Гетманшчына

	Гетманшчына; па-ўкраінску: Гетьманщина
Сьцяг	Герб
Афіцыйная мова	Украінская мова
Сталіца	Чыгірын, Батурын
Форма кіраваньня	Ваенная выбарная манархія
Этнічны склад	Украінцы
Канфэсійны склад	Праваслаўе
Валюта	Няма

Ге́тманшчына (па-ўкраінску: Гетьманщина; таксама Запароскае войска) — дзяржава ва Ўсходняй Еўропе, першая ўкраінская рэспубліка на тэрыторыі Ўкраіны.

Геаграфія

Гетманшчына пад уладай Багдана Хмяльніцкага ахоплівала землі плошчай больш за 200 000 км². Заходняя мяжа адпавядала заходняй мяжы Брацлаўскага ваяводства Рэчы Паспалітай, паўночная і ўсходняя — Кіеўскага і Чарнігаўскага ваяводстваў. Паўднёвыя землі межавалі з Крымскім ханствам, а пасля Вечнага міру з межамі нізавога казацтва

Беларускія землі ў складзе Гетманшчыны

У складзе Гетманшчыны была адміністрацыйная адзінка — Беларускі полк, каторы знаходзіўся на тэрыторыі сучасных Магілёўскай і Гомельскай вобласьці. Пасьля націску маскоўскага цара тэрыторыя полка была перададзена ў склад Масковіі.

Гісторыя

Першая пісьмовая згадка пра ўкраінскіх казакоў адносіцца да 1492 года, калі яны напалі на турэцкі карабель у вусці Дняпра. Рост колькасці казацкіх дружын і іх набегі на землі Крымскага ханства стваралі пастаянную напружанасць у адносінах паміж літоўскімі князямі і ханам (пазней Асманскай імперыяй). Першым правадыром украінскага казацтва быў Астафій (Яўстах) Дашкевіч, староста канеўскі, чаркаскі і крычаўскі ^[3].

У 1556 г. магнат Дзмітрый Байда Вішнявецкі для барацьбы з качэўнікамі заснаваў на востраве Малая Хорціца першую казацкую Сеч, першая дакументальная згадка пра якую сустракаецца ў «Сусветнай хроніцы» Марціна Бельскага ^[4].

У запарожцаў існаваў ваенна-дэмакратычны лад палітычнага жыцця, усе пытанні вырашаліся на агульных сойміках аднагалосным рашэннем, выбіраліся органы кіравання — атаманы і казацкая старшына. Этнічны склад казакоў быў вельмі стракатым, і акрамя русінаў, якія складалі большасць, было шмат татараў, маскоўцаў, палякаў, венграў і немцаў. Каб утаймаваць казакоў, князь Васіль-Касцянцін Астрожскі выбраў іншы шлях і першым наняў іх у памежнікі.

Гетманшчына ўзнікла ў выніку вялікага казацкага паўстання ў Рэчы Паспалітай, якое ўспыхнула ў 1648 годзе на ўкраінскіх землях пад кіраўніцтвам Багдана Хмяльніцкага. Прычынамі паўстання сталі сацыяльная несправядлівасць, актывізацыя праваслаўнай царквы і павелічэнне колькасці казакоў, нягледзячы на ўрадавыя абмежаванні ^[1]^[5].

Падставай для новага казацкага паўстання стаў напад у 1647 г. чыгірынскага падстараста Данілы Чаплінскага на хутар Суботава Багдана Хмяльніцкага, падчас якога быў закатаваны яго малалетні сын, а жонка схоплена. Хмяльніцкі з сынамі пайшоў на Сеч, дзе ўмела перавабіў на свой бок запарожцаў, якія абралі яго сваім правадыром, заручыўся падтрымкай 40-тысячнай нагайскай конніцы Тугай-бея ў крымскага хана Іслам-Гірэя III, у пачатку лютага 1648 г. сарваў залогу кароннага войска ў Сечы і падняў паўстанне.

