Чад (күл)
| Озеро | |
| Чад | |
|---|---|
| фр. Lac Tchad, ингл. Lake Chad | |
 | |
| Морфометрия | |
| Абсолют бейеклеге | яҡынса 240[1] м |
| Майҙаны | 1350 (2005 г.)[2] км² |
| Күләме | 72[3] км³ |
| Яр һыҙаты | 500—800[3] км |
| Иң тәрән урыны | 10—11[3] м |
| Уртаса тәрәнләк | 1,5[3][4] м |
| Бассейн | |
| Площадь бассейна | яҡынса 1 млн.[1] км² |
| Впадающая река | Шари |
| Урынлашыуы | |
| 13°12′27″ с. ш. 14°01′36″ в. д.HGЯO | |
 Чад Викимилектә | |
Чад (франц. Lac Tchad, ингл. Lake Chad, ғәрәпсә Бар-эс-Салам) — Үҙәк Африкалағы тымыҡ реликт күле.
География
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Чад, Камерун, Нигер һәм Нигерия территорияларының сигендә Сахара сүллегенең Чад уйпатында урынлашҡан. Бик һирәк булған аномаль күл кимәленең күтәрелеүе ваҡытында һыу Бахр-әл-Газаль йылғаһы үҙәне буйлап аға башлай[5].
Күл бассейныны майҙаны яҡынса 1 млн км², шуның яҡынса 700 мең км² майҙаны Шари йылғаһы бассейнына тура килә[1][5].
Чад күле аҙ һыулы[6]. Уртаса тәрәнлеге яҡынса 1,5[3][4]—2[1][5] м. Ҡушылдыҡтары: Шари, Мбули[7] (Мбулу[8]), Комадугу-Йобе.
Күлдең көнсығыш өлөшөндә Будума, Карка һәм Кури утрау төркөмдәре урынлашҡан[8].
Чад күлендә 179 төр балыҡ тереклек итә[9].
Чад күле — төбәктә мөһим һыу сығанағы булып тора[10]. Күлдә балыҡ тотоу үҫешкән. Шари һәм Комадугу-Йобе йылғаларының тамаҡтары араһында суднолар йөрөшлө.
1960-сы йылдарҙан алып күл майҙаны кәмей барыуы күҙәтелә. 1963 йылда күлдең майҙаны — 25 мең км², 1973 йылда — 15,4 мең км², 1982 йылда — 2,3 мең км², 1994 йылда — 1,7 мең км². 1980-се йылдарҙа һәм 1990-сы йылдар башында ирригация өсөн күлдең һыуын ҡулланыу 4 тапҡыр арта[11].
2006 йылға ҡарата Чад күле 26 тапҡырға әҙәйгән һәм кибеүен һаманда дауам итә[12].
Һуңғы мең йыллыҡта Чад күленең етенсе тапҡыр кибеүе тураһында билдәле[12]. Конго бассейны йылғаһы Убангиҙан күлгә һыу үткәреү проекттары төҙөлә[12][13].
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Дмитревский Ю. Д. Внутренние воды Африки и их использование.. — Ленинград: Гидрометеоиздат, 1967. — 380 с.
- ↑ Odada, Eric O.; Oyebande, Lekan; Oguntola, Johnson A. Lake Chad: Experiences and Lessons Learned Brief (PDF). Managing lakes and their Basins for Sustainable Use. International Lake Environment Committee (ILEC) Foundation (2005). Дата обращения: 15 февраль 2008.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Lake Chad. World Lakes Database. International Lake Environment Committee (ILEC) (1983). 2015 йыл 20 ноябрь архивланған.
- ↑ 4,0 4,1 (24 June 2008) «Vanishing Lake Chad—a water crisis in central Africa». WaterNews.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Дмитревский Ю. Д., Олейников И. Н. Озера Африки. — Ленинград: Гидрометеоиздат, 1979. — 184 с. — 35 000 экз.
- ↑ Чад — Хәҙерге заман географик атамалар һүҙлеге / Акад. В. М. Котляков редакцияһы. — Электрон баҫма. — Екатеринбург: У-Фактория, 2006 (рус.)
- ↑ Карта бите D-33-В. Масштаб: 1 : 500 000.
- ↑ 8,0 8,1 Чад // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- ↑ Hughes, R. H. A Directory of African Wetlands. — IUCN, 1992. — P. 463. — ISBN 9782880329495.
- ↑ Африка: энциклопедический справочник / Анатолий Громыко. — 2-е изд. — Советская энциклопедия, 1986—1987. — 1344 с. — 57 000 экз.
- ↑ Lake Chad: almost gone (ингл.). VITAL WATER GRAPHICS. An Overview of the State of the World’s Fresh and Marine Waters - 2nd Edition. UNEP (2008). Дата обращения: 18 сентябрь 2015. 2008 йыл 16 декабрь архивланған.
- ↑ 12,0 12,1 12,2 Как исчезает озеро Чад. rg.ru. Дата обращения: 17 ноябрь 2015.
- ↑ Мировой водный конгресс 2008
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Barth, «Reisen und Entdeckungen in Nord- und Centralafrika» (Гота, 1855—58);
- Beadle L. С., The inland waters of tropical Africa, L., 1974.
- Nachtigal, «Sahara und Sudan» (Б. и Лпц., 1879—89).
- Дмитревский Ю. Д. Внутренние воды Африки и их использование.. — Ленинград: Гидрометеоиздат, 1967. — 380 с.
- Дмитревский Ю. Д., Олейников И. Н. Озера Африки. — Ленинград: Гидрометеоиздат, 1979. — 184 с. — 35 000 экз.
- Чад // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- Чад // Большая советская энциклопедия: В 66 томах (65 т. и 1 доп.) / Гл. ред. О. Ю. Шмидт. — 1-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1926—1947.
Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Чад (күл) — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә
- Campbell, Robert Wellman Lake Chad, West Africa: 1963, 1973, 1987, 1997, 2007. (ингл.). USGS (2008). Дата обращения: 14 ғинуар 2010. Архивировано 9 февраль 2012 года.
- Lake Chad (ингл.). International Lake Environment Committee. Дата обращения: 14 ғинуар 2010. Архивировано 9 февраль 2012 года. 2012 йыл 25 февраль архивланған.
- Lake Chad as seen from Apollo-7 in 1968
- Stewart, Robert Dustiest places on Earth—dead and dying seas. Environmental Science in the 21st Century. A New Online Environmental Science Book for College Students (28 июль 2009). 2016 йыл 30 апрель архивланған.
- (2006) «Shorelines in the Sahara: geomorphological evidence for an enhanced monsoon from palaeolake Megachad». The Holocene 16 (6): 901–911. DOI:10.1191/0959683606hol981rr.