Брытанскія заморскія тэрыторыі
Брытанскія заморскія тэрыторыі (англ.: British overseas territories) — чатырнаццаць тэрыторый, якія знаходзяцца пад суверэнітэтам Вялікабрытаніі, але не з’яўляюцца яе часткай.
Назва «Брытанскія Заморскія Тэрыторыі» была ўведзена ў 2002 годзе Законам аб Брытанскіх Заморскіх тэрыторыях і замяніла тэрмін «Брытанскія залежныя тэрыторыі» (англ.: British-Dependent Territories), які змяшчаўся ў Законе аб брытанскім падданстве 1981 года. Да гэтага тэрыторыі называліся калоніямі ці кароннымі калоніямі. У дачыненні да Брытанскіх Заморскіх Тэрыторый таксама можа выкарыстоўвацца назва «Заморскія Тэрыторыі Вялікабрытаніі», або проста «Заморскія Тэрыторыі», калі прыналежнасць зразумелая з кантэксту.
Астравы Джэрсі, Гернсі, а таксама Востраў Мэн таксама знаходзяцца пад суверэнітэтам Брытанскай Кароны, але маюць некалькі іншыя канстытуцыйныя адносіны з Вялікабрытаніяй і паслядоўна класіфікуюцца як Каронныя землі (Каронныя ўладанні, англ.: Crown dependencies), а не заморскія тэрыторыі. Заморскія тэрыторыі і каронныя землі варта адрозніваць ад Садружнасці Нацый (англ.: Commonwealth of Nations), добраахвотнага саюза былых брытанскіх калоній, а з нядаўняга часу — некаторых іншых краін, напрыклад, Мазамбіка, якія далучыліся да Садружнасці з фінансавых і палітычных меркаванняў.
У гістарычным кантэксце калоніі, якія былі часткай Вялікабрытаніі, варта адрозніваць ад пратэктаратаў, якія, знаходзячыся пад брытанскім кантролем, намінальна захоўвалі незалежнасць. Іх таксама не варта блытаць з дамініёнамі, незалежнымі дзяржавамі, якія мелі роўны статус з Вялікабрытаніяй у Брытанскай імперыі, а пасля Вэстмінстэрскага статута 1931 года — у Брытанскай Садружнасці Нацый. Каронныя калоніі, напрыклад, Ганконг, адрозніваліся ад іншых калоній тым, што кіраваліся непасрэдна Каронай і не мелі аўтаноміі, якая была ў самакіравальных калоніях, напрыклад, у Бермудскіх астравах.
Агульнае насельніцтва тэрыторый складае каля 230 тысяч чалавек (пастаяннае насельніцтва), плошча — 18 131 км². Акрамя таго, Вялікабрытанія прэтэндуе на частку антарктычнай тэрыторыі (Брытанская Антарктычная тэрыторыя) плошчай 1 709 400 км², але, паводле Дагавора аб Антарктыцы, падпісанага і ратыфікаванага Вялікабрытаніяй, гэтыя тэрыторыі не могуць знаходзіцца ва ўладанні асобных дзяржаў.
Гісторыя
[правіць | правіць зыходнік]Першыя брытанскія калоніі ў Новым Свеце з’яўляліся паселішчамі брытанскіх падданых у землях, якія дагэтуль знаходзіліся па-за ўладаннямі Брытанскай Кароны. Першай такой калоніяй стаў Ньюфаўндленд, дзе ў XVI стагоддзі брытанскія рыбакі засноўвалі сезонныя паселішчы.
У 1607 годзе з’явілася паселішча Джэймстаўн, першая пастаянная калонія ў Віргініі (тэрмін, які ўжываўся ў дачыненні да ўсёй Паўночнай Амерыкі). У 1609 годзе на Бермудскіх астравах пасяленцамі, якія пацярпелі караблекрушэнне, была заснавана другая калонія, якая, пасля страты ў 1783 годзе амерыканскіх калоній, стала найстарэйшай брытанскай калоніяй (англійскія калоніі сталі называцца брытанскімі ў 1707 годзе, пасля аб’яднання Англіі і Шатландыі і ўтварэння Каралеўства Вялікабрытанія).