У 1648 г. у бітве пад Жоўтымі Водамі, Корсунем, Піляўцамі быў атрыманы шэраг перамог над войскамі польскай шляхты (Стэфана Патоцкага і Марціна Каліноўскага). У баях яскрава праявіў сябе «правая рука» Хмяльніцкага Максім Крывоніс. Паўстанне падтрымала простае насельніцтва, сяляне і мяшчане. Атрады паўстанцаў дайшлі да Замосця, дзе Багдана чакала вестка аб абранні соймам новага караля і прызначэнні камандуючым агульным войскам князя Ярэмы Вішнявецкага.

Спадзяючыся пагадзіцца з новым каралём, Багдан пакінуў Варшаву і 2 студзеня 1649 г. як нацыянальны герой урачыста наведаў Кіеў, прайшоўшы праз Залатыя вароты. Знаходзячыся ў Кіеве, Багдан істотна змяніў сваю пазіцыю ад «казацкага аўтаномізму» ў рамках Рэчы Паспалітай да вызвалення «з неволі ладскай… усяго народу рускага… Львова, Холма і Галіча». Але дамовіцца з новаабраным каралём Янам ІІ Казімірам не ўдалося. Улетку 1649 г. на дапамогу 100-тысячным паўстаўшым украінцам пад Збаравам з уласным войскам прыйшоў сам Іслам-Гірэй III. Пасля пагадненняў з татарамі 20 жніўня кароль прыняў Хмяльніцкага з яго «казацкімі пунктамі».

Аблога Збаража была знятая, і каралеўскія войскі рушылі ў напрамку Львова, войскі Хмяльніцкага — на Кіеў, а татары — на Крым, збіраючы прыпасы. Вынікам Збароўскай бітвы сталі Збораўскія пагадненні, паводле якіх 40-тысячны рэестр запарожскага войска атрымаў аўтаномію Гетманства (Кіеўскае, Чарнігаўскае і Брацлаўскае ваяводствы), абяцанне скасавання Брэсцкай уніі, амністыю і выгнанне яўрэяў, езуітаў і польскіх войскаў, адмяняліся прыгон і філварковае права. Незадаволенымі заставаліся простыя мяшчане, якія мусілі вярнуцца да сваіх гаспадароў. Так украінская дзяржава паўстае на сусветнай арэне ўжо як суб’ект.

Першым крокам Багдана на міжнароднай арэне як самастойнай сілы была спроба падчас малдаўскага паходу 1650 г. заключыць дынастычны шлюб з малдаўскім гаспадаром Васілём Лупулам, ажаніць свайго сына Цімоша з дачкой Разандай і такім чынам атрымаць саюзніка ў вайне з Рэччу Паспалітай. 28 чэрвеня 1651 г. адбылася буйнейшая бітва вызваленчай вайны — бітва пад Берасцечкам, дзе 80-140-тысячнаму войску ўкраінцаў і татар супрацьстаяла 80-200-тысячнае польскае войска. Праз здраду татараў, якія захапілі Хмяльніцкага, казакі вымушаны былі адступіць. Роль выканаўчага гетмана браў на сябе Іван Богун. З-за непаразумення паміж сялянскімі і казацкімі часткамі войска пялякі знішчылі 8 тысяч чалавек, і була страчана частка артылерыі, гетманская булава і пячатка. У выніку бітвы былі падпісаны Белацаркоўскія пагадненні, паводле якіх шляхціцам вярталіся маёнткі ў Брацлаўскім і Чарнігаўскім ваяводствах, а Гетманшчына абмяжоўвалася толькі Кіеўскім ваяводствам.

Ужо ў наступным годзе Багдан Хмяльніцкі са свайго боку парушае пагадненне і адпраўляецца ў паход на Малдову, дзе жаніць Тыміша з Разандай. У 1653 г. казакі на чале з Хмяльніцкім разграмілі польскае войска ў бітве пад Батогам і аблажылі караля Яна ІІ Казіміра ў Жванцы. Падчас якога татары на чале з Іслам Гірэем у чарговы раз здрадзілі казакоў і расчаравалі Хмяльніцкага як саюзнікі. У выніку былі адноўлены артыкулы Збароўскага пагаднення. 11 кастрычніка па хадайніцтву Багдана Хмяльніцкага земская рада Маскоўскай дзяржавы пастанавіла прыняць Войска Запарожскае «с городами и землями их под государеву высокую руку».

