Рух Сонца і планет па нябеснай сферы

Уяўная планетная сістэма, дзе аранжавы спадарожнік абарочваецца па рэтраграднай арбіце.

Рухі Сонца і планет па нябеснай сферы паказваюць толькі іх бачныя, гэта значыць уяўныя зямному назіральніку рухі. Пры гэтым любыя рухі свяцілаў па нябеснай сферы не з’яўляюцца звязанымі з сутачным кручэннем Зямлі, паколькі апошняе ўзнаўляецца кручэннем самай нябеснай сферы.

Рух Сонца

Сонца рухаецца амаль раўнамерна (амаль — з-за эксцэнтрысітэту арбіты Зямлі) па вялікім крузе нябеснай сферы, званаму экліптыкай, з захаду на ўсход (гэта значыць у бок, процілеглы кручэнню нябеснай сферы), здзяйсняючы поўны абарот за адзін сідэрычны год (365,2564 дня). Сідэрычны год адрозніваецца ад трапічнага года, які вызначае змену сезонаў, з прычыны прэцэсіі зямной восі (гл. Апярэджванне раўнадзенстваў).

Верхнія і ніжнія планеты

У залежнасці ад характару руху па нябеснай сферы, планеты дзеляцца на дзве групы: ніжнія (Меркурый, Венера) і верхнія(усе астатнія планеты, акрамя Зямлі). Гэта гістарычна захаваны падзел; таксама выкарыстоўваюцца больш сучасныя тэрміны — унутраныя і знешнія (у адносінах да арбіты Зямлі) планеты.

Падчас бачнага руху ніжніх планет у іх адбываецца змена фаз, як у Месяца . Пры бачным руху верхніх планет змены фаз у іх не адбываецца, яны ўвесь час павернутыя да зямнога назіральніку сваёй асветленай бокам. Калі ж назіральнік, напрыклад, АМС, знаходзіцца, скажам, не на Зямлі, а за арбітай Сатурна, то акрамя змены фаз у Меркурыя і Венеры, ён зможа назіраць змену фаз у Зямлі, Марса, Юпітэра і Сатурна.

Рух ніжніх планет

У сваім руху па нябеснай сферы Меркурый і Венера ніколі не сыходзяць далёка ад Сонца (Меркурый — не далей за 18° — 28°; Венера — не далей за 45° — 48°) і могуць знаходзіцца альбо на ўсход, альбо на захад ад яго. Момант найбольшага вуглавога выдалення планеты на ўсход ад Сонца называецца ўсходняй або вячэрняй элангацыяй; на захад — заходняй або ранішняй элангацыяй.

Пры ўсходняй элангацые планета бачная на захадзе неўзабаве пасля заходу Сонца. Рухаючыся з усходу на захад, то з’яўляецца зваротным рухам, планета спачатку павольна, а потым хутчэй, набліжаецца да Сонца, пакуль не хаваецца ў яго промнях. Гэты момант называецца ніжнім злучэннем (планета праходзіць паміж Зямлёй і Сонцам). Праз некаторы час яе становіцца відаць на ўсходзе незадоўга да ўзыходу Сонца. Працягваючы зваротны, рух, яна дасягае заходняй элангацыі, спыняецца і пачынае рухацца з захаду на ўсход, то з’яўляецца прамым рухам, даганяючы Сонца. Дагнаўшы яго, яна зноў становіцца нябачнай — надыходзіць верхняе злучэнне (у гэты момант Сонца аказваецца паміж Зямлёй і планетай). Працягваючы прамы рух, планета зноў трапляе да ўсходняй элангацыі, спыняецца і пачынае зваротны рух — цыкл паўтараецца.

Рух верхніх планет

Бачнае з Зямлі перамяшчэнне Марса адносна зорак у 2003 годзе. Адваротны рух Марса адбываўся з 31 ліпеня па 30 верасня. У сярэдзіне адпаведнай дугі, 28 жніўня, адбылося процістаянне Марса (Вялікае).

У верхніх планет таксама чаргуюцца прамы і зваротны рух. Калі верхняя планета бачная на захадзе неўзабаве пасля заходу Сонца, яна рухаецца па нябеснай сферы прамым рухам, гэта значыць у той жа бок, што і Сонца. Аднак хуткасць руху верхняй планеты па нябеснай сферы заўсёды менш, чым у Сонца, таму надыходзіць момант, калі яно даганяе планету — адбываецца злучэнне планеты з Сонцам (апошняе аказваецца паміж Зямлёй і планетай). Пасля таго, як Сонца абгоніць планету, яе магчыма ўбачыць на ўсходзе, перад узыходам Сонца. Хуткасць прамога руху паступова памяншаецца, планета спыняецца і пачынае перамяшчацца сярод зорак з усходу на захад, то з’яўляецца зваротным рухам. У сярэдзіне дугі свайго попятную руху планета знаходзіцца ў пункце нябеснай сферы, процілегламу таму, дзе ў гэты момант знаходзіцца Сонца. Гэта палажэнне называецца супрацьстаяннем (Зямля знаходзіцца паміж Сонцам і планетай). Праз некаторы час планета зноў спыняецца і змяняе кірунак свайго руху на прамы — і цыкл паўтараецца.

Размяшчэнне планеты на 90° на ўсход ад Сонца называецца ўсходняй квадратурай, а на 90° да захадзе — заходняй квадратурай.

Сярэднія значэнні дуг зваротных рухаў

Планеты маюць наступныя сярэднія велічыні дуг зваротных рухаў: Меркурый — 12°, Венера — 16°, Марс — 15°, Юпітэр — 10°, Сатурн — 7°, Уран — 4°, Нептун — 3°, Плутон — 2°.