Канчатковы спіс тэрыторый, якія атрымалі статус кароннай калоніі:
- Трынідад і Табага — у 1797
- Дамініка — у 1805
- Сент-Люсія — у 1814
Рост Брытанскай імперыі ў XIX стагоддзі, які дасягнуў піка ў 1920-х гадах, прывёў да таго, што Вялікабрытанія далучыла больш за чвэрць сушы, уключаючы тэрыторыі ў Азіі і Афрыцы, якія мелі значнае мясцовае насельніцтва і ўтрымліваліся не для каланізацыі, а з камерцыйных ці стратэгічных меркаванняў. У канцы XIX стагоддзя вялікія пасяленчыя калоніі ў Канадзе, Аўстраліі, Новай Зеландыі і Паўднёвай Афрыцы сталі самакіравальнымі і атрымалі незалежнасць ва ўсіх пытаннях, за выключэннем знешняй палітыкі, абароны і гандлю. Разрозненыя самакіравальныя калоніі аб’ядналіся, утварыўшы федэрацыі: Канаду ў 1867 годзе і Аўстралійскі Саюз у 1901. Гэтыя, а таксама іншыя вялікія самакіравальныя калоніі ў 1920-х гадах атрымалі назву дамініёнаў і здабылі поўную незалежнасць на падставе Вэстмінстэрскага статута 1931 года. Імперыя была пераназвана ў Брытанскую садружнасць, якая з 1949 года стала называцца Садружнасцю Нацый. Незалежнасць атрымала большасць брытанскіх калоній у Афрыцы, Азіі і Вест-Індыі. Некаторыя былыя калоніі сталі Каралеўствамі Садружнасці, пакінуўшы брытанскага манарха ў якасці намінальнага кіраўніка дзяржавы, іншыя сталі рэспублікамі, аднак прызналі каралеву Елізавету II у якасці Главы Садружнасці.
У 1980-х Вялікабрытанія страціла апошнія мацерыковыя калоніі — Паўднёвую Радэзію (цяпер Зімбабвэ) у Афрыцы ў 1980 годзе, і Брытанскі Гандурас (цяпер Беліз) у Цэнтральнай Амерыцы ў 1981. Апошняй буйной калоніяй заставаўся Ганконг, які меў насельніцтва звыш 5 мільёнаў чалавек. У адрозненне ад іншых тэрыторый, Ганконг з адміністрацыйнага пункту гледжання складаўся з дзвюх частак:
- Ганконг і паўвостраў Каўлун былі далучаны Брытаніяй назаўжды паводле Нанкінскага дагавора і Пекінскага дагавора 1860 года.
- Тэрыторыя мацерыковага Кітая, так званыя Новыя Тэрыторыі, была арандавана Брытаніяй на 99 гадоў, пачынаючы з 1898, для размяшчэння насельніцтва Ганконга, якое хутка расло.
З прычыны набліжэння 1997 года Вялікабрытанія і КНР падпісалі Сумесную кітайска-брытанскую дэкларацыю, паводле якой увесь Ганконг у 1997 годзе станавіўся «спецыяльным адміністрацыйным рэгіёнам» КНР, пры шматлікіх умовах, якія павінны былі гарантаваць захаванне капіталістычнай эканомікі Ганконга і ладу жыцця, які сфарміраваўся падчас брытанскага валадарства, прынамсі, 50 гадоў пасля яго перадачы.
Перадача ўсяго Ганконга была прадыктавана тым, што яго інфраструктура была ў значнай ступені звязана з правінцыяй Гуандун, і ўласна брытанскія тэрыторыі не маглі існаваць без кітайскіх паставак.
Пасля вяртання Ганконга Кітаю астатнімі каланіяльнымі ўладаннямі Вялікабрытаніі з’яўляюцца, галоўным чынам, невялікія астраўныя тэрыторыі з невялікім насельніцтвам, а таксама незаселеная Брытанская антарктычная тэрыторыя. Гэтыя тэрыторыі не атрымалі незалежнасці па розных прычынах, у прыватнасці:
- Адсутнасць падтрымкі незалежнасці з боку мясцовага насельніцтва.
- Невялікая колькасць насельніцтва, што робіць праблематычным функцыянаванне тэрыторыі ў якасці незалежнай дзяржавы.
- Залежнасць ад эканамічнай дапамогі з боку Вялікабрытаніі.
- Неабходнасць брытанскай ваеннай прысутнасці для абароны ад суседніх дзяржаў.
- Адсутнасць эканамічных і палітычных перадумоў для незалежнасці.
- Некаторыя тэрыторыі не заселены і выкарыстоўваюцца ў навуковых ці ваенных мэтах.
У 2002 годзе Брытанскі Парламент зацвердзіў Закон аб Брытанскіх Заморскіх тэрыторыях. Ён змяняў назву «залежныя тэрыторыі» на «заморскія тэрыторыі» і аднаўляў паўнавартаснае брытанскае грамадзянства для іх жыхароў (за выключэннем тэрыторыі ваенных баз на Кіпры).
