Дэулінскае перамір’е

Аранжавым колерам паказаны на карце тэрыторыі, што перайшлі да Рэчы Паспалітай па Дэулінскаму перамір’ю

Дэу́лінскае перамір’е — пагадненне, складзенае ў сяле Дэуліна блізу Троіца-Сергіевага манастыра 1 (11) снежня 1618 года ці 3 студзеня 1619 года паміж Рускім царствам і Рэччу Паспалітай на 14,5 гадоў. Перамір’е завяршыла вайну, якая доўжылася з 1609 года за тэрыторыі сучасных Беларусі, Расіі і Украіны.

Перадгісторыя

Вайна паміж Рускім царствам і Рэччу Паспалітай юрыдычна пачалася ў 1609 годзе, хоць урад Рэчы Паспалітай на чале з каралём Жыгімонтам III падтрымвалі антыўрадавыя рухі перыяду Смуты яшчэ з 1605 года. У кампаніях 1609—1612 гадоў войскам Рэчы Паспалітай удалося падпарадкаваць значную тэрыторыю Рускага царства, у тым ліку найбуйнейшую крэпасць Смаленск. Пасля катастрафічнага паражэння руска-шведскіх войскаў у бітве каля сяла Клушына быў зрынуты Васіль Шуйскі. Новы ўрад Сямібаяршчыны у жніўні 1610 года падпісаў дагавор, па якому на рускі трон узводзіўся польскі каралевіч Уладзіслаў Ваза, а ў Маскву ўводзіўся польскі гарнізон.

Аднак у 1611-1612 годзе ў выніку антыпольскіх выступленняў Першага і Другога апалчэнняў Масква і яе наваколле выйшлі з-пад кантролю Рэчы Паспалітай. У час контрнаступлення 1613-1614 гадоў рускім войскам удалося выцесніць праціўніка з большасці гарадоў, апроч Смаленска. У 1616 годзе войска Рэчы Паспалітай на чале з Уладзіславам Вазам і літоўскім гетманам вялікім Янам Хадкевічам ізноў увайшло ў межы Расіі дзеля адхілення цара Міхаіла Фёдаравіча Раманава ад улады. Войскам Рэчы Паспалітай удалося зняць аблогу Смаленска і прасунуцца да Мажайска, дзе яны былі часова спынены. З 1618 года ў кампаніі на баку Рэчы Паспалітай узяло ўдзел войска ўкраінскіх казакоў на чале з гетманам Пятром Сагайдачным. У час наступлення войскі Рэчы Паспалітай дайшлі да Масквы і нават распачалі няўдалы штурм горада.

Пасля няўдачы пад Масквой галоўныя сілы войска Рэчы Паспалітай размясціліся ў раёне Троіца-Сергіева манастыра, казакоў — у раёне Калугі. Наяўнасць чужацкіх войскаў, знясіленне ад шматгадовай Смуты і войн і ўнутраная нестабільнасць прымусілі рускі ўрад пагадзіцца на мірныя перамовы на нявыгадных для сябе ўмовах.

Ход перамоў

Перамовы пачаліся яшчэ ў час знаходжання войска Уладзіслава пад Масквой — на рацэ Прэсня 21 (31) кастрычніка 1618 года. З боку Рэчы Паспалітай іх вялі «польскія камісары», прыкамандзіраваныя да войска вяльможы Рэчы Паспалітай, якія кантралявалі дзеянні Уладзіслава і Хадкевіча, падначальваючыся непасрэдна каралю і Сенату:

• Леў Сапега — канцлер вялікі літоўскі;
• Адам Навадворскі — біскуп камянецкі;
• Канстанцін Пліхта — кашталян сахачэўскі;
• Аляксандр Гансеўскі — рэферэндар літоўскі.

11 снежня 1618 года. Дагавор паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай аб перамір’і на 14 гадоў, вяртанні Смаленска Рэчы Паспалітай, размене палоннымі і інш., укладзены ў вёсцы Дэуліна. РГАДА. Ф. 79. Зносіны Расіі з Польшчай. Оп. 3. № 58. Арыгінал на пергаменце. Падпісаны шасцю пасламі Рэчы Паспалітай з дадаткам іх пячатак.

З рускага боку пасольства на перамовах узначальвалі:

• Баярын Фёдар Шарамецеў;
• Баярын князь Данііл Мезецкой;
• Акольнічы Арцемій Ізмайлаў;
• Дзякі Іван Балотнікаў і Іван Сомаў.

Па дыпламатычнай традыцыі, якая існавала, пры першай сустрэчы бакі выставілі максімальныя патрабаванні, пазначаючы рамкі перамоў, якія маюць адбыцца. Польска-літоўскі бок настойваў на прызнанні Уладзіслава рускім царом і перадачы Пскова, Ноўгарада і Цверы, рускі бок — на вяртанні ўсіх страчаных зямель, вывадзе ўсіх чужацкіх войскаў з рускай тэрыторыі і вяртанні палонных. На другой сустрэчы 23 кастрычніка (2 лістапада) 1618 года руская дэлегацыя пагадзілася замест 20-летняга перамір’я саступіць Смаленск і Рослаўль. У сваю чаргу, польскі бок дапускаў магчымасць адмовы Уладзіслава ад тытула цара ў абмен на Пскоў, вяртанне ўсіх літоўскіх зямель, акупаваных у канцы XV—XVI стагоддзяў, і кампенсацыі вайсковых выдаткаў.