Саюз з Масквой і Швецыяй

8 студзеня 1654 г. на левым беразе Дняпра ў Пераяславе Хмяльніцкі склікаў раду, на якой частка казакоў прысягнула на вернасць маскоўскаму цару Аляксею Міхайлавічу. Шэраг палкоўнікаў (Уманскі, Брацлаўскі, Палтаўскі і Кропівянскі) разам з Іванам Богунам, а таксама духавенства не прысягнулі. Дэлегацыя баярына Васіля Бутурліна прынесла рашэнне Земскага сабора і адхіліла сустрэчнае патрабаванне казакоў аб асабістай царскай прысязе казакам. Рашэнне Пераяслаўскай рады было зацверджана Сакавіцкімі артыкуламі, якія прадпісвалі 60-тысячны казацкі рэестр і выбарнасць старшыны, абвяшчалі пратэктарат Масквы і дазвалялі самастойную знешнюю палітыку, акрамя Польшчы і Асманскай Порты. Масква абавязвалася весці вайну супраць Рэчы Паспалітай, а на межах Гетманшчыны былі вывешаны маскоўскія залогі. Такім чынам украінскае пытанне з унутранай праблемы ператварылася ў міжнародную.

Вясной 1654 г. Масква захапіла Смаленск і прасунулася да Бярэзіны, пачалася очередная маскоўска-польская вайна. У наступным годзе шведскі кароль Карл Х Густаў, падбухторваны польска-літоўскай шляхтай, незадаволенай узмацненнем каралеўскай улады, па Штурмдорфскаму перамір’ю раптоўна пачаў вайну супраць Рэчы Паспалітай. Шведскія войскі занялі Вялікапольшчу, Лівонію, Курляндыю, восенню аблажылі Кракаў і штурмам узялі Варшаву.

Багдан Хмяльніцкі разам з расійскім дапаможным корпусам аблажыў Львоў. Кароль Ян Казімір уцёк у аўстрыйскую Сілезію. Гэты перыяд акупацыі шведамі-лютэранамі ў польскай гістарыяграфіі прынята называць «шведскім патопам». Вялікую ролю ў народнай партызанскай барацьбе супраць раскольнікаў («цяжкая вайна») адыграў кіеўскі кашталян Стэфан Чарнецкі, вядомы жорсткімі расправамі як з паўстанцамі, так і з мірным украінскім насельніцтвам.

На працягу 1656 г. каралю ўдалося вызваліць большую частку зямель, а ўжо ў кастрычніку ў Нямежы пад Вільняй было падпісана маскоўска-польскае Віленскае перамір’е. У адрозненне ад гэтага Хмяльніцкі разгарнуў дыпламатычную дзейнасць, вынікам якой стала зацвярджэнне ў замку Раднат антыпольскай кааліцыі паміж Семіньякамі, Швецыяй, Брандэнбургам і Гетманствам (разам з Малдовай і Валахіяй) і планаў першага падзелу Польскай дзяржавы. Літоўская Рэч Паспалітая. Гэтым планам перашкодзілі смерць Хмяльніцкага 6 жніўня 1657 г. і аўстрыйска-польскае збліжэнне.

Руіна

Перыяд пасля смерці Багдана Хмяльніцкага з 1657 па 1687 гг., які быў адзначаны міжусобіцай, падзелам тэрыторыі па Дняпры паміж Рэччу Паспалітай і Маскоўскай дзяржавай і замежнай інтэрвенцыі, называецца ва ўкраінскай гістарыяграфіі «Руінай».

