Эстәлеккә күсергә

Хәҡиҡәт

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Хәҡиҡәт
Һештег Truth[1]
Өлөшләтә тура килә достоверность[d]
Ҡапма-ҡаршыһы ложь[d]
 Хәҡиҡәт Викимилектә
Ваҡыт хаҡиҡәтте ялғандан һәм көнсөллөктән һаҡлай, Франсуа Лемуан, 1737

Хәҡиҡәт — фекерләүҙең предметҡа ҡарата сағылышын күрһәткән гносеологик характеристика. Әгәр фекер предметҡа тап килһә, шул хәҡиҡәт тип иҫәпләнә[2].

Хәҡиҡәткә ҡаршы төшөнсә ялған була.

Хәҡиҡәт ул — белем. Ләкин һәр белем хәҡиҡәт түгел әле. Хәҡиҡәт предметтар һәм күренештәрҙең сифатын дөрөҫ сағылдырыусы белем. Хәҡиҡәттең ҡапма-ҡаршы күренеше — яңылышлыҡ, ҡайһы бер предметтарҙың һәм күренештәрҙең сифатын дөрөҫ сағылдырмай торған белем. Хәҡиҡәттең ҡапма-ҡаршы күренеше яңылыш шәкелендә лә сағыла. Ялған яңылышлыҡтан ниндәйҙер субъектив маҡсатҡа нигеҙләнгән булыуы менән айырыла. Хәҡиҡәт — ғәйәт ҡатлаулы күренеш. Ул объективмы, йәғни субъекттың аңынан, ихтыярынан ни дәрәжәлә ирекле? Был һорауға яуаптар төрлөсә. Ҡайһы бер ғалимдар хәҡиҡәтте фәҡәт субъектив күренеш тип кенә баһалай, хәҡиҡәттең объектив була алыуын инҡар итә. Ысынында иһә хәҡиҡәттең объективлығы шик тыуҙырырға тейеш түгел.

Хәҡиҡәт тураһында тәғлимәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Философияла хәҡиҡәт проблемаһы боронғо осорҙарҙан башлап уҡ ғалимдарҙың иғтибары үҙәгендә булып килә һәм был проблема тирәһендә бәхәстәр өҙөлмәй, улар әле лә дауам итә. Боронғо грек философияһы вәкилдәре (Демокрит, Аристотель, Эпикур) хәҡиҡәтте ысынбарлыҡтың үҙенә тура килгән белем тип ҡарағандар. Шул уҡ замандың идеалистары (Платон, Августин) хәҡиҡәтте идеаль объекттарҙың мәңге үҙгәрмәүсән сифаттары тип иҫәпләгәндәр. Яңы заман философтары (Бэкон, Спиноза), һуңыраҡ XVIII быуат француз ғалимдары (Дидро, Гельвеций) хәҡиҡәтте аңлатыуҙа материалистик позицияны яҡлап сығалар. Кант, үҙенең төп фәлсәфәүи ҡараштарына тоғро булараҡ, хәҡиҡәтте априорлык теорияһына бәйләп эш итә. Һуңыраҡ йәшәгән немец классик философияһы вәкилдәре, бигрәк тә Гегель хәҡиҡәтте диалектик процесс тигән ҡараштан сығып ҡарай. XIX—XX быуат субъектив идеализм тарафтарҙары хәҡиҡәтте субъекттың һиҙеү, фекерләү сифаттарына бойһондороп аңлатырга тырышалар. Диалектик материализм вәкилдәре өсөн хәҡиҡәт — объектив ысынбарлыҡтың сағылышы.

«Субъектив хәҡиҡәт» тигән термин фәҡәт билдәле бер мәғәнәлә генә ҡабул ителергә мөмкин. Мәҫәлән, һәр предмет, шулай ук күренеш бер үк ваҡытта төрлө функцияларға эйә булып йәшәргә мөмкин. Әйтәйек, сәнғәт. Уның асылы — бер, ул да булһа ысынбарлыҡтың эмоциональ-образлы сағылышы булыу. Ә функцияһы — бер нисә. Сәнғәт ул — кешеләргә эстетик ләззәт биреүсе күренеш тә, кешеләрҙе тәрбиәләү сараһы ла, уларҙың үҙ-ара аралашыу ысулы ла. Сәнғәттең бурыстарын күреүҙә һәр индивид уны үҙенең субъектив ҡарашынан сығып билдәләй ала. Берәү өсөн ул, беренсе сиратта, эстетик ләззәт биреүсе күренеш, икенсе берәү өсөн — тәрбиәләү сараһы, өсөнсө, дүртенсе һәм тағын кемдәрҙер өсөн — тағы ниндәйҙер «саралар». Күренеүенсә, һәр осракта ла хәҡиҡәт юҡ түгел, ул — бар. Ләкин ул — субъектив хәҡиҡәт.

Хәҡиҡәттең дини мәғәнәһе

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Буддизмда хәҡиҡәт башлыса ысынбарлыҡ «нисек булһа, шулай» тип ҡаралған аң торошо менән бәйле. Буддизмда хәҡиҡәт кеше психикаһын үҙгәртеп ҡороуҙан айырым ҡаралмай.[3]. Был йәһәттән буддизм хәҡиҡәттең ике кимәлен айыра (сатья-двая): 1) хәҡиҡәт сағыштырмаса, эмпирик — үҙгәргән аңда ваҡиғалар ниндәйерәк сағылыш таба; 2) абсолют хәҡиҡәт, ахырғы хәҡиҡәт — ысынбарлыҡта күренештәрҙең йәшәү рәүеше[4][5].

