Аляксандр Данілавіч Меншыкаў

Аляксандр Данілавіч Меншыкаў (руск.: Алекса́ндр Дани́лович Ме́ншиков) (6 (16) лістапада 1673, Масква — 12 (23) лістапада (ст.ст.) 1729, Бярозаў) — сын дробнага літоўскага шляхцiча, расійскі дзяржаўны і вайсковы дзеяч, паплечнік Пятра Вялікага, пасля яго смерці ў 1725—1728 — фактычны кіраўнік Расіі. Меў тытулы святлейшага князя і герцага Іжорскага (адзіны рускі дваранін, які атрымаў герцагскі тытул), князь Рымскай імперыі. Генерал-фельдмаршал, пры Пятры II — генералісімус.

Аляксандр Данілавіч Меншыкаў
руск.: Александр Данилович Меншиков
Партрэт А. Д. Меншыкава. 1716—1720 гг., невядомы мастак
Генералісімус марскіх і сухапутных войскаў
Нараджэнне	6 лістапада 1673(1673-11-06) Масква, Маскоўская дзяржава[…]
Смерць	12 лістапада 1729(1729-11-12) (56 гадоў) Бярозава, Бярозаўскі павет[d], Табольская правінцыя[d], Сібірская губерня[d], Расійская імперыя
Бацька	Данііл Меншыкаў
Жонка	Darya Menshikova[d]
Дзеці	Aleksandr Menshikov[d], Maria Menshikova[d] і Alexandra Alexandrovna Menshikova[d]
Веравызнанне	РПЦ
Член у	Лонданскае каралеўскае таварыства
Род войскаў	сухапутныя войскі
Званне	генерал-паручнік[d], віцэ-адмірал, генералісімус і Генерал-фельдмаршал (Расія)
Бітвы	Паўночная вайна Палтаўская бітва Узяцце Батурына Streltsy Uprising[d] Azov campaigns[d] Siege of Nöteborg[d] Q815182? Battle of Narva[d] Блакада Гродна Battle of Kalisz[d] Бітва пад Лясной
Узнагароды	Ордэн Святога Андрэя Першазванага Ордэн Святога Аляксандра Неўскага Ордэн Белага арла Ордэн Чорнага арла Ордэн Слана
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Маладосць. Фаварыт цара

У дзяцінстве, зарабляючы ў Маскве гандлем пірагамі, Аляксандр Меншыкаў па волі выпадка быў узяты ў слугі Ф. Я. Лефортам, па блізкасці апошняга да цара Аляксандр у 14 гадоў прыняты Пятром у дзяншчыкі, здолеў хутка набыць не толькі давер, але і сяброўства цара, стаць яго наперснікам ва ўсіх задумах і захапленнях. Дапамагаў яму ў стварэнні «пацешных» войскаў у сяле Праабражэнскім (з 1693 года значыўся бамбардзірам Праабражэнскага палка, дзе Пётр з’яўляўся капітанам). Неадлучна знаходзіўся пры цары, суправаджаючы яго ў паездках па Расіі, у Азоўскіх паходах 1695—1696, у «Вялікім пасольстве» 1697—1698 у Заходнюю Еўропу. Са смерцю Лефорта Меншыкаў стаў першым памагатым Пятра, застаючыся яго даверанай асобай шмат гадоў. Нададзены ад прыроды вострым розумам, выдатнай памяццю і вялікай энергіяй, Аляксандр Данілавіч ніколі не спасылаўся на немагчымасць выканаць даручэнне і рабіў усё з стараннасцю, памятаў усе загады, умеў захоўваць тайны, як ніхто іншы мог змякчаць запальчывы характар цара.

Ваеначальнік пры Пятры I

Пачатковы этап Паўночнай вайны

Падчас Паўночнай вайны 1700—1721 гг. Меншыкаў камандаваў буйнымі сіламі пяхоты і кавалерыі, адрозніўся ў аблозе і штурмах крэпасцяў, у шматлікіх бітвах. У 1702 годзе пры аблозе Нотэбурга своечасова падаспеў са свежымі сіламі да М. Галіцына, які пачаў штурм, і крэпасць была ўзятая. Увесну наступнага года, дзейнічаючы з Пятром ля вусця Нявы, атрымаў першую марскую перамогу над шведамі, адважным абардажным ударам паланіўшы два непрыяцельскіх карабля. Надзвычай задаволены гэтым поспехам, цар загадаў выбіць медаль з такім лаканічным надпісам на ёй: «Не бываемае бывае». Меншыкаў атрымаў ва ўзнагароду ордэн святога Андрэя Першазванага (адначасова з ім кавалерам ордэна стаў сам Пётр).