Пасля смерці Багдана гетманам быў абраны яго малалетні сын Юрый, а рэгентам — генеральны пісар Іван Выгоўскі. Выгоўскі пайшоў на збліжэнне з польскай шляхтай, вынікам чаго стала падпісанне Гадзяцкага дагавора 16 верасня 1658 г., які дэклараваў ператварэнне Рэчы Паспалітай у трыадзіную федэрацыю Кароны Польскай, Вялікалітоўскай і Рускай княстваў з супольным соймам, войскам і замежнай дыпламатыяй і пад кантролем выбарнага караля.

Аднак ён не быў рэалізаваны з-за супраціву прамаскоўскай апазіцыі. У кастрычніку 1658 г. маскоўскі ўрад разарваў Віленскае перамір’е і аднавіў ваенныя дзеянні, захапіўшы амаль усю Беларусь і Літву, у 1659 г. маскоўскае войска нахабна было накіравана на Украіну, але 9 ліпеня пад Канатопам яно было ўшчэнт разбіта паспалітым войскам Выгоўскага і крымскага хана Мехмеда Герая IV. Аднак з-за дзеянняў казацкай апазіцыі Якіма Сомка Выгоўскі быў вымушаны адмовіцца ад булавы на карысць Юрыя.

На новай Пераяслаўскай радзе 1659 г. пад абаронай маскоўскага войска князя Трубяцкога паглыбілася залежнасць Запарожскага войска ад Масквы. У 1660 г. пад Гданьскам быў падпісаны Аліўскі мір паміж Польшчай і Швецыяй. У гэты час атрады Стэфана Чарнецкага вызваляюць Беларусь і Літву, каля Чуднава палякі атачаюць атрады Шарамецьева і Юрыя Хмяльніцкага і прымушаюць іх падпісаць Слабадзішчанскі дагавор. Адбываецца падзел казацкай Украіны на левабярэжную, лаяльную маскоўскаму цару, і прыхільнікаў Рэчы Паспалітай на правабярэжжы Дняпра. Пасля няўдалага паходу на левабярэжжа супраць Якіма Сомкі Юрый Хмяльніцкі адмовіўся ад булавы і пастрыгся ў манахі пад імем Гедэон.

У 1663 годзе ў Нежыне адбылася Чорная рада, на якой пры падтрымцы Івана Сірка гетманам левабярэжжа быў абраны Іван Брюхавецкі. Падпісаў Маскоўскія артыкулы, паводле якіх пачалася маскавізацыя Левабярэжнай Украіны. У тым жа годзе гетманам правабярэжным быў абраны Паўло Цяцера, які ў 1665 г. адмовіўся ад булавы на карысць Пятра Дарашэнкі. 9 лютага 1667 г. у Андрусаве пад Смаленскам паміж палякамі і маскоўцамі быў заключаны Андрусаўскі мір, па ўмовах якога да Расіі адыходзіла Смаленская зямля і Левабярэжная Украіна з Кіевам; Запарожская Сеч павінна была знаходзіцца пад сумесным кантролем абедзвюх дзяржаў.

У адказ на падзел Украіны Дарашэнка праводзіць шэраг рэформаў, набірае наёмнае войска Сердзюкоў і разбівае Брюховецкого. На радзе ў Корсуні ён быў абраны гетманам «абодвух берагоў Дняпра» і разам з крымскім ханам Мехмедам Гераем IV у верасні 1668 г. акружыў пад Падгайцамі войскі польнага гетмана Яна Сабескага. Але казацка-татарскі саюз быў разарваны паходам запарожскага атамана Сірка на Крым.

Сабескі заключыў мірныя пагадненні з татарамі і казакамі. У наступным годзе палякі прызналі Дарашэнку абраным гетманам. Яго не задаволілі польскія саступкі, і ў сакавіку 1669 г. на казацкай радзе пад Корсунем Войска Запарожскае абвясціла аб пераходзе пад пратэктарат Порты, усе этнічныя ўкраінскія землі былі абвешчаны ўкраінскім санджакам. У тым жа годзе гетманам левабярэжнага гетманства быў абраны Дзям’ян Многогришный, які падпісаў з Масквой Глухаўскія артыкулы. Летам таго ж года прапольская партыя на правабярэжжы Мікалая Ханенкі на радзе пад Уманню прыняла заклады ад польскага караля. У 1671—1672 гадах Сабескі і Ханенка ўсталёўваюць сваю ўладу на Падоллі, але Дарашэнка з дапамогай турэцка-татарскага войска Мехмеда IV і Селіма Герая бярэ ў аблогу Камянец і Львоў. Па выніках Бучацкага трактата 1672 г. Падолле адышло да Асманскай імперыі, а Дарашэнка пераняў уладу ў Правабярэжнай Украіне.