Другі этап перамоў праходзіў у Маскве і ў наваколлі Троіца-Сергіева манастыра, куды перасунулася войска Рэчы Паспалітай. Становішча абодвух бакоў пагаршалася. Войска Рэчы Паспалітай цярпела вялікія нягоды ад халадоў і нястачы харчавання. Не атрымваючы жалавання, наёмныя харугвы пагражалі пакінуць войска. З іншага боку, рускі ўрад быў занепакоены бесперапыннымі рабаваннямі, якія здзяйснялі чужынцы, асабліва казакі. У самой Маскве расла незадаволенасць кампаніяй, якая зацягнулася.

Асноўныя пункты будучага перамір’я былі ўзгоднены яшчэ ў Маскве прадстаўнікамі Рэчы Паспалітай — Янам Грыдзічам і Крыштафам Сапегам. Спрэчкі працягваліся адносна спіса гарадоў, якія перадаваліся Рэчы Паспалітай, тэрміну перамір’я і тытулаў Міхала Раманава і Уладзіслава Вазы. 20 (30) лістапада пад манастыр прыбыло рускае пасольства. У час трох сустрэч у вёсцы Дэуліна рускае пасольства настойвала на падпісанні прывезенага варыянта перамір’я, не дапускаючы ўнясення паправак. Найбольш напружанай была сустрэча 26 лістапада (6 снежня), калі палякі і літоўцы прама пагражалі рускім паслам аднаўленнем вайны і нават Смуты, абяцаючы падтрымаць чарговага самазванца. У выніку рускаму пасольству давялося пагадзіцца на ўнясенне паправак. 1 (11) снежня перамір’е было падпісана.

Умовы перамір’я

• Тэрмін перамір’я вызначаўся на 14 гадоў і 6 месяцаў з 25 снежня 1618 года (4 студзеня 1619 года) па 25 чэрвеня (5 ліпеня) 1633 года.
• Расія саступала Рэчы Паспалітай наступныя гарады: Смаленск, Рослаўль, Дарагабуж, Белы, Сярпейск, Пуціўль, Трубчэўск, Ноўгарад-Северскі, Чарнігаў, Манастырскі з навакольнымі землямі.
• Рэч Паспалітая вяртала Расіі гарады: Казельск, Вязьму, Мяшчоўск, Масальск замест гарадоў Почапа, Старадуба, Невеля, Себежа, Краснага і Паповай Гары з навакольнымі землямі.
• Азначаныя тэрыторыі павінны былі быць перададзены да 15 (25) лютага 1619 года разам з жыхарамі і маёмасцю. Вярнуцца ў Расію дазвалялася толькі купцам, дваранам і праваслаўнаму духавенству.
• Да 15 (25) лютага 1619 года з рускай тэрыторыі павінны былі быць выведзены як войскі Рэчы Паспалітай, так і ўкраінскія казакі.
• Рускі цар пазбаўляўся тытулаў правіцеля лівонскага, смаленскага і чарнігаўскага.
• 15 (25) лютага павінен быў адбыцца абмен ваеннапалоннымі.
• Вяртанню рускаму боку падлягаў абраз святога Мікалая, захоплены ў Мажайску.
• Рускі і польска-літоўскі бакі абавязваліся летам 1619 года выслаць на новую граніцу камісараў для межавання зямель.
• Рускім і польска-літоўскім купцам давалася магчымасць вольнага перамяшчэння па тэрыторыі краіны, з выключэннем Масквы, Вільні і Кракава.
• Уладзіслаў Ваза захоўваў права называцца царом рускім у афіцыйных паперах Рэчы Паспалітай.

Вынікі і значэнне перамір’я

Дэулінскае перамір’е з’яўляецца найбольш значным поспехам Рэчы Паспалітай у супрацьстаянні з Рускай дзяржавай. Мяжа паміж дзвюма дзяржавамі адсунулася далёка на ўсход, амаль вярнуўшыся да меж часоў Івана III. З гэтага моманту і да пераходу Лівоніі да Швецыі у 1622 годзе тэрыторыя Рэчы Паспалітай дасягнула максімальнага памеру ў гісторыі — 990 тыс. км². Кароль польскі і вялікі князь літоўскі ўпершыню сталі афіцыйна прэтэндаваць на рускі трон. І ўсё ж, перамір’е адзначыла адмову Рэчы Паспалітай ад працягу інтэрвенцыі ў Расію і падвяло вынік шматгадовай Смуце ў Рускай дзяржаве.

Перамір’е было датэрмінова парушана Расіяй у 1632 годзе з пачаткам Смаленскай вайны. Па яе выніках было ліквідавана адна з самых ганебных для Расіі ўмоў Дэулінскага перамір’я — Уладзіслаў адмовіўся ад правоў на царскі трон. Канчаткова ўмовы перамір’я былі замацаваны Вечным мірам 1634 года.

Літаратура

• Дэулінскае перамір'е 1618 // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 6: Дадаізм — Застава / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 6. С. 362—363.