблин
  • генерал-майор К. В. Сахаров
  • генерал-майор В. М. Молчанов

Шулай уҡ төрлө сәбәптәр буйынса ҡораллы көрәш башланған мәлдә аҡ көстәргә ҡушылмаған хәрби начальниктар:

  • П. Н. Врангель — генераль штабы генерал-лейтенанты, барон, һуңынан Ҡырымда Рус армияһы командующийы
  • М. К. Дитерихс — Земская рать менән етәкселек иткән генерал-лейтенант.

Терминдың барлыҡҡа килеүе

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Бөйөк француз революцияһы осоронда монархистар (йәғни революция үҙгәрештәренә ҡаршылар) француз династияһының аҡ король төҫөн үҙҙәренең сәйәси ҡараштарын тыныс юл менән белдереү өсөн файҙаланған[18].

Рәсәй аҡтары башта үҙҙәрен шулай атамайҙар. Большевик пропагандасылары уларҙы Одессала Урыҫ халҡы союзында ҡатнашыусы аҡ гвардияға оҡшатып шулай тип йөрөткән. 1905 йылдан алып улар бөтә Украинала һәм Рәсәйҙең көньяғында талауҙар ойоштороуылар, тип һанала, «белоговардеец» һәм «тар-мар итеүсе» төшөнсәләре бер үк нәмәне аңлатҡан. синонимы булған. Финляндия швед халҡы финны уртаса һәм ошо уҡ осорҙа уртаса аҡ гвардия килеп, ҡаршы тороу Революционер, ҡыҙыл гвардия, һәм кадеттарҙың Партияның әүҙем ҡаршылыҡ 1905—1907 йылдарҙағы революция осоронда Финляндия, һуңынан Аҡ гвардия Финляндия, германия һәм уның яҡлылары уларҙан яҡлау германия ғәскәрҙәре 1918 составында һуғыша. Саҡырылыш буйынса финляндия менән аҡ батшаға 1905—1907 йылдарҙағы революция ваҡытында фин һәм швед халыҡ хәлле палаталы закон өҫтөнлөк сейм өсөн сығыш яһай, ә ҡыҙыл — саҡырылыш буйынса принциптары өсөн палаталы парламент «бер кеше — бер тауыш». Финляндияла ла шулай аҡ атаған, сөнки уларҙың составында швед граждандар һуғышы осоронда офицер булып, шведтар уны уҡып булмай, финн швед халҡы ҡыҙыл террор яҡлап сыҡты. Большевик, тип уны дошман аҡгвардееецтар, тел күрһәтеп, аҡтар хәрәкәте — Финляндия һәм германия агенты булып был, иң мөһим, иң Көньяҡта һәм погромсы Рәсәй, Украина, германия агенты ла була, йәнәһе. Финляндия менән булған 80-се йылдарҙа үҙенең яҡлылар урыҫ революционер, ҡыҙыл, ә уртаса һәм оппозиционер һәм швед теле швед яҡлылар өҫтөнлөк хәллеләрҙе традицион һәм шведтар менән яҡынайыу финн етәкселегендәге финляндия финляндия сейм белә финн — аҡ. Быға тиклем булған аҡ — 1863 йылда поляк ихтилалы ваҡытында уртаса, ҡыҙыл яҡлылар һәм был ихтилалдары, урыҫ һәм урыҫ революционер ҡулланырға тырыша.[19].

Шулай уҡ ҡарағыҙ

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Двухнедѣльный военный и военно-морской журналъ «Часовой»: органъ связи русскаго воинства за рубежомъ подъ ред. В. В. Орѣхова и Евгенія Тарусскаго, — Paris, 1 мая 1932. — № 79. 2010 йыл 17 декабрь архивланған.
  2. ↑ Цветков В. Ж. Белое движение // Большая российская энциклопедия: В 30 т. Т. 3: «Банкетная кампания» 1904 — Большой Иргиз / Председатель Науч.-ред. совета Ю. С. Осипов, отв. ред. С. Л. Кравец. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2005.
  3. ↑ Предисловие // Красный террор в годы Гражданской войны: По материалам Особой следственной комиссии по расследованию злодеяний большевиков. / Под ред. докторов исторических наук Ю. Г. Фельштинского и Г. И. Чернявского — London, 1992.
  4. ↑ Первая лекция историка К. М. Александрова о Гражданской войне. Часть первая. — СПб., 5 января 2010. // Сайт Общественно-исторического клуба «Белая Россия» (www.belrussia.ru) 18-01-2010.
  5. ↑ Зимина В. Д., 2006
  6. ↑ Рыбников В. В., Слободин В. П. Белое движение в годы Гражданской войны в России: сущность, эволюция и некоторые итоги. М., 1993, стр. 45
  7. ↑ Пушкарев С. Самоуправление и свобода в России. Франкфурт-н/Майне, 1985, стр. 156
  8. ↑ Ильин И. А. Идеология и Белое движение // Возрождение — Париж, 15 мая 1926.
  9. ↑ Струве П. Б. Размышления о русской революции. С. 7, 24
  10. ↑ Мельгунов С. П. Гражданская война в освещении П. Н. Милюкова: По поводу «России на переломе»: Критико-библиограф. очерк. Париж, 1929. Стр. 6
  11. ↑ Белое движение и национальный вопрос в России: коллективная монография. / Под ред. д-ра ист. наук, проф. В. Т. Тормозова, канд. ист. наук А. Г. Письменского. Авторский коллектив: Тормозов В. Т., Иванова А. А. и др. — М.: Издательство СГУ, 2009. — 157 с. — ISBN 978-5-8323-0602-5.
  12. ↑ Чьи государственные институты «мало чем отличались от походных управлений» Архивированная копия. Дата обращения: 22 февраль 2012. Архивировано 6 февраль 2010 года. 2010 йыл 6 февраль архивланған..
  13. ↑ 13,0 13,1 Цветков В. Ж., 2008
  14. ↑ 14,0 14,1 Головин Н. Н. Указ. соч. 1937. Ч.5, кн.11. Стр.17, 106
  15. ↑ Милюков П. Н. Россия на переломе. — С. 2.
  16. ↑ Зимина В. Д., 2006, с. 64
  17. ↑ Зимина В. Д., 2006, с. 30
  18. ↑ д. и. н. Фельдман Д. Красные белые: советские политические термины в историко-культурном контексте (рус.) // Вопросы литературы : Журнал. — 2006. — № 4. Архивировано из первоисточника 5 март 2016.
  19. ↑ Душенко К. В. Красное и белое. Сборник статей. — М., 2018

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Аҡтар_хәрәкәте&oldid=1278420» битенән алынған