У тым жа годзе на Левабярэжжы гетманам быў абраны Іван Самойлавіч, які падпісаў новыя Канатопскія артыкулы, якія істотна абмежавалі яго самастойнасць. У 1673 г. Сабескі разбіў туркаў пад Хоцінам і быў абраны новым каралём Рэчы Паспалітай пад імем Яна ІІІ. Няўдачы ў вайне супраць турэцка-ўкраінскага саюзу прымусілі яго праз тры гады пад Жураўном падпісаць мір з асманамі. Пятро Дарашэнка адмовіўся ад булавы, прысягнуў маскоўскаму цару і служыў у эміграцыі вяцкім ваяводам, Юрый Хмяльніцкі зноў абвешчаны гетманам турэцкай часткі Украіны. Яго вайна 1677—1681 г. з Масквой і Самойлавічамі спустошыла Правабярэжжа, у 1679 г. высяліў частку насельніцтва на левабярэжжа і Слабажаншчыну — Вялікі атрад. Вайна скончылася Бахчысарайскім мірам і замацаваннем Правабярэжжа за Турцыяй. У 1683 г. польскае войска з удзелам правабярэжных казакоў на чале з Сямёнам Паліем прыйшло на дапамогу аўстрыйскаму войску пры аблозе Вены. Войскі еўрапейскай кааліцыі ў генеральнай бітве 12 верасня ўшчэнт разбілі турэцкае войска і спынілі асманскую экспансію ў Еўропу. 6 мая 1686 г. у Маскве быў падпісаны «Вечны мір» — пагадненне, паводле якога да Расійскай дзяржавы адыходзілі Смаленская зямля, Левабярэжная Украіна з Кіевам і Запарожжа, за што яна абавязвалася дапамагаць дзяржавам Свяшчэннай лігі ў вайны з туркамі.

Менавіта да гэтых часоў можна аднесці стварэнне асобнай украінскай нацыі.

Часы Івана Мазепы

У 1687 г. у выніку Каломенскага перавароту Самойлавіч быў скінуты, гетманам Левабярэжнай Украіны абраны Іван Мазепа, і перыяд Руіны афіцыйна завяршыўся. Мазепа падпісаў Каламацкія артыкулы, якія абмежавалі яго ўладу і ўзмацнілі маскоўскую прысутнасць. Сваю палітыку Мазепа праводзіў у інтарэсах старшыны, якая атрымлівала правы, вольнасці і маёмасць, а сяляне ўзамен атрымлівалі на карысць старшыны «панскія двары» (2 дні на тыдзень). Ён быў блізкім сябрам рускага цара Пятра I, дапамог яму захапіць турэцкую крэпасць Азоў і атрымаць выхад да Чорнага мора.

У 1697 г. саксонскі курфюрст Фрыдрых Аўгуст быў абраны каралём Рэчы Паспалітай пад імем Аўгуст II. Ужо ў наступным годзе на асабістай сустрэчы ў Рава-Рускай ён уцягнуў у вайну са Швецыяй Пятра I. У маі 1699 г. на іншым фронце падпісаў мірнае пагадненне з Турцыяй у Карлавічах (цяпер. Сербія), паводле якой Правабярэжная Украіна вярнулася пад уладу Польскай кароны і была пераселена, а ў верасні ў Прэабражэнскім пад Масквой ствараецца антышведская Паўночная ліга.