У наш час Брытанскія Заморскія тэрыторыі існуюць ва ўсіх рэгіёнах свету — у Карыбскім басейне (Паўночная Амерыка), Фалклендскія астравы (Паўднёвая Амерыка), Востраў Святой Алены ў Афрыцы, Піткэрн у Акіяніі, Гібралтар у Еўропе, Брытанская тэрыторыя ў Індыйскім акіяне у Азіі і Паўднёвыя Сандвічавы астравы ў Антарктыцы.
Спіс тэрыторый
[правіць | правіць зыходнік]| Сцяг | Герб | Тэрыторыя | Рэгіён | Дэвіз | Плошча км² |
Колькасць насельніцтва (год перапісу) |
Сталіца |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
|
Ангілья | Вест-Індыя | Strength and Endurance | 102,0 | 13 037 (2011) |
Валі |
|
|
Бермуды | Паўночная Атлантыка | Quo fata ferunt (лац.: «Куды занясе (нас) лёс») | 53,2 | 64 237 (2010) |
Гамільтан |
|
|
Брытанская Антарктычная тэрыторыя | Антарктыка | Research and discovery | 1 709 400 | 200 (персанал) | Ротэра (асноўная база) |
|
|
Брытанская тэрыторыя ў Індыйскім акіяне | Індыйскі акіян | In tutela nostra Limuria (лац.: «Лемурыя пад нашай апекай») | 60 | 2800 (ваенны і абслуговы персанал) |
Дыега-Гарсія (ваенная база) |
|
|
Брытанскія Віргінскія астравы | Вест-Індыя | Vigilate (лац.: «Будзь пільным») | 153 | 24 939 (2010) |
Род-Таўн |
|
Кайманавы астравы | Вест-Індыя | He hath founded it upon the seas | 264 | 54 397 (2010) |
Джорджтаўн | |
|
.svg)
|
Фалклендскія астравы | Паўднёвая Атлантыка | Desire the right | 12 173 | 2840 (2012) |
Стэнлі |
|
|
Гібралтар | Іберыйскі паўвостраў | Nulli expugnabilis hosti (лац.: «Ніводзін вораг нас не выганіць») | 6,5 | 30 001 (2012) |
Гібралтар |
|
|
Мантсерат | Вест-Індыя | 102 | 4922 (2011) |
Плімут (закінуты з-за вывяржэння вулкана, дэ-факта сталіцай з’яўляецца горад Брэйдс) | |
|
|
Піткэрн | Ціхі акіян | Няма | 47 (усе астравы, востраў Піткэрн 4,6 км²) |
45 (2012) |
Адамстаўн |
|
|
Астравы Святой Алены, Узнясення і Трыстан-да-Кунья | Паўднёвая Атлантыка | Loyal and unshakeable | 420 (усе астравы) |
5231 (2008) |
Джэймстаўн |
|
|
Паўднёвая Джорджыя і Паўднёвыя Сандвічавы астравы | Паўднёвая Атлантыка | Leo terram propriam protegat (лац.: «Хай леў абароніць сваю краіну») | 4066 | 30 (2006) |
Кінг Эдуард Пойнт / Грутвікен |
.svg){kind=small}
|
_(St_Edwards_Crown).svg){kind=small}
|
Акратыры і Дэкелія | Міжземнамор’е (Кіпр) | Dieu et mon droit (фр.: «Бог і маё права») | 254 | 15 000 (амаль палова — ваенныя і абслуговы персанал) |
Епіскопі |
|
Цёркс і Кайкас | Вест-Індыя | 430 | 31 458 (2012) |
Коберн-Таўн | ||
| Усяго | 1 727 531 | 249 137 | |||||
| Усяго | 18 131 (без Антарктыкі) |
231 137 (пастаяннае насельніцтва) |
Гл. таксама
[правіць | правіць зыходнік]- Дамініён
- Брытанскія астравы, тэрміналогія
- Калоніі і залежныя тэрыторыі Вялікабрытаніі
- Каронныя землі
- Каралеўствы Садружнасці
- Садружнасць нацый
- Спіс залежных тэрыторый
 | ||
|---|---|---|
| Краіны | .svg) | |
| Каронныя ўладанні | ||
| Заморскія тэрыторыі | ||
| Суверэнныя ваенныя базы | ||
| ||
.svg){kind=small}