Аляксандр Данілавіч быў першым генерал-губернатарам Пецярбурга (з 1703 года да сваёй апалы ў 1727 годзе), кіраваў будаўніцтвам горада, а таксама Кранштата, карабельных верфяў на рэках Нява і Свір, Пятроўскага і Павянецкага гарматных заводаў. Аказваючы дапамогу фельдмаршалу Шарамецеву, садзейнічаў заваёве Тарту, Нарвы і Івангорада, узнагароджаны чынам генерал-паручніка (1704 г.), затым кіраваў баявымі дзеяннямі ў Літве і Польшчы. У 1705 годзе ўзнагароджаны польскім ордэнам Белага Арла.

Ад Каліша да Палтавы

Паказаўшы сябе выдатным кавалерыйскім начальнікам, Меншыкаў атрымаў бліскучую перамогу над швецка-польскім корпусам пад Калішам 18 кастрычніка 1706 года, якая стала першай перамогай рускіх войскаў у «правільнай бітве». Супернік не выстаяў перад атакай рускіх драгунаў, праведзенай імкліва, і пацярпел паразу. У рашучы момант у бой рынуўся сам Меншыкаў, захапляючы за сабою падпарадкаваных. Шведы страцілі некалькі тысяч чалавек, камандуючы А. Мардэфельд быў узяты ў палон. Страты рускіх войскаў апынуліся нязначнымі: 84 забітых і 324 параненых. Ва ўзнагароду за гэтую перамогу Аляксандр Данілавіч атрымаў ад цара жазло, упрыгожанае каштоўнымі камянямі, і быў узведзены ў палкоўнікі лейб-гвардыі Праабражэнскага палка. У 1707 годзе, ізноў на чале конніцы, ён высунуўся да Любліну, а затым да Варшавы, дзе заставаўся да верасня.

Узнагароды, якія атрымліваў Меншыкаў, былі не толькі вайскоўцамі. Яшчэ ў 1702 годзе яму па хадайніцтве Пятра быў дараваны тытулам графа Рымскай імперыі, у 1705 годзе стаў князем Рымскай імперыі, а ў маі 1707 года цар узвёў яго ў годнасць святлейшага князя Іжорскага. Паступова рос і матэрыяльны дабрабыт святлейшага князя, лік падараваных яму маёнткаў і вёсак.

Калі швецкае войска Карла XII зрушылася ў Беларусь і на Украіну, Аляксандр Данілавіч быў адным з самых актыўных памагатых Пятра ў барацьбе з грозным супернікам. 28 верасня 1708 года ён удзельнічаў у вядомай бітве пад Лясной, якая стала, па выразе Пятра, «маці Палтаўскай перамогі». За час паміж Лясной і Палтавай Меншыкаў часта выяўляў тую празорлівасць і імклівасць, якіх бракавала фельдмаршалу Шарамецеву, які раздзяляў з ім вышэйшае камандаванне ў арміі. Атрымаўшы вестку аб здрадзе Мазепы, ён узяў прыступам апорны пункт гетмана — горад Батурын, дзейнічаючы тут цалкам бязлітасна. У маі 1709 года адважна атакаваў шведаў пад Апошняй і разбіў іх.

Пётр I у шматлікіх вайсковых пытаннях цалкам давяраў інтуіцыі і востраму розуму свайго фаварыта, амаль усе інструкцыі, дырэктывы і навучанні, якія цар рассылаў войскам, праходзілі праз рукі Меншыкава. Ён быў у Пятра як бы начальнікам штаба: падаўшы думку, цар нярэдка даручаў распрацаваць яе свайму бліжэйшаму памочніку, і той знаходзіў спосаб рэалізаваць яе. Яго хуткія і рашучыя дзеянні цалкам адпавядалі кіпучай энергіі Пятра.

