Кечуа (народ)
| Кечуа (Runakuna, Nunakuna) | |
| |
| Агульная колькасць | 11 млн |
|---|---|
| Рэгіёны пражывання | Паўднёвая Амерыка |
| Мова | Мова кечуа |
| Рэлігія | анімізм, політэізм, каталіцызм |
| Блізкія этнічныя групы | аймара, каньяры |
Ке́чуа (саманазва Runakuna або Nunakuna, літаральна «народ») — паўднёваамерыканскі народ, этнічныя групы індзейцаў, якія размаўляюць на мове кечуа. Жывуць пераважна ў такіх краінах, як Перу, Эквадор і Балівія. Агульная колькасць — каля 11 млн чалавек.
Паходжанне
[правіць | правіць зыходнік]Звычайна ў якасці кечуа вызначаюць прадстаўнікоў розных індзейскіх груп, якія размаўляюць на мове кечуа. Аднак мова кечуа славіцца разнастайнасцю гаворак і дыялектаў, так што яе часам прапаноўваюць лічыць моўнай сям'ёй[1] (гл. Генеалагічная класіфікацыя моў). Падобна гэтаму існуе значная рэгіянальная, культурная і гістарычная разнастайнасць паміж групамі кечуа. Сучасныя генетычныя даследаванні выявілі розніцу ў іх паходжанні[2]. Такім чынам праблема фарміравання сучасных кечуа раскрываецца праз генеалогію і распаўсюджанне мовы кечуа.
Андска-ціхаакіянскі рэгіён Паўднёвай Амерыкі — адзін са старажытнейшых, дзе ўзнікла цывілізацыя. Пытанне пра першасныя мовы яе носьбітаў застаецца спрэчным. Мяркуецца, што мова кечуа магла вылучыцца ўжо ў 3 тысячагоддзі да н. э.[3] У наш час існуюць 2 асноўныя гіпотэзы пра месца першапачатковага яе ўжывання[4]:
Яна пачала распаўсюджвацца за межы свайго паходжання ў выніку міграцый, развіцця гандлёвых і культурных сувязяў каля 2 тысяч гадоў таму[5]. Вядома, што кечуа карысталіся насельнікі Уанка[6]. Пасля ўсталявання дзяржавы інкаў кечуа стала галоўнай мовай імперыі. Нават пасля іспанскага заваявання яна да паўстання Тупака Амару II з’яўлялася лінгва франка на захадзе Паўднёвай Амерыкі, ужывалася гандлярамі, прадстаўнікамі адміністрацыі і касцёла. Засваенне мовы кечуа і разам з ёй — пэўных культурных рыс спрыяла фарміраванню народа кечуа.
Асноўныя групы кечуа
[правіць | правіць зыходнік]
У наш час не існуе адзінай класіфікацыі груп кечуа. Яны могуць падзяляцца па краіне і рэгіёну паходжання, дыялекту, гістарычнай тоеснасці і г. д. Толькі ў моўных адносінах вылучаюць каля 46 буйных груп[7].
Найбольш адметнымі сучаснымі культурнымі групамі кечуа з’яўляюцца:
- Амба-Паска, што насяляюць цэнтральныя горныя раёны Перу. Агульная колькасць (2017 г.) - каля 115 000 чал.[8] Вылучаюцца дзякуючы адзінаму дыялекту. Займаюцца земляробствам, жывёлагадоўляй, здабычай карысных выкапняў. Культура гэтай групы вельмі крэалізавана. Большасць вернікаў — каталікі, якія захоўваюць анімістычныя вераванні[9].
- Куска — адна з найбуйнейшых груп кечуа. Насяляе рэгіён Куска ў Перу. Налічвае больш за 2 млн чал.[10] Гісторыя фарміравання гэтай групы пачалася болей за 1000 гадоў таму[11]. У перыяд існавання дзяржавы інкаў рэгіён Куска займаў цэнтральнае эканамічнае і палітычнае становішча. Куска захавалі многія традыцыйныя заняткі, фальклор і рамёствы часоў дзяржавы інкаў.
- Уанка — нашчадкі культуры Уанка (Перу)[12]. Падзяляюцца на паўночную і паўднёвую дыялектныя групы.
- Кахамарка насяляюць рэгіён Кахамарка ў Перу. Насельніцтва пачало інтэгравацца з узнікненнем цывілізацыі ў 1 тысячагоддзі да н. э.[13] Доўгі час тут захоўваліся іншыя моўныя групы. У нашы дні размаўляюць на 3 асобных дыялектах[14]. Для кахамарка характэрна захаванне тоеснасці не толькі праз мову, але заняткі і вопратку[15].
- Паўднёвыя балівійцы — адна з найбуйнейшых дыялектных груп, якая налічывае болей за 1,5 млн чалавек[16]. Жывуць у Балівіі і Аргенціне.
- Кічва — паўночная дыялектная група ў Эквадоры і Перу. Налічвае каля 2,5 млн чал.[17] Мова кечуа была прынята продкамі кічва ў эпоху дзяржавы інкаў і пасля іспанскага заваявання.
- Інга жывуць на поўдні Калумбіі. Атаясняюць сябе з інкамі[18]. Размаўляюць на паўночным дыялекце інга кічва. Характэрны білінгвізм[19].
- Каньяры — насельнікі поўдню Эквадора, якія атаясняюць сябе са старажытным народам, што панаваў да заваявання інкаў, аднак размаўляюць на некалькіх дыялектах мовы кечуа.
Выдатныя прадстаўнікі
[правіць | правіць зыходнік]- Бенджамін Брат — амерыканскі акцёр
- Дыега Кіспэ Ціта — выдатны лацінаамерыканскі мастак XVII ст.
- Альянта Умала — прэзідэнт Перу
Зноскі
[правіць | правіць зыходнік]- ↑ Quechua Origins and Diversity
- ↑ The Genetic History of Peruvian Quechua-Lamistas and Chankas: Uniparental DNA Patterns among Autochthonous Amazonian and Andean Populations
- ↑ Quechua About World Languages
- ↑ Quechuistics:The language of the Inka
- ↑ Quechua: The cultural heart of the Andes(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 26 красавіка 2015. Праверана 27 ліпеня 2017.
- ↑ Quechua Archives - Intercontinental Cry(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 10 жніўня 2020. Праверана 27 ліпеня 2017.
- ↑ Quechua - UCLA Language Materials Project Архівавана 31 студзеня 2018.
- ↑ Quechua, Ambo-Pasco in Peru
- ↑ Quechua de Ambo-Pasco(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 13 студзеня 2017. Праверана 28 ліпеня 2017.
- ↑ Quechua, Cuzco in Peru
- ↑ Kingdoms of the Incas
- ↑ The story of The Huancas
- ↑ Chavin Civilization
- ↑ Quechua, Cajamarca
- ↑ Quechua de Cajamarca(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 28 лістапада 2017. Праверана 28 ліпеня 2017.
- ↑ Quechua, South Bolivian in Bolivia
- ↑ Indigenous Peoples of the World — The Quichua
- ↑ Гл.: Michael A. Malpass, Sonia Alconini, Distant Provinces in the Inka Empire: Toward a Deeper Understanding of Inka Imperialism
- ↑ Inga Archives - Intercontinental Cry(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 10 жніўня 2020. Праверана 28 ліпеня 2017.
