Дыскавая галактыка

Дыскавая галактыка NGC 1512.

Дыскавая галактыка — зорная сістэма (галактыка), у якой назіраецца зорны або газа-зорны дыск, сплясканы кругавым аб’ёмам зорак. Гэтыя галактыкі могуць як уключаць у сабе, так і не, цэнтральную эліпсоідную вобласць — балдж («выпукласць»). Гэта найбольш распаўсюджаны тып галактык: да іх можна аднесці больш за 2/3 назіраных зорных сістэм, калі не лічыць зусім маленькія, карлікавыя галактыкі, якіх заўсёды больш па колькасці. У большасці выпадкаў у галактычным дыску змяшчаецца асноўная колькасць бачнай матэрыі галактыкі. Як правіла, дыскавыя галактыкі ўтрымоўваюць таксама масіўнае цёмнае гало.

• Спіральныя галактыкі
  • Спіральныя галактыкі без перамычкі (тыпы S, SA)
  • Спіральныя галактыкі з перамычкай (тып SB)
  • Прамежкавыя спіральныя галактыкі (тып SAB)
• Лінзападобныя галактыкі (тыпы E8, S0, SA0, SB0, SAB0)

Будова

Спіральныя галактыкі

Асноўны артыкул: Спіральная галактыка

Спіральная галактыка M 74.

Дыскі галактык не маюць рэзкіх меж, іхняя яркасць паступова сходзіць на нішто. Уласцівыя памеры дыскаў вымяраюцца дзясяткамі тысяч (рэдка — сотнямі тысяч) светлавых гадоў, тыповыя значэнні таўшчыні зорных дыскаў — 1-3 тысячы св. гадоў. Поўная маса зорак у галактычных дысках, як правіла, вымяраецца дзясяткамі мільярдаў мас Сонца, а ўтрыманне газу — ад долей працэнта да 50 % ад масы дыска. Прыкладна 1 % па масе ад газу складае міжзорны пыл, з-за якога дыскі аказваюцца напаўпразрыстымі для святла. У плоскасці дыска, у самым цэнтры галактык, знаходзяцца кампактныя масіўныя аб’екты, якія не выпраменьваюць святла, званыя звышмасіўнымі чорнымі дзіркамі. Сам дыск можа мець складаную будову. Паблізу плоскасці дыска засяроджваюцца аблокі халоднага газу і маладыя зоркі, нараджаемыя з такіх аблокаў. У дыскавых галактыках часта назіраюцца спіральныя галіны. Таму большая частка дыскавых галактык адносяць да тыпу спіральных галактык.

Лінзападобныя галактыкі

Асноўны артыкул: Лінзападобная галактыка

Лінзападобная галактыка Цэнтаўр A.

Асаблівую цікавасць уяўляюць дыскавыя галактыкі, якія практычна не змяшчаюць газу і не маюць выразна выяўленую спіральную будову. Гэта так званыя лінзападобныя галактыкі. Па зорным складзе яны звычайна не адрозніваюцца ад спіральных галактык, за выключэннем адсутнасці ў іх маладых зорак. Мяркуецца, што неўзабаве пасля фармавання дыска пакінуты газ у сілу тых ці іншых чыннікаў быў выкінуты з галактыкі, з-за чаго частата ўтварэння зорак у іх паніжаная. Часцей за ўсё лінзападобныя галактыкі назіраюцца ў скопішчах галактык і вельмі рэдка — сярод адзіночных аб’ектаў. Адзінага пункта гледжання на паходжанне назіраных асаблівасцяў гэтых галактык няма.

Найвядомейшыя дыскавыя галактыкі

Прыкладам дыскавай галактыкі з’яўляецца наша галактыка, у якой знаходзяцца Сонечная сістэма і Зямля, а таксама параўнальна блізкая да яе галактыка — Галактыка Андрамеды. Дыскавы выгляд нашай галактыкі было адкрыта яшчэ ў канцы XVIII — пачатку XIX стагоддзя (адкрыў англійскую астраном Уільям Гершэль). Зорны дыск нашай галактыкі назіраецца з Зямлі як светлая паласа, якая апяразвае ўсё неба, званая Млечным Шляхам. Найяскравейшая частка Млечнага Шляху адпавядае напрамку на цэнтр галактыкі (ён жа цэнтр дыска), які знаходзіцца ў сузор’і Стральца, адлегласць да яго складае каля 25 тысяч светлавых гадоў. У ядры галактыкі выяўлена звышмасіўная чорная дзірка, якая прымушае вельмі хутка рухацца блізка размешчаныя да яе зоркі. Па наяўных ацэнках, яе маса блізкая да 4 мільёнаў мас Сонца.

Вярчэнне

Найважнейшай уласцівасцю дыскавых галактык з’яўляецца іхняе вярчэнне. Дыскі круцяцца з хуткасцю, якая складае дзясяткі км/с у цэнтральнай частцы галактыкі і 100—300 км/с на вялікіх адлегласцях ад цэнтра. Зоркі абарочваюцца вакол цэнтра крыху павольней за газ. З-за вялікіх памераў дыска нават пры такіх высокіх хуткасцях вярчэння адзін абарот вакол цэнтра займае некалькі сотняў мільёнаў гадоў. Таму ўбачыць перасоўванне асобных аб’ектаў (зорак, газавых аблокаў), злучанае з іхнім вярчэннем, немагчыма. Хуткасці іхняга руху вымяраюць па эфекце Доплера (па змене даўжыні хвалі спектральных ліній у спектры надыходзячых або аддаляемых ад назіральніка крыніц выпраменьвання). Вымярэнні хуткасці вярчэння дыска на розных адлегласцях ад цэнтра дазваляюць ацаніць масу галактыкі і пазнаць, як размеркавана ў прасторы.

Паходжанне

Паходжанне дыскавых галактык звязваецца са сціскам газу, які мае вялікі вуглавы момант (момант імпульсу). Асноўная маса дыскавых галактык (як, зрэшты, і галактык іншых тыпаў) узнікла 10-13 мільярдаў гадоў таму з больш разрэджанага газавага асяроддзя. Страчваючы энергію на выпраменьванне і захоўваючы свой вуглавы момант, газ сціскаўся ў дыск. Нараджэнне зорак з газу, якое доўжылася мільярды гадоў, ператварыла большую частку газу ў зоркі, таму за рэдкім выключэннем зоркі складаюць асноўную масу дыска. Узрост назіраных зорак, як правіла, адрозніваецца — ад 10-13 мільярдаў гадоў для найстарэйшых зорак да маладых зорак, якія ўзнікаюць ў цяперашні час.

Даследаванні

Даследаванне дыскавых галактык дае ключ да разумення працэсаў узнікнення галактык (у тым ліку нашай галактыкі) і іхняй далейшай эвалюцыі, а таксама да вывучэння таго, як адбываецца нараджэнне зорак з разрэджанага міжзорнага асяроддзя ў галактычных дысках.

Спасылкі

• FAQ: Дисковые галактикиАрхівавана 26 верасня 2020. (руск.)