Меншыкаў адыграў вялікую ролю ў Палтаўскай бітве (27 чэрвеня (8 ліпеня) 1709), дзе камандаваў спачатку авангардам, а затым левым флангам рускага войска. Яшчэ да ўводу ў бітву галоўных сіл ён разграміў атрад генерала Шліпенбаха, узяўшы апошняга ў палон. У момант сутыкнення войскаў абрынуўся на корпус генерала Роса, рассеяўшы яго, што шмат у чым абумовіла перамогу рускага войска. За час бітвы пад Меншыкавым было забіта тры коні.

Пераследваючы разам з Галіцыным швецкую армію, якая бегла з поля бітвы Меншыкаў нагнаў яе ў пераправы праз Дняпро, ля Перавалочны, і прымусіў капітуляваць. Аляксандр Данілавіч паведамляў з-пад Перавалочны: «Бягучага ад нас непрыяцеля тут мы нагналі і толькі што сам кароль з здраднікам Мазепаю ў малых людзях сыходам выратаваліся, а астатніх шведаў усіх жавымі на акорд у палон пабралі, якіх будзе лікам каля дзесяці тысяч, паміж якімі генерал Левенгаўпт і генерал-маёр Крэйц. Гарматы, усю амуніцыю таксама ўзяў». Фактычна ў палону апынулася больш за 16 тысяч шведаў.

За Палтаву Меншыкаў быў удастоены чына генерал-фельдмаршала. Акрамя таго, у яго валодання былі перададзеныя гарады Пачэл і Ямпаль, якія павялічылі лік яго прыгонных на 43 тысячы душ мужчынскага полу. Па ліку прыгонных ён стаў другім пасля цара валадаром у Расіі. Пры ўрачыстым уездзе Пятра ў Маскву 21 снежня 1709 года Аляксандр Данілавіч знаходзіўся па правай руцэ цара, чым падкрэсліваліся яго выключныя заслугі.

Заключны этап Паўночнай вайны

У 1709—1713 гг. Меншыкаў камандаваў войскамі, якія вызвалялі ад шведаў Польшчу, Курляндыю, Памеранію і Галштынію. Затым яго дзейнасць засяродзілася на пытаннях унутраных спраў дзяржавы, дакранаючыся, з прычыны яго блізкасці да цара, усіх найважных дзяржаўных клопатаў. У 1715 г. Аляксандр Данілавіч з флотам прыбыў у Рэвель, дзе займаўся будаўніцтвам гавані. За ўдзел у марскіх справах супраць шведаў і клопат аб флоце атрымаў чын контр-адмірала (1716 г.). У 1718—1724 і 1726—1727 гадах святлейшы князь з’яўляўся прэзідэнтам Ваеннай калегіі, адказваў за ўладкаванне ўсіх узброеных сіл Расіі. У дзень падмісання Ніштацкага міру, які завяршыў працяглую барацьбу са шведамі, Меншыкаву прысвоены чын віцэ-адмірала.

Фактычнае кіраванне краінай

Пасля смерці Пятра найяснейшы князь, абапіраючыся на гвардыю, у студзені 1725 года ўзвёў на пасад жонку цара Кацярыну I і стаў фактычна кіраўніком краіны. Са ўступам на пасад Пятра II (сына царэвіча Аляксея Пятровіча) ён быў удастоены чыну поўнага адмірала і звання генералісімуса, яго дачка Марыя была заручаная з юным імператарам. Але, недаацаніўшы сваіх нядобразычліўцаў, утоеных і відавочных ворагаў, Меншыкаў не змог утрымаць свой ўплыў.

Васіль Сурыкаў. «Меншыкаў у Бярозаве» (1883).

Выгнанне і смерць. Нашчадкі

Па абвінавачваннях у злоўжываннях і дзяржаўнай здрадзе Аляксандр Данілавіч быў сасланы са сваёй сям’ёй у Бярозаў Табольскай губерніі, дзе і памёр 12 лістапада 1729 года ва ўзросце 56 гадоў. Яго пахавалі ля алтара пабудаванай яго рукамі царквы; потым рака Сосьва змыла гэтую магілу. Дзеці Меншыкава былі вызваленыя з выгнання імператрыцай Ганнай Іванаўнай у 1731 годзе.

З нашчадкаў Аляксандра Данілавіча найбольш вядомы яго праўнук адмірал А. С. Меншыкаў, ваенна-марскі дзеяч, галоўнакамандуючы сухапутнымі і марскімі сіламі ў Крымскай вайне 1853—1856 гадоў

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Аляксандр Меншыкаў