У 1700 г. пачалася Паўночная вайна. У ліпені 1701 г. шведскі кароль Карл XII разбіў саксонска-маскоўскае войска на Заходняй Дзвіне і ўварваўся ў Літву. На яго бок перайшлі магнаты з роду Сапег. У маі 1702 г. была захоплена Варшава і створана прашведская канфедэрацыя, якая скінула з трона Аўгуста II і абрала каралём Станіслава Ляшчынскага — у краіне пачалася грамадзянская вайна. У 1702—1704 гадах украінскія казакі пад кіраўніцтвам Сямёна Палія захапілі Правабярэжжа і ўмацавалі свае пазіцыі. У 1704 годзе Іван Мазепа задушыў паўстанне і далучыў гэтыя землі да сваіх уладанняў. Падчас вайны ўкраінцаў адпраўлялі на прымусовыя работы, абавязалі ўтрымліваць расквартаваныя войскі, не аказваючы ўзаемнай ваеннай дапамогі ў адпаведнасці з Каломенскімі пагадненнямі, што выклікала абурэнне казакоў. У 1708 г. шведскі кароль са сваім войскам пачаў рухацца ў бок Гетманшчыны, таму Мазепа вырашыў заключыць новы саюз, ужо са Швецыяй, па ўмовах якога ўтварылася Украінскае княства.

Гетмана падтрымлівалі запарожскія казакі. За гэта Пётр І загадаў знішчыць сталіцу тагачасную сталіцу Гетманшчыны Батурын і Чартамліцкую Сеч, а на Мазепу накласці царкоўную анафему. Верныя цару казакі абралі гетманам Івана Скарападскага, які падпісаў Рэшэтыльскія артыкулы. У вырашальнай бітве пад Палтавай 1709 г. шведска-казацкае войска прайграла. Іван Мазепа разам з Карлам XII адступіў на землі Асманскай імперыі па Днестру да Бэндэр.

Існуе таксама неафіцыйная здагадка, што сапраўдны Пётр Першы быў забіты падчас знаходжання ў Еўропе, а на яго месца ў Расію вярнуўся падобны, але нашмат старэйшы чалавек — Мазепа, які адразу зразумеў, што гэта не Пётр таму і перайшоў на бок шведаў.

Пасля смерці Мазепы ў 1711 г. запарожцы на чале з Косцем Гардзіенкам абралі новым гетманам Піліпа Орліка, які заключыў з казакамі першую ўкраінскую канстытуцыю «Дагаворы і пастановы пра правы і вольнасці Войска Запарожскага». Згодна з якім адбываўся падзел улады на тры самастойныя галіны: выканаўчую (Галоўная старшына на чале з гетманам), заканадаўчую (Галоўная рада) і судовую. У тым жа годзе ў саюзе са шведскім каралём, Асманскай імперыяй і Крымскім ханствам здзейсніў няўдалы паход на Правабярэжжа.

З-за гэтага ў 1711—1713 гадах расійскія ўлады правялі новы набег, прымусова перасяліўшы з Правабярэжнай на Левабярэжную Украіну да 200 тысяч чалавек, усе правабярэжныя палкі былі ліквідаваны, а большасць паселішчаў знішчана. Згодна з Прутскім мірам і Адрыянопальскім пагадненнем, Маскоўская дзяржава адмаўлялася ад прэтэнзій на Правабярэжную Украіну і прызнавала турэцкую юрысдыкцыю над Запарожжам.

Ліквідацыя казацкай аўтаноміі

На гетманстве пасля смерці Скарападскага ў 1722 годзе наказным гетманам быў абраны Паўло Палуботка. Якога неўзабаве пасадзілі ў Пецярбург, стварыўшы замест яго Маларасійскую калегію — выканаўчы орган з 6 расійскіх афіцэраў. Але як толькі ў 1727 годзе ўзнікла новая пагроза з боку Асманскай імперыі, дзеля заігрывання з казацкімі масамі калегія была ліквідавана, а Данілу Апостала дазволілі абраць гетманам.