Дүрт аҫыл хәҡиҡәт (чатвари арьясатьяни), Изгенең дүрт хәҡиҡәте — буддизмдың төп тәғлимәттәренең береһе, уны бөтә буддизм мәктәптәре тота. Дүрт аҫыл хәҡиҡәтте Будда Шакьямуни үҙе формулировкалаған, һәм уларҙы түбәндәгесә аңлатып була: 1) ғазаптар бар 2) ғазаптың сәбәбе бар — бик көслө теләк[6], жажда[6][7][8][9][10]; 3) ғазап сигеүҙең аҙағы бар — нирвана; 4) ғазаптарҙы бөтөрөү юлы бар, — восьмеричный юл. Көнсығыш Азия мәктәптәре «Дүрт аҫыл хәҡиҡәттең ысынбарлығын» инҡар иткән "Йөрәк сутраһы"на ла иғтибар итә[11], был хәҡиҡәттең ике кимәле тураһындағы тәғлимәткә тап килә[4][12].

Алыҫ Көнсығыш дзэн будда мәктәбе хәҡиҡәтте һүҙ менән әйтеп булмай, тип раҫлай[13]. Философия профессоры Д. Т. Судзуки Дзэн традицияһында хәҡиҡәтте табыу процесын түбәндәгесә белдерә: «Хәҡиҡәт туранан-тура һеҙҙең күҙ алдығыҙҙа асыла. Шуның менән бөттө. Тағы һеҙгә нимә кәрәк?»[14]. Тибет традициялары уҡытыусыһы Джампа Тинлей билдәләүенсә, абсолют хәҡиҡәт тәжрибәһен һүҙ менән еткереп булмаһа ла, абсолют хәҡиҡәттең үҙен кире һығымталар аша аңлатырға мөмкин[15]. Ысынбарлыҡ тураһындағы аҙаҡҡы фекерҙәр Махаяна юғары фәлсәфәүи мәктәбендә — прасангикала — ошо рәүешле формалаштырыла. Был йәһәттән абсолют хәҡиҡәттең ике төрө айырыла: «әйтә алырлыҡ» — концептуаль яҡтан аңлайышлы һәм «әйтеп биргеһеҙ» — туранан-тура аңлайышлы хәҡиҡәт. Ике осраҡта ла аңлайышлы нәмәләр бер төрлө, әммә ҡабул итеү юлдары төрлөсә[16]

  1. (15) #Truth | Truth Social
  2. Философия: Энциклопедический словарь / под ред. А. А. Ивина. — М.: Гардарики, 2004. — 1072 с. — ISBN 5-8297-0050-6.
  3. Лепехов С. Ю. Буддийская философия как идейная основа буддийской цивилизации // Проблемы новейшей историографии философии зарубежного Востока / Отв. ред. Г. Б. Шаймухамбетова. — М., 1998. — С. 21—22. — 105 с. — ISBN 5-201-01985-4.
  4. 4,0 4,1 Шохин В. К. Две истины / Философия буддизма: Энциклопедия / под ред. М. Т. Степанянц. — М.: Восточная литература, 2011. — С. 267. — 1045 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-02-036492-9.
  5. Устьянцев Д. Абсолютное и относительное в буддизме / под ред. А. Орлова, пер. с тиб. Д. Устьянцева. — М.: Ганга / Сватан, 2012. — С. 7. — 192 с. — 1200 экз. — ISBN 978-5-98882-182-3.
  6. 6,0 6,1 Лысенко В. Г. Чатвари арья сатьяни / Философия буддизма: Энциклопедия / под ред. М. Т. Степанянц. — М.: Восточная литература, 2011. — С. 781. — 1045 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-02-036492-9.
  7. Поповцев Д. В., Парибок А. В. Сокровищница Татхагаты. Буддийские сутры в русских переводах / Сутта запуска колеса проповеди / под ред. В. Ю. Трофимова. — СПб.: Евразия, 2012. — С. 81. — 416 с. — 2000 экз. — ISBN 978-5-91852-033-8.
  8. Андросов В. П. Индо-тибетский буддизм. Энциклопедический словарь / Тришна / под ред. Е. Половниковой, Е. Леонтьевой, О. Сокольноковой. — М.: Ориенталия, 2011. — С. 364. — 448 с. — (Самадхи). — 2000 экз. — ISBN 978-5-91994-007-4.
  9. Ермакова Т. В., Островская Е. П. Классический буддизм / под ред. Т. В. Уваровой. — СПб.: Издат. дом "Азбука-классика"; "Петербургское Востоковедение, 2009. — С. 53. — 256 с. — 5000 экз. — ISBN 978-5-395-00325-6. — ISBN 978-5-85803-389-9.
  10. Дхаммачакка паваттана сутта: Поворот колеса Дхаммы, СН 56.11 (рус.) // Буддизм. Учение старцев : сайт.
  11. Торчинов, 2000, с. 67—69
  12. Андросов В. П. Учение Нагарджуны о срединности / под ред. Т. М. Швецовой. — М.: Восточная литература, 2006. — С. 410—421. — 846 с. — 1300 экз. — ISBN 5-02-018488-8.
  13. Померанц, 1972
  14. Судзуки, 1993, с. 30
  15. Геше Джампа Тинлей. Воззрения четырех буддийских философских школ / под ред. А. Коноваловой. — Новосибирск: ООО «Издательство Дже Цонкапа», 2019. — С. 33. — 502 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-904974-35-0 (в пер.).
  16. Геше Джампа Тинлей. Воззрения четырех буддийских философских школ / под ред. А. Коноваловой. — Новосибирск: ООО «Издательство Дже Цонкапа», 2019. — С. 288. — 502 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-904974-35-0 (в пер.).

 дня) — история) // Аналитическая философия: Становление и развитие. — М., 1998. — С. 213—230.