Ён узгадніў з царом рашаючыя пункты, паводле якіх Гетманшчыне аднаўлялася адносная аўтаномія. Пасля яго смерці ў 1734 годзе імператрыца Ганна Іаанаўна стварыла Калегію гетманскага ўрада (з 3 казацкіх і 3 рускіх прадстаўнікоў), якая дзейнічала да 1750 года. Кіраўнік Калегіі ў 1740—1741 гадах шатландзец Джэймс Фрэнсіс Эдвард Кіт пасвяціў першых у масоны сярод прадстаўнікоў украінскай казацкай старшыны. У 1750 годзе, калі імператрыца Лізавета аднавіла пасаду гетмана дзеля свайго любімага брата Аляксея Разумоўскага, булава была перададзена Кірылу Разумоўскаму, аднаму з першых украінскіх вольных муляроў і яе апошняму гетману.

Ён вярнуў сталіцу ў Батурын, ператварыў старшыну ў дваранства, ператварыў казацкія рады ў Галоўны сход, правёў судовую і ваенную рэформы. Знакаміты архітэктар таго часу Іван Грыгоравіч-Барскі пабудаваў палац Разумоўскіх у Батурыне, сабор Раства Багародзіцы ў Казельцы — выдатныя ўзоры ўкраінскага барока. Разумоўскі быў апекуном такіх музычных класікаў свайго часу, як Максім Беразоўскі, Дзмітрый Бартнянскі, Арцём Ведэль.

Расійская імператрыца Кацярына ІІ угаварыла Кірыла вярнуцца ў Пецярбург і замест гетманства стварыла ў 1764 г. Другую Маларасійскую калегію, на Слабажаншчыне быў ліквідаваны палкавы лад. За час яе дзейнасці адбылася уніфікацыя дзяржаўнага ладу з агульнарасейскай мовай, праведзены ўсеагульны перапіс насельніцтва Маларосіі (Левабярэжнай Гетманщины), ліквідавана Запарожская Сеч, уведзена паншчына, а ў 1783 г. украінскае насельніцтва была канчаткова ператворана ў прыгонных.

Глядзіце таксама

Крыніцы

^ ^а ^б Яковенко Н. Розділ V. Козацька ера. § 1. Козацька революція 1648–1657 рр. // Нарис історії України з найдавніших часів до кінця XVIII ст. — Київ, 1997.
^ Kontseptsiyi Ukrayinsʹkoyi Derzhavnosti v Istoriyi Vitchyznyanoyi Politychnoyi Dumky (vid vytokiv do pochatku XX storichchya) (укр.). Kyiv (2002). Архіўная копія ад 23 November 2021 г.
^ М. Грушевський. Історія України-Руси. Том VII. Розділ II. Стор. 4.
^ В. М. Горобець Русь «після Русі». Між короною і булавою. Українські землі від королівства Русі до Війська Запорозького // Воєнно-політичні місії Остафія Дашковича «КСД», Серія «Історія без цензури» Х; 2016 (298 с.)
^ Велике повстання // Субтельний, Орест. Україна: Історія. — Київ: Либідь, 1993.

[Яковенко-Хмель-1] а ^б Яковенко Н. Розділ V. Козацька ера. § 1. Козацька революція 1648–1657 рр. // Нарис історії України з найдавніших часів до кінця XVIII ст. — Київ, 1997.

[2] Kontseptsiyi Ukrayinsʹkoyi Derzhavnosti v Istoriyi Vitchyznyanoyi Politychnoyi Dumky (vid vytokiv do pochatku XX storichchya) (укр.). Kyiv (2002). Архіўная копія ад 23 November 2021 г.

[3] М. Грушевський. Історія України-Руси. Том VII. Розділ II. Стор. 4.

[4] В. М. Горобець Русь «після Русі». Між короною і булавою. Українські землі від королівства Русі до Війська Запорозького // Воєнно-політичні місії Остафія Дашковича «КСД», Серія «Історія без цензури» Х; 2016 (298 с.)

[Суб-5] Велике повстання // Субтельний, Орест. Україна: Історія. — Київ: Либідь, 1993.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]